Lesbók Morgunblaðsins - 12.08.1995, Blaðsíða 5

ER LÍFIÐ vélræn endurtekning? „Eins og svo margir á undan mér hafði
ég komið auga á hina gífurlegu endurtekningu í lífi fólks.“
Myndin: Fernand Léger: Morgunverðurinn, 1921.
ar: Hér eru bæði forrit og gervitauganet
látin keppa í lausn verkefna líkt og lífverur
í náttúrunni. Hæfustu einstaklingarnir úr
hverri „kynslóð" eru valdir eftir árangri og
nýir skapaðir með því að blanda eiginleikum
sigurvegara á all tilviljanakenndan hátt líkt
og gerist við kynbætur. Þar sem tölva getur
framleitt og prófað milljónir kynslóða á ör-
skömmum tíma getur árangurinn orðið ófyr-
irsjáanlegur og til hafa orðið forrit með
þessum sjálfvirka hætti sem leysa erfið verk-
efni á mjög fullnægjandi og óvenjulegan
hátt. En hér er hermt á ógnarhraða eftir
langtímanámsaðferðum lífsins. Raunar má
einnig líkja þessu við þróun menningarinnar
þar sem t.d. hugmyndir, skoðanir eða kenn-
ingar blandast og sigra eða deyja í hugum
og skrifum manna í rás kynslóðanna.“
Að hvaða gagni kemur aðferð þín og
hveijir nota hana?
Hún nýtist þegar skoða á mannleg sam-
skipti. Til dæmis á milli tveggja einstakl-
inga; móður og barns, manns og konu eða
á milli barna við ýmsar aðstæður s.s. við
fýrstu kynni eða samstarf við lausn vanda-
mála. Þar erum við komin í eins konar hring
því þar með eru notaðar gervigreindarað-
ferðir sem sprottið hafa af rannsóknum á
mannlegri greind, hæfninni til að leysa
vandamál við rannsóknir á því hvernig
manneskjur leysa vandamál. THEME er
einmitt notað við rannsóknir af þessu tagi
á sálfræðideildinni í Sorbonne í París sem
Binet stjórnaði á sínum tíma.“
Theme - Forritið
í Sorbonne er einnig aðferðuhi og hug-
búnaði Magnúsar beitt við rannsóknir á
samskiptum einhverfra barna við fullorðna
kennara þeirra. Magnús upplýsir að nú hafí
einmitt fundist allsterkt jákvætt samhengi
á milli greindar barnanna og þess hve flók-
in samskiptamynstur þau mynda. Hann seg-
ir, „þar má ef til vill líta svo á að gervi-
greind og greind nái nokkuð saman. Ann-
ars er THEME-forritið aðallega notað við
Chicagóháskóla, Barcelónaháskóla, háskól-
ann í Lausanne í Sviss og Besansonháskóla
í Frakklandi. Nú síðast hef ég frétt af rann-
sókn í ísrael á samskiptum móður og barns
þar sem leitað er að sérkennum í samskipta-
mynstri hjá börnum með ýmis sálræn vanda-
mál. Fyrstu niðurstöður virðast vera mjög
skýrar. Einnig má nefna að í Kanada er
verið að undirbúa rannsóknir á einelti með-
al skólabarna.
í Þýskalandi," segir Magnús, „sýndu
rannsóknir sem gerðar voru á samskiptum
paranna að því meiri áhuga sem stúlkan
hafði á manninum því flóknari mynstur
mynduðust í samskiptum þeirra. Hið sama
gildir ekki um áhuga pilta á stúlkum og er
það í góðu samræmívið þekkingu í félagslíf-
fræði. Allir vita t.d. að fjöldi kvendýra
ákvarðar hámarksfjölgunarhraða hópa og
að við sæmilegar aðstæður fæða nær öll
kvendýrin af sér unga. Sama gildir hins
vegar ekki urn karldýrin í náttúrunni því
oft fá aðeins örfá þeirra að geta afkvæmi
þó þau hafi öll til þess vilja. Yfirleitt kemur
í ljós að atferli er miklu reglulegra en búist
var við.“
Undanfari Rannsókar-
STARFSINS
Hvernig kom það til að þú fórst í rann-
sóknir þínar á þennan hátt?
„Eins og svo margir á undan mér hafði
ég komið auga á hina gífurlegu endurtekn-
ingu í lífi fólks. Ekki síst þótti mér sláándi
að sjá margt fólk sitja fast í ógæfulegum
lífsmynstrum sem það endurtók ár eftir ár
án þess að gera sér það ljóst. A fyrstu
menntaskólaárum mínum, þ.e. strax og ég
gat farið að lesa á ensku, fann ég bækur
og las um atferlislíffræði eða hátternis-
fræði, sálarfræði og mannfræði svo og uin
hina nýju tölvutækni. Nánast ekkert var þá
til um þessi efni á íslensku. Ég sannfærðist
um að þau hegðunarmynstur sem ég sá
endurtekin af einstaklingum og hópum (t.d.
stjórnmálaflokkum) allt í kringum mig væru
afléiðing flókins samspils meðfæddra eigin-
leika mannsins og umhverfisþátta sem oft-
ast eru skapaðir af sömu eða öðrum mönn-
um. Ég varð einnig sannfærður um að
munur á mönnum og dýrum væri miklu
minni en yfirleitt var (og er) talið. Síðar á
ævinni, nánar tiltekið í sálarfræðináminu
við Kaupmannahafnarháskóla (1972-’83)
einbeitti ég mér í fyrstu að félagslegum
fyrirbrigðum í náttúrunni og velti þá fyrir
mér spurningunni: Hvernig lagar þjóðfé-
lag (félagsleg heild) einstaklinginn að sér
um leið og það sem lieild aðlagast um-
hverfi sínu?
Ég las mér því til um skipulag félagslegs
lífs hjá nokkrum dýrategundum þar sem
félagslegur lífsstíll er hvað þróaðastur, þ.e.
hjá milljónaþjóðféiögum félagsskordýra (t.d.
maurum, termítum) og hjá öpum, sem jafn-
framt eru okkur skyldastir, en lifa yfirleitt
í hópum sem í eru færri en 200 einstaklingar.
Það virðist mega líta á líf í milljónasamfé-
lögum manna sem afleiðingu þess þegar
háþróuð apategund fer að lifa í síríkara
mæli að hætti félagsskordýra þar sem mikil
sérhæfing ríkir meðal einstaklinga sem hafa
áhrif hver á annan gegnum boðskipti af til-
tölulega ópersónulegu tagi. Hjá félagsskor-
dýrum og mönnum fer þessi stjórnun eða
gagnkvæma leiðbeining ásamt aðstoð þann-
ig fram, að einstaklingar breyta umhverfi
hver annars á all varanlegan hátt; reisa
híbýli, leggja vegi, og dreifa tiltölulega var-
anlegum skilaboðum. Maðurinn byggir mest
á menningarlegum aðferðum en skordýrin
eru undir nákvæmri stjórn líffræðilegra
erfðaþátta. Peningar, sem eru eitt helsta
stýritæki mannlegra samfélaga, eru dæmi
um sérstaklega mikilvæga menningarlega
uppfinningu í þessu sambandi. í margvísleg-
um skilningi eru peningar því afl hluta sem
gerðir hafa verið af skynsemi. Annars kom
mér hvað mest á óvart mikilvægi náms ein-
staklinga í samfélögum félagsskordýra.
Nánustu samskipti manna í minni hópum,
s.s. fjölskyldum, eru þó enn miklu líkari því
sem gerist um ómálræn samskipti hjá öpum
þar sem einstaklingar þekkja hver annan
og með öflugum heila eru færir um tiltölu-
lega flókna hegðun."
Sannfærður Um Mögu-
LEIKA TÖLVUTÆKNINNAR
Á síðustu sjö árunum við Kaupmanna-
hafnarháskóla einbeitti Magnús sér að því
að finna leiðir til að rannsaka hin beinu
mannlegu samskipti sem ekki skilja eftir
spor nema í heilum þátttakenda. Með nú-
tímatækni er mögulegt að láta þessi sam-
skipti skilja eftir varanleg spor á filmum
eða myndböndum sem síðan má greina að
vild. Hann segir:
„Mjög erfitt er oft að koma auga á þau
reglulegu endurteknu mynstur, sem virðast
einkenna samskipti manna. Til dæmis hafa
menn í tugþúsundir ára rabbað við kunn-
ingja sína en það er þó ekki fyrr en á síð-
ustu tímum sem þeim hefur hugkvæmst að
í því atferli væri það nákvæma og flókna
skipulag sem þéir nú lýsa sem málfræðileg-
um reglum. Ef litið er frá þessu sjónarmiði
á hin samofnu málrænu og ómálrænu tjá-
skipti við margvíslegar aðstæður þá vilja
atferlisvísindamenn ekki einungis vita hvað
er sagt og hvernig, heldur einnig hvers
vegna, hver segir hvað við hvern við hvaða
aðstæður og með hvaða afleiðingum. Til
þess að nýta í þessu sambandi hina ótrúlegu
möguleika nútímatölva, sem framkvæmt
geta milljónir aðgerða á hverri sekúndu,
þarf því að þróa nýjar aðferðir."
Hvar hefur þú aðallega unnið að rann-
sóknum þínum?
„Ég stundaði sálfræðinám á rannsóknar-
línu í 11 ár við Sálfræðideild Kaupmanna-
hafnarháskóla (1972-’83). Ég lauk þar
Magisterkonferensnámi. Danir buðu mér
síðan að vinna áfram að rannsóknum mínum
á fullum launum og við bestu aðstæður í
Kaupmannahafnarháskóla og á Riso þjóð-
rannsóknastofu þeirra. Þeir veittu mér heið-
urspening Kaupmannahafnarháskóla en sú
viðurkenning er mjög sjaldgæf en mér var
einnig boðið að halda áfram rannsóknum
mínum um stundarsakir á Mannfræði-stofn-
uninni á Safni mannsins í París.
Ég vann þar í tæp 4 ár að rannsóknum
mínum sem dósent og aðstoðarforstöðumað-
ur. Á þessu tímabili myndaðist náið sam-
starf við aðrar rannsóknastofnanir í fram-
haldi af fyrirlestrum sem mér var boðið að
halda, m.a. sálfræði- og hátternisfræðideild-
ir Parísarháskóla og Rannsóknastofu í Hátt-
ernisfræði inannsins við Max Planck í
Þýskalandi. Síðan bauð forseti franska sál-
fræðisambandsins mér að gegna prófessors-
stöðu þijú ár í röð (í 6 mánuði í senn) við
Parísarháskóla. Þetta var einstaklega mikil-
vægt skref því til þess þurfti m.a. hópur
leiðandi prófessora við Parísarháskóla að
meta menntastig mitt á við hæstu frönsku
doktorsgráðuna."
HÁSKÓLIÍSLANDS
Hvernig er að koma til starfa við Há-
skóla íslands frá Mannfræðistofnuninni á
Safni mannsins í París og við Parísarhá-
skóla?
„Við Háskóla íslands eru um 5 þúsund
nemendur og nær allir í byijunarnámi
(fyrstu 3-5 ár) en við Parísarháskóla eru
um 300 þúsund nemendur eða fleiri en allir
íslendingar og starfsmenn hans eru mun
fleiri en allir nemendur og kennarar í H.í.
Stór hluti nemenda Parísarháskóla er í námi
á hærri stigum háskólanáms sem ekki eru
til við H.í.
Lengsta nám við Kaupmannahafnarhá-
skóla og Parísarháskóla tekur að meðaltali
15-20 ár, og það nám sem H.í. býður, telst
hreint byijendanám í flestum tilfellum; það
vantar margar efri hæðirnar miðað við Par-
ísarháskóla. Núverandi rektor H.í. hefur
bent á að Háskólinn er í stórum dráttum.
það sem á ensku er kallað undergraduate
school. Við H.í. er nánast ekkert doktors-
nám til, en við Parísarháskóla eru t.d. þijú
stig doktorsnáms og svara þau lægri til PhD
(doktor) frá Bandaríkjunum en 7-10 ára
sjálfstæðra rannsókna með sérstökum ár-
angri er krafist að auki til að ná hæsta
doktorsstiginu sem er forsenda þess að
menn megi gegna prófessorsstöðum við
Parísarháskóla.“
Hverjir eru að þínu mati atvinnumögu-
leikar manna á því menntastigi hérlendis?
„Vegna þess hve nám við H.í. nær
skammt og hve lítið er um rannsóknastöður
neyðast íslenskir menntamenn, sem sumir
eru færir um kennslu á efstu háskólastigum,
til þess að fást einungis við byijenda-
kennslu og vegna hinna ótrúlegu lágu launa
íslenskra háskólamanna neyðast þeir oftast
til að bæta á sig enn meiri byijendakennslu
eða öðrum aukastörfum. Varla er til áhrifa-
meiri leið til að drepa menn niður. íslending-
ar eru því ekki að fá hámenntamenn ódýrt
heldur standa þeir uppi nánanst án slíkra
en það vekti óhug meðal þróaðra þjóða. Öll
umræða í H.í. ber þess merki og lítil von
er til að almenn umræða í þjóðfélaginu fari
þar fram úr. Mestur hluti allra rannsókna
t.d. í Þýskalandi munu vera framkvæmdar
af doktorsnemum en hér eru nánast engir
slíkir. Gott hefði verið t.d. að fá fyrir löngu
vandaðar doktorsritgerðir um ástand land-
búnaðar, banka- rannsókna- stjórn- og at-
vinnumála á íslandi. Ef til vill hefði þannig
mátt spara á síðustu áratugum margföld
útgjöld ríkisins til H.í. þar sem kostnaður
á hvern nemanda er aðeins þriðjungur mið-
að við háskólann í Tromso í Norður-Nor-
egi. Það er með ólíkindum að til séu íslend-
ingar sem halda því fram að H.í. sé háskóli
á heimsmælikvarða. Háskóli í fjársvelti
hefur hér leiðst út í rekstur spilakassa í Las
Vegas-stíl til að afla sér 100 milljóna, sem
er þó áðeins einn fímmti úr einu prósenti
af því sem heilbrigðiskerfið kostar. Meðal-
tekjur lækna í heilbrigðiskerfinu samsvara
margföldum byijunarlaunum lektora við
H.í. sem eru um 76 þúsund. Háskólinn
menntar þó endurgjaldslaust flesta starfs-
menn heilbrigðiskerfísins.
Lágmenntastefna, tómlæti gagnvart
menntamönnum og skuldasöfnun er varla
gott uppeldisumhverfí eða undirstaða fyrir
Islendinga framtíðarinnar. Óvíst er raunar
hvort þjóðin á sér nokkra framtíð með slíku
framhaldi.“
Vanpekking Og
LÁGMENNING
„Óstjóm undanfarinna áratuga, í efna-
hagsmálum, kemur hér hvað best fram í
gífurlegri erlendri skuldasöfnun sem nemur
t.d. einum lúxusjeppa á annað hvert manns-
barn (260 þús. milljónir). Hér er verið að
taka lán hjá næstu kynslóðum en við lán-
töku skiptir tvennt megin máli, upphæðin
og greiðsluhæfnin þegar að skuldadögum
kemur. Að vanrækja menntun þeirra, sem
eiga að greiða skuldirnar er að draga úr
greiðsluhæfni þeirra og svarar þar af leið-
andi til þess að hækka upphæðina sem tek-
in er að láni. Sparnaður í menntun jafngild-
ir þannig erlendri lántöku. Þar sem vanþró-
un og lágmenning ríkir verða raddir skyn-
seminnar (því miður) auðveldlega að hrópum
í eyðimörk, m.a. raddir hagfræðinga, og þá
er hætt við frekari hnignun. Nýlega hefur
komið fram í fjölmiðlum að víða úti á landi
alast börn upp í samfélögum þar sem 90%
íbúa hafa grunnskólamenntun eðá minna
og atvinnulífið eiphæft og býður því upp á
fáa möguleika. Á tímum síaukinnar sjálf-
virkni með tilheyrandi atvinnuleysi ber þjóð-
in gífurlega ábyrgð gagnvart þessu fólki.
Lausnin á þeim vanda felst ekki í að van-
rækja að byggja upp efstu stig háskóla-
menntunar. Sé það gert er verið að hrekja
í burtu einstaklingana sem bestar forsendur
hafa til að lyfta umræðunni í þjóðfélaginu
og stuðla að nýsköpun. Vegna fámennis hér
virðist mér einungis ein leið fær, þ.e. störefl-
ing menntunar og menningar í margfalt
nánara samstarfi við helstu menningarþjóð-
ir. Slík umskipti krefjast m.a. stórbreyttrar
áherslu í tungumálakennslu, einkum í helstu
málurn meginlands Evrópu, þ.e., þýsku og
frönsku."
Magnús segir að lokum að kostulegasta
upplifun hans af íslensku menntakerfi sé
sú að tekið hafi nefnd á vegum H.Í., heila
16 mánuði að meta hann hæfan til starfa
hérlendis á miklu lægra háskólastigi heldur
en hann hefur starfað á áður við fjóra París-
arháskóla.
Hðfundurinn er Ijóðskáld og kennari i Reykjavik.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12.ÁGÚST 1995 5