Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.1996, Blaðsíða 20

í Galleríi Horninu í Hafn-
arstræti stendur á
Listahátíóinni sýning á
verkum eftir alþýóulista-
mennina Sölva Helga-
son, Karl Dunganon
og ísleif Konráósson,
Umsjónarmaóur sýning-
arinnar skrifar um
listamennina.
EFTIR ÓLAF J.
ENGILBERTSSON
(SLEIFUR Konráðsson: Drangaskörð á Ströndum. Olfa á striga.
EFTIRSOTTIR
EINFARAR
SAMMERKT þeim þremur einför-
um í listinni sem eiga verk á
sýningu á Listahátíð í Galleríi
Hominu er að þeir áttu við-
burðaríka æsku, draum um
andans líf óháð „hávaða efnis-
heimsins“ og ferðuðust allir
umtalsvert, þ.á m. til Kaup-
mannahafnar, í mismunandi erindagjörðum þó.
Listamennimir þrír eru Sölvi Helgason, nefndur
Sólon Islandus, ísleifur Konráðsson, ættaður
úr Steingrímsfirði og Karl Einarsson Dung-
anon, er kallaði sig greifa af Sankti Kildu.
Þeir teljast helstir einfara í hérlendri alþýðulist
og hefur nýlega verið sóst eftir verkum þeirra
af erlendum vettvangi. Við slík tíðindi vakna
spumingar um það hvort réttlætanlegt sé að
selja þau verk úr landi sem standa fremst í
alþýðulist okkar og ná í einlægni sinni e.t.v.
best að fanga það sem einkennir íslenska þjóð-
arsál.
Sölvi Helgason fæddist 1820 að Fjalli í Sléttu-
hlíð í Skagafírði. Foreldrar hans voru blásnauð-
ir og dó faðir hans um þrítugt úr lungnabólgu.
Þá hraktist móðir hans á milli bæja og kom
drengnum í fóstur til bróður síns í Neskoti í
sömu sveit. Þaðan flýði Sölvi vegna barsmíða
frænda síns að því er segir í skáldsögu Davíðs
Stefánssonar, Sóloni Islandus.
Ævintýralöngunin blundaði í bijósti Sölva
og hann fór að ferðast á milli héraða og bar
hann jafnan koffort á baki með myndum sínum
og minnisbókum ásamt teikniborði. í þá daga
þurfti hinsvegar reisupassa til að ferðast óhindr-
að á milli héraða og voru það einungis fyrir-
menn er áttu slíkan kjörgrip. Sölvi sá hinsvegar
við því óréttlæti og gerði einn sjálfur á sinn
listfenga hátt því hann var sitt eigið yfirvald.
Fyrir svo ósvífíð yfírlæti var Sölvi dæmdur á
Snæfellsnesi árið 1845 til að hýðast 40 vandar-
höggum. Má því segja að hann hafi orðið píslar-
vottur sjálfstæðrar íslenskrar alþýðu á þeim
tíma sem sjálfstæðisbarátta Jóns Sigurðssonar
var að hefjast. Nokkrum árum síðar var Sölvi
dæmdur til betrunarhússvistar í Kaupmanna-
höfn og var þar ein þijú ár og hjálpaði Jón
honum þar og fataði hann upp fyrir íslandsför-
ina.
Myndir Sölva eru flestar tækifærismyndir,
gjaman flúraðir upphafsstafír húsráðenda og
jafnvel stílfærðar myndir af þeim í blómskrúði.
Svo eru íburðarmiklar myndir þar sem Sölvi
var sjálfur aðalpersónan, enda var hann „allra
manna og anda og engla máttugastur og vísast-
ur og sterkastur". SKkar myndir lýsa e.t.v.
hvað best þörf Sölva til að hefja sig yfír þá
eymd sem hann þurfti að búa við mestan part
ævi sinnar. Erfíðleikamir gagnvart veraldlegum
yfírvöldum urðu jafnframt til þess að hann fór
að gera hálfgildings skrípamyndir, m.a. af
„sýslumannsaumingjanum" og kölska sparibún-
um á ferð að fínna vini sína á íslandi, nokkra
heldri menn. Þetta var svar Sölva við þeim of-
sóknum sem hann varð að þola. Hann vissi sem
var að listin lifír lengur en fordómar og forhert-
ur aðall. Verk hans eru flest hver óður til feg-
urðarinnar þótt andstreymi hafí einkennt lífs-
hlaup þessa „heimspekings í húsgangsklæðum“
einsog Bólu-Hjálmar nefndi Sölva.
ísleifur Sesselíus Konráðsson (1889-1972)
átti erfíða ævi líkt og Sölvi. Hann fæddist að
Stað í Steingrímsfirði, lausaleiksbam vinnuhjúa
prestshjónanna þar, sem hann var svo skírður
eftir. Faðir hans yfírgaf mæðginin og settist að
í Danmörku. ísleifí var komið fyrir hjá Ólöfu
Jörundsdóttur að Hafnarhólmi á Selsströnd, sem
reyndist honum vel. Frá fímmtán ára aldri þúrfti
ísleifur hinsvegar að sjá fyrir sér sjálfur. Þrítug-
ur fetaði hann í slóð föður síns og fór til Dan-
merkur, og þar vann hann við ýmis störf í hátt
á annan áratug, m.a. á Hovedbanegaarden, í
Tívolí og á Dyrehavsbakken.
ísleifur hafði áhuga fyrir listsýningum og
sagan segir að hann hafí eitt sinn hitt meistara
Kjarval og orðað við hann þennan áhuga sinn
fyrir listum og á þá Kjarval að hafa drifíð hann
í að kaupa liti og léreft. ísleifur hafði auga
fyrir hinu smágerða en ekki er vitað til þess
að hann hafí nokkumtíma fengið leiðsögn við
myndlist. Hann tók að ferðast um landið þegar
hann komst á eftirlaun og skrifaði hann niður
ljóð um landið og myndskreytti þau. Málverk
sýndi hann fyrst á sýningu í Bogasalnum árið
1962. Myndir ísleifs sýna ekki eingöngu lands-
lag, heldur eru þær nákvæm skrásetning á
gróðri, fuglalífí, kennileitum og að nokkru leyti
á atvinnuháttum.
í augum ísleifs Konráðssonar er náttúran
full af vættum sem okkur eru duldar. Ástæðu
þess að við sjáum ekki huldufólk kvað hann
vera þá að „filman í skynjun okkar sé undir-
lýst“. ísleifur kvaðst aldrei hafa séð huldufólk,
en bað fólk að hvísla á sýningum ti| að raska
ekki ró huldufólksins í myndum sínum. Tröll
vom ísleifí einnig hugleikin og í viðtali við
Matthías Johannessen kvaðst hann aldrei mála
sólsetur vegna þess að hann vildi hafa tröll í
myndununum sínum og þau væru aðeins á ferli
um nætur. Viðhorf ísleifs til náttúmnnar spegl-
ast þó e.t.v. best íþeirri yfirlýsingu hans í sama
viðtali að ef sífellt væri sumar á íslandi myndi
hann „sitja endalaust undir blárri sumamóttinni
og njóta þess að vera lítill álfur á þeirri mynd
sem er fegurst og heitir ísland".
í þessu viðhorfí kemur fram áþekk hugmynd
um einhlíta fegurð náttúmkyrrðar utan hvers-
dagsamsture og hjá Sölva Helgasyni. Það er
ekki hægt að segja að þessir listamenn hafí
fínnanlegur vættaskortur. Engar skýringar em
þó einhlítar í þessum efnum og samkvæmt ísleifí
Konráðssyni var áhugaleysi hans á borgamm-
hverfí ekkert síður af fagurfræðilegum rótum
mnnið. ísleifur kallaði Danmörku „pönnuköku-
landið" og fann til lítillar samkenndar með því
landi utan þeirrar sem að nauðþurftum líkam-
ans snýr. í samanburði við andlaust kexkassa-
landslag Reykjavíkur þótti ísleifí þó talsvert
koma til dönsku tumspíranna og í fyrmefndu
viðtali lét hann þau orð falla að væri hann
byggingameistari myndi hann hafa húsin
„skrautlegri og meira í samræmi við skýin“.
ísleifur sá skýin sem „hvítt rósatraf ‘ og í hans
huga vom þau tvímælalaust ein tærasta ímynd
fegurðarinnar.
Karl Kerúlf Einarsson, fæddur Magnússon,
kallaði sig einnig Dunganon eða greifann af
Sankti Kildu. Hann fæddist á Vestdalseyri við
Seyðisfjörð árið 1897, en fluttist ungur með
foreldmm sínum og systkinum til Þórshafnar í
Færeyjum. Innan við tvítugt var hann sendur
til Kaupmannahafnar til verslunamáms. Karl
afréð þó fljótlega að taka aðra stefnu og hélt
með saltfískskipi til Spánar í leit að ævintýmm.
Uppfrá því em ævintýr og ólíkindi hans leiðar-
ljós. Karl bjó um hríð í Bmssel og tók þar að
sér að leysa „öll vandamál viðskiptalífs, hjúskap-
ar, heilsu og heimilisaðstæðna" sem hinn al-
skeggjaði doktor Cooper. Sá síðastnefndi fékk
heldur lítið að gera og spratt þá fram í dagsljós-
ið prófessor doktor Emarson og alþjóðleg leið-
beiningastöð hans, „Institut Psycho Ástral" sem
skömmu síðar varð Tao-studio prófessors Va-
lentínusar. Karl yrkir í þessu stúdíói, að eigin
sögn umkringdur skrifstofudömum, kvæði á
frönsku, spænsku, hinu glataða tunugmáli Atl-
antis og maórí og eilítið á dönsku, „til þess að
kenna Dönum að yrkja“. Hann fór jafnframt
að titla sig hertoga og greifa af Sankti Kildu,
óbyggðri eyju undan Skotlandsströndum og bjó
til innsigli embættisins sem hann stimplaði með
riddaraskjöl og vegabréf er hann útbjó sjálfur.
Ljóst er af ofantöldu að Karl Einarsson hef-
ur verið haldinn nokkuð áþekkri þörf til að
upphefja eigin persónu og Sölvi Helgason. Báð-
ir vom þeir líkt og ríki í ríkinu, lýstu yfír sjálf-
stæði sínu gagnvart hverskyns yfirvaldi. Um
leið vom þeir að gæða hversdagsleikann lífi sem
gagnvart flestum tilheyrir einungis draumfömm
og ævintýmm. Á sjötta áratugnum fór Karl
að myndskreyta mikinn ljóðabálk eftir sig sem
hann nefndi Oracles of St. Kilda. í myndunum
birtist fantasíukennd náttúmupplifun þar sem
villt dýr og vættir lifa í sátt og samlyndi. Karl
var hinsvegar ekki náttúmunnandi líkt og Sölvi
og fsleifur og kunni lítt við sig utan menningar-
lífs stórborga Evrópu. Mestanpart ævi sinnar
bjó hann í Kaupmannahöfn. Ásbjörn Ólafsson
heildsali fékk hann með sér til íslands í byijun
sjöunda áratugarins og stuðlaði að því að ljóða-
kver hans á sautján tungumálum, Corda Atl-
antica, var gefíð út hjá Helgafelli. En Karl
kunni ekki við sig í „ómenningunni" í Reykja-
vík, hvað þá utan borgarmarka. Hans frelsi var
í rökkvaðri íbúð í borg tumspíranna í pönnu-
kökulandinu á meðan annarra frelsi var á heið-
um uppi.
Höfundur er myndlistargagnrýnnndi og
umsjónarmnður sýningnrinnar & list
einfnrnnnn.
KARL Einarsson Dunganon: Tvœr verur
og dýr. Blönduð tækni á pappír.
SÖLVI Helgason: Sjálfsmynd.
verið að flýja eril borgammhverfísins. Borgin
var miklu fremur óspennandi, bæði sem mynd-
efni og ívemstaður. I augum Sölva var þéttbýl-
ið þrúgandi og þegar hann losnaði úr betmnar-
hússvistinni í Kaupmannahöfn og í ljós kom
að hann hafði misst af síðasta skipi til íslands
það árið, hafði hann engan áhuga á því að
skoða sig um í stórborginni heldur var frelsið
í hans huga norður á víðáttumiklum heiðum
og snævi þöktum fjöllum íslands, einsog segir
í bók Jóns Óskars um Sölva. Ýmislegt bendir
til að ástæðan hafi verið sú að hinar huldu
vættir tengdust landinu í sinni hreinustu og
tæmstu mynd á sama hátt og þær myndir sem
listamennimir leituðust við að draga á blað og
léreft og í borgammhverfínu hafí því verið til-
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. JÚNÍ 1996