Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.1996, Blaðsíða 11

i til er eftir Morris: Jane kona hans.
BULLERSVOOD-
gólfteppið.
EIRÍKUR Magnússon í Cambridge, sem starfaði með
William Morris að þýðingum á íslendingasögum.
Bókasafn og vinnuherbergi Morris íKelmscott-húsinu. Þar
átti hann og geymdi fágætt safn miðaldahandrita.
Karl Marx taldi Morris að hinir nýju framleiðslu-
hættir, sem byggðu á aukinni verkaskiptingu,
hefðu rænt verkamanninn gleðinni af daglegum
störfum, þar eð hann hann tók ekki lengur þátt
í sköpuninni frá upphafí til enda.
Fyrirtækið, sem hélt velii til ársins 1940,
fékkst við glerlist, hannaði húsgögn, vefnað og
veggfóður og voru fyrirmyndirnar sóttar til
miðalda og í náttúruna sjálfa. Morris hefur
verið nefndur upphafsmaður nútímahönnunar
en gagnrýni hans á prjál og ódýra skrautmuni
átti þátt í að beina hönnun í átt að einfaldari
formum og notagildi framleiðslunnar: „Hafðu
ekkert í húsi þínu, nema það sem þér þykir
nýtilegt eða fallegt." (The Beauty ofLife, 1880)
Áhugi ó íslenskum fornbókmenntum
Þótt samtíminn minnist Williams Morris fýrst
og fremst sem listhönnuðar var hann um sína
daga ef til vill þekktari fyrir skáldskap. Ferill
hans sem ljóðskálds hófst með útgáfu The Life
and Death of Jason (1867), en „The Lovers of
Gudrun“, söguljóð byggt á efni Laxdæla sögu
í ljóðsögubálki hans The Earthly Paradise
(1868-1870), markar upphaf að áhrifum ís-
lenskra miðaldabókmennta á ljóð hans. Ahugi
á íslenskum fornbókmenntum á Englandi hafði
þróast hægt en stöðugt framan af öldinni. og
bar þar hæst útdrátt Sir Walter’s Scott á Eyr-
byggja sögu (1817), þýðingar G.W. Dasent á
Njáls sögu (1861) og Gísla sögu Súrssonar og
þýðingu Benjamins Thorpe á Eddukvæðum
(1866). Morris þekkti allar þessar þýðingar, og
víst er að hann hafði lesið Laxdæla sögu í lat-
neskri þýðingu Þorleifs Repp. Hann hreifst af
frásagnarlist og persónulýsingum Islendinga-
sagna og átti auðvelt með að samsama sig
hetjum þeirra.
Arið 1868 kynntist Morris Eiríki Magnús-
syni, bókaverði í Cambridge. Fór svo að Eiríkur
kenndi Morris íslensku og varð það upphaf að
áratuga samstarfí þeirra að þýðingum. Eiríkur
lýsir samvinnu þeirra þannig: „Fyrsta sagan,
er ég las með Morris, var Gunnlaugs saga ormst-
ungu. ... Bæði sökum ritstarfa og annarra knýj-
andi anna ákvað Morris frá upphafi að sleppa
því leiðindaverki að læra málfræðina á regluleg-
an hátt: „Þú verður mér málfræði," var regla,
sem hann ásetti þegar í upphafí og veik ekki
frá síðan ...“ Var samstarfi þeirra því jafnan
háttað þannig að Eiríkur þýddi en Morris stíl-
færði. Þýðingarnar urðu eins konar orðaleikir
en Morris hafði þá myndað sér mjög sérkenni-
legt orðfæri sem miðaðist við að reyna að þýða
íslensk kjarnyrði eins nákvæmlega og kostur
var, annaðhvort með því að taka upp gömul
fomensk orð eða með myndun enskra nýyrða
með íslenskum fyrirmyndum. Dæmi um slíkt
skáldskaparmál er sögnin „bade“ í stað „orde-
red“, „befell" í stað „happened" og iýsingarorð-
ið „mickle" í stað „great“.
Fyrsti afrakstur af samstarfi Eiríks og Morr-
is var þýðing Grettis sögu og Gunnlaugs sögu
onnstungu, báðar gefnar út árið 1869.1 kjölfar
fylgdu þýðingar Völsunga sögu (1870) og Frið-
þjófs sögu hins frækna (1871) sem kom út
aftur árið 1875 ásamt nýrri þýðingu Víglundar
sögu í sagnasafninu Three Northern Love Stori-
es. Varð nú nokkurt hlé á samstarfi þeirra, en
um þetta leyti vann Morris að kvæði því sem
jafnan er talið eitt hans fremsta verk, „Sigurd
the Volsung" (1877). í upphafí níunda áratugar-
ins komst skriður á samstarf þeirra á ný með
útgáfu ritraðar sem nefnd var The Saga Li-
brary. Þar birtust þýðingar nokkurra Islend-
ingasagna og síðasta verk þeirra, þýðing Heims-
kringlu.
Þótt þýðingar þeirra Eiríks og Morris hafí
átt drjúgan þátt í því að efla áhuga á íslenskum
fombókmenntum meðal Englendinga hafa þær
hlotið mjög misjafna dóma. Er einkum talið að
hið skrautlega orðfæri samræmist illa þeim ein-
faldleika sem er eitt aðalsmerki sagnanna.
Til islands
Morris fór tvær ferðir til ísiands, árin 1871
og 1873, og var Eiríkur með honum í fyrra
skiptið. Ferðirnar höfðu djúpstæð áhrif á Morr-
is og margþætt gildi. Hann vildi kynnast bak-
sviði þeirra sagna sem hann unni svo mjög, en
ásamt Eiríki ferðaðist hann um sögusvið Njálu,
Eyrbyggju og Laxdælu. Þá vora ferðimar eins
konar flótti frá erfiðleikum í einkalífí, og upp-
gjör við andlegt umhverfí: rómantíkina og mið-
aldanostalgíu For-Rafaelíatana því ísland var
meira en flótti til miðalda, það var afturhvarf
til hins villta og framstæða. Þess vegna varð
ferðin til Islands jafnframt mikilvægur áfangi
í ieit að eins konar framtíðarþjóðfélagi sem
væri ósnortið af iðnvæðingu, þar sem einstakl-
ingar fengju notið vinnu sinnar og afraksturs
erfíðis síns, þar sem tengslin við náungann,
náttúrana, lögin og söguna auðguðu mannlífið.
Slíkt samfélag byggði á einingu og samvinnu
og var andstæða þeirrar sundrangar af völdum
vélvæðingar og samkeppni sem einkenndi hið
kapítalíska samfélag Viktoríutímans.
Uppspretta þessarar þjóðfélagsímyndar var
samfélag íslendingasagna. Morris átti þess
vegna erfitt með að horfast í augu við þær
breytingar sem höfðu átt sér stað þegar hann
sem ferðamaður stóð andspænis veraleikanum,
Islandi fátæktar, eymdar og erlendra yfírráða.
Honum fannst þó sem íslenskt þjóðfélag hefði
á ýmsan hátt breyst svo lítið að þegar allt
kæmi til alls væri hin ömurlega fátækt íslend-
inga í raun léttvægt böl miðað við þá ríg-
bundnu stéttaskiptingu og lágkúru sem ein-
kenndi hans eigið samfélag.
Dagbækur Morris frá ferðunum til íslands,
Icelandic Joumals, gaf dóttir hans, May Morr-
is, út löngu eftir lát hans. Áhrifín frá Islands-
ferðinni má líka víða sjá í síðari verkum hans,
svo sem í ljóðinu „Iceland fírst seen“ og í skáld-
sögunum The Roots of the Mountains og The
Well of the Worlds End.
William Morris sýndi ást sína á landi og þjóð
í verki þegar neyð svarf að íslendingum, fyrst
eftir öskufallið 1875 og síðar eftir harðindin
árin 1880-82, en þá beittu þeir Eirikur og Sig-
ríður, kona hans, sér fyrir samskotum meðal
Englendinga til aðstoðar bágstöddu fólki. Fengu
þau borgarstjórann í London til að taka sér
forsæti í nefnd sem annast skyldi söfnunina.
Var hvergi slegið af í yfírlýsingu um ástand
þjóðarinnar sem varð til þess að þeir Englend-
ingar sem til Islands komu sögðu fréttirnar
ýktar og granuðu nefndina um græsku.
Síóustu ár
Síðustu ár ævinnar vann Morris að bókagerð
með stofnun Kelmscott prentsmiðjunnar. Hér
var enn á ferðinni sú hugmynd að endutvekja
horfið handverk. Morris leit svo á að í raun
hefði prentverki byrjað að hnigna strax á 16.
öld en á 19. öld keyrði um þverbak vegna vél-
„Bæbi sökum ritstarfa
og annarra knýjandi
anna ákvad Morris
frá upphafi ab sleppa
því leibindaverki ab
lcera málfræbina á
reglulegan hátt. “
Eiríkur Magnússon
væðingar og notkunar lakari hráefna. Prentiist-
in var m.ö.o. komin undir vald kaupahéðna þar
sem magn en ekki gæði réðu ferðinni. Þessu
ætlaði Morris að breyta. Hann vildi prenta
bækur sem hefðu fegurðargildi í sjálfu sér. í
prentsmiðju hans var pappírinn handunninn,
blekið óblandað, en sjálfur teiknaði hann letrið.
Frægasta verk prentað í Kelmscott er útgáfa
á verkum Geoffreys Chaueher, myndskreytt af
vini Morris, listmálaranum Edward Bume-
Jones, en eitt hið síðasta var ljóð Morris, Sig-
urd the Volsung. Hann lá þá banaleguna en
var allur áður en verkinu lauk. Hann lést 3.
október árið 1896, 62 ára gamall.
Morris á 20. öld
William Morris er einn af þeim mönnum sem
sagan fær ekki dregið uppi. Allt frá því hann
lést hefur hann verið fræðimönnum stöðugt
viðfangsefni. Um hann hafa verið skrifaðar fjöl-
margar fræðilegar greinar og bækur og enn í
dag er starfrækt sérstakt félag með nafni hans,
The William Morris Society, stofnað á sjötta
áratug þessarar aldar, til eflingar rannsóknum
og umræðum um verk hans og áhrif.
En eins og einatt er um hugsjónamenn þá
hefur Morris ailt frá upphafi átt sína gagnrýn-
endur, og víst er að margar af hugmyndum
hans eru æði þversagnakenndar. Hann hafði
þá skoðun að menntun og listir væra fyrir alla,
samt framleiddi hann hluti sem voru of dýrir
fyrir almenning og stofnaði prentsmiðju sem
prentaði bækur í takmörkuðu upplagi. Aðrir
hafa gengið lengra og spurt hvernig jafníhald-
samur maður og Morris hefði getað kennt al-
menningi að hugsa um lífíð og listir, og bent á
að pólitískar hugsjónir hans hafi verið dauða-
dæmdar frá upphafi og skáldskapur hans einn-
ig. Því megi líta svo á að það sem eftir lifí sé
aðeins munstrað veggfóður, í eðli sínu vélrænt
og að lokum fjöldaframleitt í verksmiðjum. —
En slík söguskoðun er í reynd ekki annað en
en andsvar við þeirri upphafningu og þeim
áhuga sem Morris hefur hlotið meðal leikra og
lærðra á 20. öld. Sú rökræða sem í henni felst
er í senn auðunnin og óþörf því Morris var
enginn kenningasmiður, heldur hugsjónamaður,
haldinn takmarkalausri athafnaþrá, ofvirkur
rómantíker. Þar liggur mikilvægi hans og sér-.
staða meðal þeirra fjölmörgu manna sem sner-
ust öndverðir gegn þjóðfélagsþróun á 19. öld.
Höfundur er í doktorsnámi í sagnfræði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. JÚNÍ 1 1