Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1996, Qupperneq 3

1*0 [H ® [10 0 g] 0 S [H ® El 011
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Hverjir
eiga Hveravelli? er spurt í umfjöllun Lesbók-
ar um það grundvallaratriði hvort öræfin
séu almenningur og afréttir með upprekstar-
rétti fyrir búfénað, eða hvort einstakir
hreppar geti teygt skækla sína þangað til
að eignast einhverskonar yfirráð yfir nátt-
úruperlum og fjölsóttum ferðamannastöðum.
Mála-
daudi
Helgi Haraldsson, prófessor í slavneskum
málum í Osló, hefur þýtt grein um verndun
tungumála í Rússlandi, þar sem dvergtung-
um er útrýmt kerfisbundið. í forspjalli segir
Helgi að af nærri 5000 þjóðtungum í heimin-
um meti sérfræðinganefnd UNESCO það
svo að helmingur þeirra sé í útrýmingar-
hættu.
Karl
Gunnarsson, jarðeðlisfræðingur á Orku-
stofnun, gluggar í Vatnsdæla sögu í grein
sem hann nefnir „Hamarinn við Friðmund-
ará“. Hann gengur út frá því að Vatnsdæla
saga sé launsögn, þannig að hulin fræði
megi greina á bak við frásögnina.
THORKILD BJÖRNVIG
Gegnum
regnbogann
Thor Vilhjálmsson þýddi
Upp í mót sniglumst við þrátt, gegnum ljós og skugga, lengra æ
upp í skarðið, lokað á vetrum, nýrutt nú
gegnum sex m. snjó og síðan niður. Framundan, langt fyrir neðan
regnbogi: Hér, í fyrsta sinn á ævi minni, séður að ofan, þess vegna
ekki hálfur bogi, nei, heill, fullgerður hringur af ljósi,
skugginn af bílnum í honum miðjum: í rúmgóðri svartri nöf.
í hinu rauða og bláa, fjólubláu og purpuralitu svífandi himinshjóli.
Sýnin hóf hjartað til andartaks samleiks með undri lífsins
endurskóp það sem við leifðum okkur að baki, í þyrli, eim af Ijósi,
svarta eldbrunna strönd, bláan flóa, bjarmandi skýjahaf og rauðbrúnt
úr fjallanna sálugu eyjum. Svo gagnsætt og skýrt,
Óforgengilega hverful var skilnaðargjöfin ofan úr hæðum.
Thorkild Björnvig er eitt fremsta Ijóðskáld Dana.
Svarl gler
og samvizka
Vinkona mín sagði mér
frá því að þegar þau
hjónin voru að láta
skipta um gler í glugg-
unum á íbúðinni sinni,
þá hafi glerísetningar-
maðurinn sagzt geta
látið hana hafa svart
gler. Henni fannst þetta furðulegt tilboð
og svaraði því til að hún kærði sig lítið
um það. Hún vildi hafa venjulegt gler sem
sæist vel út um og ekkert vesen. Þá lét
maðurinn hana hafa nótu. Það segir heil-
mikla sögu um ríkjandi hugsunarhátt að
vinkonan varð að athlægi fyrir vikið. Það
þykir orðið fyndið og heimskulegt að
kunna ekki að svindla.
Sem betur fer er ennþá til svo granda-
laust og grandvart fólk að það taki ekki
við svörtu gleri. Bezt er að þetta gerist
viðstöðulaust og án umhugsunar; það blasi
við að það sé ekki bara heimskulegt að
hafa svart gler í gluggunum hjá sér heldur
líka rangt. Þetta er líklega uppistaðan í
heilbrigðri siðferðiskennd. En um leið og
farið er að hlusta á manninn með svarta
glerið og hugsa um þann ávinning sem til-
boð hans hefur, þá er þessari kennd hins
vegar raskað. Þá er hætt við að maður
setji kommu, þar sem samvizkan segir
manni að setja punkt - svo ég grípi til
málsháttar sem ég fékk einu sinni úr páska-
eggi. Maður skellir svörtu gleri fyrir sið-
ferðilegt innsæi sitt og slær til.
En nú er ekki loku fyrir það skotið að
umhugsunin geti líka leitt mann inn á veg
dygðarinnar. Mér detta í hug að minnsta
kosti þrjár stoðir sem skjóta má undir
samvizkuna þegar hennar er freistað af
svörtum sölumönnum. Stoðir þessar sæki
ég í helztu kenningar vestrænnar siðfræði.
Fyrsta stoðin á raunar rætur í siðferðis-
kenndinni sjálfri sem segir okkur að það
sé rangt að svíkja. Þetta vitum við innst
inni og það er sú vitneskja sem við hættum
að virða þegar við tökum þátt í skattsvik-
um. Þetta gerist yfirleitt þannig að maður
ákveður að gera undantekningu fyrir sjálf-
an sig í einstökum aðstæðum. Okkur þykir
það rétt og skynsamlegt að ,fólk borgi al-
mennt þau gjöld sem því ber og það væri
fráleitt að vilja að það yrði almenn regla
að fólk færi á svig við skattalögin. En á
stund freistingarinnar undanskiljum við
sjálf okkur frá þessari almennu reglu, svæf-
um samvizkuna og tökum þátt. Þá erum
við orðin ósámkvæm sjálfum okkur. í stað
þess að gera það sem siðferðiskenndin býð-
ur verðum við eigingjörn og hugsum um
það eitt að borga sem minnst. Þetta er
auðvitað skiljanlegt athæfi vegna þess að
yfirleitt eru menn hálfblankir, en það er
rangt vegna þess að með því að undan-
skilja sjálf okkur gröfum við undan þeirri
reglu að borga opinber gjöld og jafnframt
þyngjum við byrðar þeirra skilvísu. Hætt
er við að mörgum finnist þessi stoð orðin
hol og feyskin. Hvers vegna skyldi maður
endilega telja að fólk eigi almennt að borga
skatta? Margir myndu jafnvel segja að það
raskaði samvizku þeirra ekki hætishót að
svíkja undan skatti - þeim liði bezt þegar
þeir gerðu það sem komi sér vel fyrir þá
og þeirra fjölskyldu. Það væri meira að
segja skylda þeirra. Hér mætti grípa til
annarrar stoðar til varnar siðferðinu. Þeim
sem svona hugsar má benda á að hann
verði að hugsa málið í stærra samhengi.
Með því að stunda skattsvik sé hann líkast
til alls ekki að hugsa um velferð fjölskyldu
sinnar. Hér verður að hafa í huga að skatt-
ar eru ekki bara tapað fé sem nýtist manni
sjálfum á engan hátt. Skattpeningar renna
í sameiginlega sjóði landsmanna og standa
undir almennri velferð þeirra. Sá sem svík-
ur undan skatti er því að grafa hægt og
sígandi undan menntakerfínu, heilbrigðis-
kerfinu og félagslegri þjónustu sem hann
og fjölskylda hans þurfa á að halda. Það
er sama hversu sjálfstæðir einstaklingar
menn vilja vera, það kemst enginn í gegn-
um lífið án þess að njóta margháttaðra
samfélagsgæða sem fjármögnuð eru með
sköttum. Með þessum rökum er sem sé
ekki höfðað til samvizku manna og siðferð-
iskenndar, heldur til þeirra hygginda sem
í hag koma til lengri tíma litið. Það er ein-
faldlega betra að búa í samfélagi sem
tryggir öllum félagslegt öryggi en í þjóðfé-
lagi sem hendir fólki út á Guð og gaddinn
þegar erfíðleikar steðja að. Ef okkur er
annt um þetta sameiginlega tryggingakerfí
okkar, þá borgum við skattana með glöðu
geði.
Sjálfsagt reka margir hornin í þennan
málflutning líka. Hætt er við að einhver
segði að þetta væri nú fegruð mynd af
raunveruleikanum. I stað þess að nýta
skattfé landsmanna á þann hátt sem lýst
var, væri því sólundað í mál sem stjórn-
málamenn teldu sig hafa mestan hag af
hveiju sinni. Affarasælast væri að þeir
menn hefðu sem minnst af almannafé á
milli handanna, því þá færi það sízt til
spillis. Maður legði því sitt af mörkum til
að draga úr frekara sjóðasukki með því
að svíkja undan skatti. Annar gæti haldið
því fram að skattpíningin væri einfaldlega
orðin alltof mikil og það væri ekki annað
en eðlileg og réttmæt sjálfsbjargarviðleitni
að reyna að komast undan þessum ágangi
yfirvalda.
Þegar hér er komið sögu mætti reyna
að renna þriðju stoðinni undir þá siðferði-
legu staðhæfingu að rangt sé að svíkja
undan skatti. Þessi stoð er sú elzta og
þess vegna líka mest framandi okkar hugs-
unarhætti. Höfuðatriðið í þessum forna
málflutningi er að sá sem svíki undan skatti
sé fyrst og fremst að gera sjálfum sér illt.
Hann getur staðið í þeirri trú að hann sé
að efla eigin hag eða að ná sér niðri á
óréttlátum valdhöfum, en þetta er hvort
tveggja misskilningur. Með því að hafa
rangt við, sýna óheiðarleika og sviksemi,
er maðurinn að grafa undan eigin farsæld.
Og þetta er ekki vegna þess, eins og við
gætum haldið, að það er ákveðin hætta á
því að svikin komist upp og þá eigi maður-
inn refsingu yfir höfði sér. Öðru nær: Sam-
kvæmt þessu viðhorfi er skattsvikari sem
leikur lausum hala verr staddur en sá sem
komizt hefur upp um. Sá sem staðinn er
að svikum mun a.m.k. eiga þess kost að
bæta ráð sitt. Hinn sem heldur áfram at-
hæfi sínu óáreittur spillir sjálfum sér jafnt
og þétt og verður verri manneskja. Og
skýringin er ekki sú, sem okkur flýgur í
hug, að skattsvikarinn sé svona illa haldinn
af samvizkubiti. Þvert á móti, því sáttari
sem hann er við þau rangindi sem hann
hefur beitt, því verr er hann á sig kominn.
Hann er einu skrefí nær því að verða
samvizkulaus. Samkvæmt þessu viðhorfi
sem ég var að rekja er ranglæti eins konar
bilun. Og það er náttúrulega bilun þegar
það þykir orðið fyndið að skilja ekki tilboð
um svart gler í gluggann hjá sér og
heimskulegt að hafna því.
VILHJÁLMUR ÁRNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. FEBRÚAR 1996 3