Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1996, Qupperneq 9

Deyjandi tungur II
Yerndun deyj-
andi tungumála
í Rússlandi
Eftir VALERIJ PAVLOVITSJ BERKOV
að er alkunna að í Rúss-
landi, þ. á m. í Leningrad-
héraði, á fjöldi tungumála
á hættu að deyja út. Hér
er skjótra aðgerða þörf.
Eftir 10 til 20 ár verður
víða ekkert eftir til að
bjarga þótt menn verði
allir af vilja gerðir.
Þá vaknar sú spuming hvort það sé ómaks-
ins vert að bjarga þessum málum? Spuming-
in er ekki út í bláinn. Sú skoðun er útbreidd
jafnvel meðal þeirra sem eiga þessar tungur
að móðurmáli að þessar og aðrar dvergtung-
ur hafi nær engu félagslegu hlutverki að
gegna og megi missa sig; þær séu mönnum
frekar til óþurftar en gagns. Því sé óþarfí
að vernda þessar tungur; því fyrr sem þær
eru úr sögunni, þeim mun betra.
Slík viðhorf eiga þó nokkru fylgi að fagna
meðal þessara smáþjóða sjálfra, og kemur
þá tæpast á óvart að þau em enn útbreidd-
ari meðal þeirra valdsmanna sem hafa örlög
þessara þjóða í hendi sér. Stjómsýsluþjóðrem-
ban þröngvar einatt drottnandi tungu upp á
smáþjóðir undir yfirskini «baráttu gegn þjóð-
emisöfgum».
Eitt dæmi af fjölmörgum: Um miðja þessa
öld heyrði ég georgískan stjórnmálamann
segja: «Þjóðemissinnaðir mingrelar ætluðu
að gera mingrelsku að skólamáli, en við tók-
um fyrir þennan nasjónalisma og alla ekkisins
mingrelsku og gerðum þeim að nota georg-
ísku og ekkert annað.»
Margir muna enn þau ár þegar ásökun um
þjóðernisstefnu var sjaldnast orðin tóm. Eld-
hugar sem beittu sér fyrir kennslu í vepsu
eða svanversku gátu átt á hættu langvarandi
fangelsisvist eða líflát.
Nú dylst engum að í samfélagi þar sem
öflugri tunga er ríkjandi eiga mælendur
dvergtungu þess engan kost að komast til
metorða án staðgóðrar kunnáttu í aðalmáli
svæðisins eða ríkisins. Þetta kom glöggt fram
í lok 6. áratugarins þegar reynt var í Kazak-
hstan að stofna skóla með þýsku sem kennslu-
mál. Þá risu þýskumælandi foreldrar þar upp
öndverðir og báru því við að ef böm þeirra
gengju í slíka skóla yrðu þau að loknu skyldu-
námi vanbúin til framhaldsnáms. Nú hafa
þessi viðhorf breyst nokkuð.
Samfélagsþróun 20. aldar gerir smáþjóðum
æ erfiðara fyrir. Hvað sem tautar og raular
verður fólk sem til smáþjóða telst og vill
komast áfram að læra til nokkurrar hlítar
tungu fjölmennari þjóða - annaðhvort þá
tungu sem er ríkismál í heimkynnum smáþjóð-
arinnar (t.d. dönsku í Færeyjum, hollensku í
Fríslandi, norsku í samabyggðum í Noregi
o.s.frv.), eða erlent tungumál (á íslandi t.d.
ensku og eitthvert Norðurlandamál, venjulega
dönsku). Fram hjá þessari miskunnarlausu
staðreynd verður ekki gengið; það getur m.a.
leitt til vanhugsaðra aðgerða í kennslumálum
með hörmulegum afleiðingum. Einmitt það
virðist nú vera að gerast víða í Sovétríkjunum
sálugu og jafnvel í Rússlandi sjálfu. Auðvitað
eru slík mistök skiljanleg og skýranleg frá
mannlegu sjónarmiði. Á löngu kúgunartíma-
bili hins «friðsæla heimilis sovéskra þjóða»
urðu fulltrúar smáþjóðanna æ áhyggjufyllri
um örlög móðurmáls síns og höfðu æma
ástæðu til. Jafnframt gróf um sig gremja
vegna þess misréttis sem þeim fannst þeir
beittir. Þess vegna er það ofur eðlilegt að
menn kunni sér ekki hóf við breyttar aðstæð-
ur. Dingullinn sveiflaðist of langt í hina áttina.
Til að tungumál geti talist fullveðja verður
fjöldi málhafa að ná vissu lágmarki. Ella yrði
ótækt að starfrækja öll fræðslustig, regluleg-
ar útvarps- og sjónvarpssendingar, arðbæra
bóka- og blaðaútgáfu og svo framvegis. Þetta
er t.d. ofviða 7.000 manna þjóð. Samt er það
ekki fjöldinn einn sem ræður úrslitum.
Hér þarf að líta á a.m.k. tvo þætti að auki.
í fyrsta lagi er auðsætt að málsamfélagið
þarf að eiga samfellda byggð. I öðru lagi skipt-
ir hugarástand fólksins sjálfs miklu; verulegum
hluta þess verður að vera það kappsmál að
leysast ekki upp í öðru stærra málsamfélagi,
heldur varðveita tilvem sína sem sérstök þjóð
(etnos) með eigin menningu. Slíkt er ógjörning-
ur ef tungan glatast. Því miður virðast marg-
ar smáþjóðir í Rússlandi og víðar vera að
missa kjarkinn, menn óttast að þjóðmenning
og þjóðtunga þeirra eigi sér ekki viðreisnar
von. Sums staðar gera menn jafnvel gangskör
að því að taka upp stórtungu, og á það einkum
við um ungu kynlóðina.
Mikilvægi þessara tveggja þátta má glöggt
sjá af þróun mála á íslandi og í Færeyjum.
íbúar íslands em rösklega fjórðungur milljón-
ar. Þar eru fræðslukerfi á öllum stigum allt
til háskóla (að vísu með takmörkuðum fjölda
námsgreina), fjölbreytt útgáfa blaða og tíma-
rita, um 500 bókatitlar koma út á ári, tvær
sjónvarpsrásir era starfandi o.s.frv. Eigi að
síður þarf íslendingur sem vill koma sér áfram
að kunna a.m.k. ensku.
í Færeyjum, sem hafa heimastjóm innan
konungsríkisins Danmerkur, eru íbúarnir að-
eins 45.000, dreifðir um 17 eyjar. Þar koma
að vísu út 6 blöð, þar af 5 eingöngu á fær-
eysku. Árleg bókaútgáfa er að meðaltali 15
titlar. Færeyingar, a.m.k. menntamaður, les
meira á dönsku en færeysku (allir Færeying-
ar era í reynd tvítyngdir); í efstu bekkjum
grannskólans eru nær eingöngu notaðar
danskar kennslubækur, svo til allt afþreying-
arlesefni er á dönsku og færeyskt sjónvarp
er (enn?) ekki til.
Hve miklu máli afstaða fólks sjálfs gagn-
vart tungu sinni skiptir má sjá í Fríslandi,
sem er hérað í Hollandi. Þarna er samfelld
byggð u.þ.b. 400.000 Frísa, en tunga þeirra
er náskyld ensku og telst m.ö.o. til vesturger-
manskra mála. Þótt Frísar séu sem sagt
drjúgum fjölmennari en Islendingar gegnir
tunga þeirra heldur rýra hlutverki þegar dag-
legu talmáli sleppir, enda er hollenska notuð
í skólum þegar frá era taldir fyrsti og annar
bekkur grunnskóla. 79% Frisa sjá aldrei frís-
neskan texta á vinnustað, 66% þeirra kaupa
aldrei bækur á frísnesku. Það er aðeins 1%
Frísa sem að eigin sögn era vel ritfærir á
frísneska tungu! Takið eftir að þetta gerist í
lýðfrjálsu ríki þar sem máli meirihlutans er
ekki þröngvað upp á minnihlutann. Hollenska
er ekki skólamál vegna þrýstings yfirvalda,
heldur að ósk Frísa sjálfra.
Hér er á tvennt að líta: í fyrsta lagi eru
Frísar einungis 3% af íbúum Hollands og til
að komast áfram í lífinu verða þeir að hafa
gott vald á megintungu landsins, hollensku.
Frísar era og hafa verið mjög áberandi á
sviði stjórnmála, vísinda og menningar í Hol-
landi. I annan stað er menning þeirra mjög
skyld hollenskri menningu. Þótt Frísar haldi
tungu sinni í heimahúsum era þeir fullgildir
aðilar að hollenskri menningu og leggja drjúg-
an skerf til hennar.
Það er helst tvennt nú á dögum sem ræður
úrslitum um ímynd þjóðmenningar: í fyrsta
lagi í hvaða mæli viðkomandi þjóð hefur lagað
sig að heimsmenningunni og hversu snar þátt-
ur borgarlíf er í-tilvera hennar. í öðru lagi
umfang og styrkur hefðbundins menningar-
arfs þjóðarinnar og skyldleiki hans við menn-
ingu þeirrar þjóðtungu sem helst ógn stafar af.
Sem sagt: Þar sem togast á annars vegar
skiljanleg viðleitni til að stuðla að framgangi
eigin tungu, svo sem að veita börnum stað-
góða þekkingu í henni, og hins vegar ekki
síður skiljanleg viðleitni til að tryggja börnum
sínum vald á þeirri tungu sem opnar þeim
leið til félagslegs frama, þar verður hið síð-
ara oftast ofan á. Gætir þessarar tilhneiging-
ar hjá smáþjóðum víðs vegar um heim.
Af þessu ber þó ekki að álykta að tungur
smáþjóða séu feigar upp til hópa. Samfélags-
þróun síðari tíma hefur að vísu leitt til þess
að þær duga ekki lengur sem eina tunga lí-
tillar þjóðar. Því miður, smáþjóðafólki eru þau
örlög búin að vera tvítyngt eða eiga litla
framavon ella. Með nokkurri einföldun mætti
orða þetta svo að maður sem tilheyrir smá-
þjóð og ekki hefur vald á höfuðtungu lands-
ins geti gætt kúa eða veitt fisk en ekki orðið
læknir eða verkfræðingur.
Reynsla margra landa hefur að undanförnu
sýnt að unnt er að varðveita tungur smáþjóða
og jafnvel styrkja stöðu þeirra veralega. Fær-
eyska, frísneska og samíska í Noregi geta um
þessar mundir státað af sannkallaðri viðreisn.
Hér skal reynt að benda á nokkur ráð og leiðir.
Án eigin þjóðtungu getur engin fullveðja
STÚLKA á Tahiti. Kyrrahafssvæðið
er mjög málauðugt, en samt eru 40
pólinesískar tungur og 50 míkrónes-
ískar í útrýmingarhættu.
þjóðleg menning blómgast, og hver menning
sem líður undir lok er ekki aðeins tjón fyrir
viðkomandi þjóð heldur mannkynið allt.
Lítum á hina fræðilegu hlið þeirrar ógæfu.
Tunga og munnmæli ýmissa þjóða era að
glatast fræðimönnum að eilífu. Ef ekki er
tafarlaust gripið til róttækrá ráðstafana er
allt um seinan. Hér má ekkert ár, engan
mánuð, enga viku, missa.
Til að varðveita og efla tungur smáþjóða
þarf að grípa til margþættra samræmdra
aðgerða sem verða að hafa lagalegan og fjár-
hagslegan bakhjarl. Fyrst er brýnt að setja
lög sem tryggja smáþjóðum rétt til náms í
eigin tungu (hér er ekki átt við kennslu á
heldur /málinu. Þau lög verða að kveða skýrt
og ótvírætt á um aðgerðir. Hér duga ekki
hástemmdar yfirlýsingar einar saman — þeim
höfum við alltaf haft nóg af. Hætt er við að
án viðhlítandi lagasetningar geti fjármögnun
nauðsynlegra aðgerða reynst erfið.
Eins og ástandið í Rússlandi er nú er það
borin von að löggjafar taki röggsamlega á
þessum málum á næstunni og þeim mun síður
að nauðsynlegt ijármagn fáist til fram-
kvæmda. Þess vegna þarf þegar í stað að
ganga frá a) lágmarksáætlun sem væri raun-
hæf við núverandi aðstæður og b) heilsteyptri
langtímaáætlun. Lítum á hvora um sig.
Lágmarksáætlun: Nú þegar ber að:
1. Leitast við að vinna gegn uppgjafar-
hneigð þeirri sem áður var lýst og margar
smáþjóðir eiga við að stríða, útrýma rótgró-
inni vanmetakennd og koma fólki í skilning
um gildi og einstæði eigin tungu og menning-
ar. I þessu eiga sjónvarp og útvarp að leika
aðalhlutverkið með dyggum stuðningi blaða.
Það væri einkar vel til fallið að gefa út til
ókeypis dreifingar myndskreytta bæklinga
með alþýðlegri frásögn af sögu og samtíð
viðkomandi þjóðar.
2. Hljóðrita eins mikið af textum og unnt
er. Ef í hart fer má bíða með málvísindaleg-
ar, þjóðfræðilegar og þjóðsagnafræðilegar
rannsóknir á þessum textum þar til síðar.
GRÆNLAND: í fámennum málsam-
félögum eins og hjá grönnum okkar
á Grænlandi er illgerlegt að fylgjast
með, semja tunguna að nýjum kröf-
um og verja einstæða menningu fyr-
ir því ofurefli sem að sækir.
Mestu máli skiptir nú að bjarga textum frá
eilífri glötun. Það er fyrst og fremst aldrað
fólk, einkum gamlar konur, sem kann slíka
texta enn í dag.
3. Gera myndbandsupptökur af þjóðlegum
siðvenjum og athöfnum sem enn era við lýði.
4. Safna gripum sem varða þjóðhætti og
verkmenningu. Þar sem því verður ekki við
komið má taka mynd af þeim og semja ná-
kvæma lýsingu.
Kjörlausnin er að gefa úr ritröð undir nafn-
inu „Smáþjóðir Rússlands". í hveiju hefti
væri svo nákvæm úttekt á tungu ákveðinnar
þjóðar, þjóðhátta- og þjóðfræðilýsing, saga
o.s.frv.
Langtímaáætlun:
1. Tunga hverrar smáþjóðar þarf að verða
námsgrein í skólum hennar. Auk þess að
hressa upp á sjálfsmynd þjóðarinnar eins og
áður er á minnst þarf að mennta kennslu-
krafta og semja námsgögn. Við Rússar eigum
dýrmæta en sumpart rykfallna reynslu af
rannsóknum á tungumálum norðurslóða. Ég
minni á að við Kennaraháskóla Rússlands var
á sínum tíma til norðurþjóðadeild sem sá um
slíka menntun. Ef ég man rétt voru þar sam-
in námsgögn sem Leningraddeild forlagsins
Prosvesjsenie gaf út.
2. Heíja þarf sendingu útvarps- og sjón-
varpsþátta sem í fyrstu mega vera stuttir;
aðalatriðið er að þeir séu fluttir reglulega.
Norska ríkissjónvarpið hefur reglulega stuttar
útsendingar á samísku, og gætið þess að
samar eru tæplega 1% af íbúum Noregs, u.þ.b.
30.000 af rúmum 4 milljónum.
3. Útgáfa blaða og tímarita.
4. Utgáfa alþýðlegra rita á þjóðtungunni.
Það fyrsta má gjarnan vera Biblían eða Kór-
aninn. Þar eru hin sálfræðilegu áhrif sem hér
skipta mestu.
Víðtækari áætlanir eru varla raunhæfar
að sinni. Það eitt að koma framangreindu í
verk væri mikill ávinningur.
Helgi Haraldsson þýddi.
RÚSSLAND: Tungumál sem fáir tala, dvergtungur, eiga undir högg að sækja,
samanber: „Þjóðernissinnaðir mingrelar ætluðu að gera mingrelsku að skóla-
máli, en við tókum fyrir þennan nasjónalisma og alla ekkisens mingrelsku
og gerðum þeim að nota georgísku og ekkert annað."
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. FEBRÚAR 1996 9