Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1996, Blaðsíða 11

RANNSÓKNIR
Á ÍSLANDI
SKÖTUORMURINN ber nafn
með réttu. Við fyrstu sýn
minnir hann á skötu en sé kíkt
undir skjöldinn minnir halinn
á orm. Jón lærði (1640) gæti
hafa átt við skötuorm þegar
hann talar um „vatnalúður og
skötur" með öðru „ormakyni".
Skötuormurinn (Lepidurus arcticus) er reynd-
ar krabbadýr og tilheyrir mjög fornum ætt-
bálki, svokölluðum barðskjöldungum, en að-
eins örfáar tegundir af þessum ættbálki eru
þekktar í heiminum.
Litiö þekktdýr
Skötuormurinn er langstærsta krabbadýrið
og reyndar stærsti hryggleysinginn sem lifir
í ferskvatni á íslandi. Hann verður allt að 5
sm langur eða álíka langur og hornsíli. Skötu-
ormurinn lifir í tjörnum og stöðuvötnum upp
til fjalla og virðist halda sig að mestu við
botninn. Dýrið er samlitt umhverfinu og getur
verið erfitt að koma auga á það. Fáir vita því
af honum. Skötuormurinn hefur lítið verið
rannsakaður þar til nýlega en hann er áber-
andi í sumum vatnavistkerfum og mikilvæg
fæða fyrir fugla og silunga. Til að auka við
þekkingu á líffræði skötuormsins hófu höfund-
ar rannsóknir á skötuorminum í Veiðivötnum
á Landmannaafrétti sumarið 1994. Um er að
ræða vettvangsathuganir og vinnustofutil-
raunir. í rannsóknunum hefur ýmislegt nýtt
komið fram um vistfræði, lífsögu og atferli
skötuormsins.
Útbreiösla og búsvœöaval
Samkvæmt heimildarritum og munnmælum
er skötuormurinn útbreiddur um allt hálendi
íslands. Enn skortir þó mikið á að hægt sé
að draga upp nákvæma mynd af landsút-
breiðslu dýranna. Allar upplýsingar sem les-
endur kunna að búa yfir um útbreiðslu skötu-
ormsins eru þegnar með þökkum.
Rannsóknir okkar sýna að skötuormar lifa
í ýmsum gerðum af vötnum, jafnt í stórum
og djúpum stöðuvötnum sem litlum og grunn-
um tjörnum, en þó ekki í mýrarpollum. Mesta
dýpi sem vitað er um að skötuormar þrífist á
er 14 m, en ekki er óalgengt að finna skötu-
orma á 6-8 m dýpi. Skötuormurinn lifir á
mjög mismunandi undirlagi, allt frá lífríkri
leðju yfir í harðan, lífsnauðan hraunmalar-
botn. Sýnt er þó að skötuormar eru ekki allt-
af þar sem búast má við þeim. Til dæmis
getur verið geysimikið af skötuormum í tjörn
af tiltekinni gerð en ekki eitt einasta dýr í
Skötuormurinn er
stór og sérkennilegur
vatnakrabbi ogal-
gengur á hálendi
Islandsy enmjöglítiö
var vitaö um hann
par til nýlega þegar
rannsóknir hófust á
líffræöi hans.
SKÖTU-
ORMURINN
EFTIR ÞORLEIF EIRÍKSSON, HILMAR J. MALMQUIST
OG HREFNU SIGURJÓNSDÓTTUR
DÆMIGERT tjarnarbúsvæði skötuorms í Veiðivötnum.
ÞEKKTIR fundarstaðir skötuorma á íslandi.
annarri tjörn af nánast sömu gerð, þótt ekki
séu nema nokkrir metrar á milli tjarnanna.
Nokkuð eindregnar vísbendingar eru um að
ijöldi skötuorma sé í öfugu hlutfalli við íjolda
silunga og hornsíla.
Vöxtur og varp
Fiest bendir til að skötuormarnir séu að
mestu fallnir í lok september og að eingöngu r
egg þeirra lifi af veturinn. Strax og ísa leysir
í maí-júní klekjast örsmáar sviflirfur úr eggj-
unum. Svifstigið varir ekki nema í nokkrar
klukkustundir en þá myndbreytist lirfan og
fer að líkjast fullorðnu dýri. Síðan vex dýrið
afar hratt og hefur hamskipti u.þ.b. einu sinni
í viku.
Um og upp úr miðju sumri er eggjafram-
leiðsla komin í fullan gang enda þótt hann
haldi áfram að vaxa. Skötuormarnir virðast
ekki þurfa að hittast til að fijóvga eggin því
þeir eru tvíkynja og geta fijóvgað sjálfa sig.
Eftir að framleiðsla eggja hefst verpa skötu-
ormarnir stöðugt, flestir oft á dag og jafnt
að nóttu sem degi. Skötuormurinn verpir á
hraunmola eða mosagrein sem hann nuddar
sér utan í og losar eggin úr þartilgerðum
eggjapokum. Að jafnaði eru nokkur egg losuð
í senn og festir skötuormurinn eggin með lími
við undirlagið. Þar hvíla eggin yfir veturinn
og klekjast um vorið þegar tekur að hlýna.
Atferli
Afar lítil vitneskja var fyrir hendi um at-
ferli skötuorma áður en rannsóknir okkar
hófust. Þær hafa einkum beinst að grundvalla-
reinkennum í hegðun dýranna í tengslum við
umhverfi þeirra en atferlið breytist eftir að-
stæðum. Skötuormar skipta sér lítið hver af
öðrum. Þeir skríða og synda með botninum í
sprettum, að því er virðist stefnulaust, en
liggja nær kyrrir þess á milli. Stundum fara -
þeir í hringi sem endar oft með róti í botnin-
um. Ef þeir verða varir við mat æsist leikurinn
og þeir róta oftar en ella og standa leðjustrók-
ar aftur af þeim. Þeir slást um fæðubita og
víla ekki fyrir sér að leggjast á veika meðbræð-
ur. Skötuormurinn á það einnig til að fara
hratt yfir í ákveðna stefnu og stundum syndir
hann upp af botninum, og jafnvel upp á yfir-
borðið. Það hefur komið í ljós að skötuormur-
inn er mun hreyfanlegri en haldið var og er
dæmi um að hann hafi farið 10 m á 10 mín.
Feeða
Skötuormurinn er aðallega grot- og hræ-
æta. Hann er þó einnig rándýr að einhveiju
leyti en athuganir staðfesta að skötuormar
ráðast stundum á önnur lifandi dýr, svo sem
á liðorma. Að hve miklu leyti skötuormar lifa *
á dauðum eða lifandi dýrum er ekki gott að
fjölyrða að svo komnu. Miðað við skörðótta
og sterklega kjálka skötuormanna má leiða
getum að því að rándýrslíf sé þeim eiginlegt.
Rannsóknunum á skötuorminum er ekki
lokið. Verið er að vinna úr margvíslegum
gögnum sem væntanlega munu skýra betur
út líffræði skötuormsins og stefnt er að síð-
ustu vettvangsferðunum í verkefninu næsta
sumar. Vísindaráð Islands og Rannsóknarráð
íslands hafa styrkt rannsóknirnar.
Höfundar eru líffræðingar. Þorleifur er verkefn-
isstjóri rannsóknanna og hefur haft aóstöðu ó
Nóttúrufræóistofu Kópavogs. Hilmar er for-
stöðumaður Nóttúrufræóistofu Kópavogs og
Hrefna er dósent við Kennarahóskóla íslands.
Rannsóknarróð íslands stendur að birtingu
þessa greinaflokks.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10.ÁGÚST1996 1 1