Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1996, Blaðsíða 15

NÝJAR BÆKUR
ORT UM GOÐIN
Ekki Eyvindarmúli
RANGHERMT var í síðustu Lesbók í grein-
inni „Svíar rannsaka stökk Skarphéðins", að
bærinn Eyvindarmúli blasti þar við á mynd.
Bæirnir á myndinni voru Háimúli og Ár-
kvörn, en Eyvindarmúli er lengra til vinstri
frá þeim en myndin sýndi. Beðist er velvirð-
ingar á þessum mistökum.
Svandís Haralds-
dóttir í Nönnukoti
í NÖNNUKOTI í Hafnarfirði opnaði Savndís
Haraldsdóttir sýningu á málverkum sínum
þann 7. ágúst. Þar sýnir hún málverk með
olíu á striga og verður sýningin opin til 21.
ágúst.
Sýningu Sigurðar
Örlygssonar að Ijúka
SÍÐASTI sýningardagur yfirlitssýningar Sig-
urðar Örlygssonar í Listasafni Kópavogs er
á morgun 11. ágúst. Sýningin spannar 26
ára starfsferil Sigurðar og á henni eru 64
málverk.
í FYLGD með guðum nefnist ljóðabók eftir
Vilhjálm H. Gíslason. Myndskreytingar eru
eftir lettneska glerlistakonu, Dagnija Medne.
Eins og heiti bókarinnar gefur til kynna
yrkir höfundur um guðina, einkum hina forn-
norrænu, en líka um samtímamenn. Hann seg-
ir í formála að hann hafi lesið gömlu bækurn-
ar fyrir börnin sín í því skyni að auka orða-
forða þeirra og gera þeim auðveldara að tjá
sig án þess að vera sífellt að endurtaka sömu
orðin. Þegar hann las kvæði sem tilheyrðu
ævintýrunum fann hann fljólega að börnin
skorti skilning á tungutaki kvæðanna. „Ég
ákvað þá að reyna að yrkja sjálfur kvæði sem
fjalla myndi um þessi sömu ævintýri og við
vorum að lesa. Við gerð þessara kvæða notaði
ég að mestu orð úr daglegu máli og örlítið af
orðum sem börnin notuðu ekki daglega." Hér
var kominn grunnurinn að tilurð bókarinnar
að sögn höfundar.
/ fylgd með guðum er 40 síður prentuð í
Litmyndum. Bókin er tileinkuð Vigdísi Finn-
bogadóttur forseta.
Myndskreyting: Dagnija Medne
Kogga og Edda Jónsdóttir.
SYNINGU EDDU OG
KOGGU AÐ LJÚKA
SUMARSÝNINGU Norræna hússins á leir-
verkum eftir Eddu Jónsdóttur og Koggu lýk-
ur á morgun, sunnudag 11. ágúst. Sýningin
er opin milli kl.13 og 18.
í nýjustu heftum tímaritcmna Skírnis og Sögu má
meðal annars finna afar skemmtilega umfjöllun um
þjóðernishyggju og stöðu sagnfræðinnar. Þar er
því meðal annars haldið fram að íslensk sagnfræði
sé á villigötum og að fyrirbærin þjóð og sannleikur
séu bara tilbúningur. ÞRÖSTUR HELGASON segir
nánar frá því hér aó neóan.
þurft að standa eftir óskaddað. En ef ís-
lenskt þjóðerni er aðeins tilbúningur, í hvað
er þá verið að halda? Þeirri spurningu mætti
varpa til pólitíkusa í framhaldi af grein Guð-
mundar.
Er sagnfrceóin á villigötwm?
Grein Brynhildar Ingvarsdóttur, sagnfræð-
ings, í Skírni um stöðuna í íslenskri sagn-
fræði er tímabær ábending. Brynhildur gerir
grein fyrir þeim hræringum sem átt hafa sér
stað erlendis í sagnfræðinni og skoðar í því
samhengi hvað íslenskir sagnfræðingar hafa
verið að vafstra. í ljós kemur að sú þróun í
erlendri sagnfræði sem leitt hefur til endur-
inni hér á landi og er það merkilegt; það er
undarlegt að þessi umræða skuli ekki hafa
komið upp fyrr því nú er ansi langt liðið síð-
an þróunin í átt til endurreisnar frásagnarinn-
ar hófst erlendis. Það er ef til vill skýrasta
dæmið um það að fræðimenn á þessu sviði
eru lokaðir af í háskólum; skrifstofur þeirra
virðast svo vandlega einangraðar að þeir
fylgjast ekki einu sinni með í eigin fagi.
Skáldskapur og sagnfrmAi
í Sögu spyr Svavar Hrafn Svavarsson
spurningar sem tengist umræðunni sem
Brynhildur kyndir undir með grein sinni:
„Hver er munurinn á sagnfræði og söguleg-
SANNLEIKURINN ER MESTA LYGIN
FJÖRUG umræða hefur verið um
þjóðerni, þjóðernishyggju og
þjóðernisvitund í íslenskum tíma-
ritum undanfarin misseri. Senni-
lega er þessi umræða angi af
áhuganum sem vaknað hefur á
þessum málum í Evrópu í kjölfar
sameiningarinnar sem þar hefur
átt sér stað. Sumsstaðar hefur römm þjóðern-
ishyggja blossað upp og kynnt undir átök
kynþátta; þurfum við ekki að fara lengra en
til frændþjóða okkar í Skandinavíu til að fmna
dæmi þess. Hér á landi hefur kynþáttahatur
ekki verið þekkt í sama mæli, það er að
minnsta kosti ekki sýnilegt nema að litlu leyti.
Tviskinnungur i umræAu wm þjóAerni
í vorhefti Skírnis í fyrra varaði Arnar
Guðmundsson þó við því að ákveðin eyða
væri í pólitískri orðræðu hér á landi um þjóð-
erni, það væri til eins konar hlutlaust svæði
þar sem menn gætu beitt fyrir sig rammri
þjóðernishyggju án þess að blikna. Þannig
gætti ákveðins tvískinnungs í umræðunni:
„Án sýnilegra vandræða er alþjóðahyggju
stillt upp sem andstæðu þjóðernishyggju um
leið og bent er á vaxandi vægi íslenskrar
þjóðmenningar í heimi alþjóðlegra samskipta.
Horft er framhjá tengslunum milli alþjóða-
væðingar og vaxandi þjóðernishyggju, ras-
isma eða menningarhyggju."
ÞjAA er félagsleg ímyndun
í nýjasta tölublaði tímaritsins Sögu fjallar
Ragnheiður Kristjánsdóttir um rætur ís-
lenskrar þjóðernisstefnu sem hún telur sig
finna í skrifum og hugmyndum Eggerts Ól-
afssonar og síðar Baldvins Einarssonar og
Fjölnismanna. En það er svo í málflutningi
Jóns Sigurðssonar forseta sem fyrst getur
að líta „ígrundaða pólitíska þjóðernisstefnu",
að mati Ragnheiðar.
Stefna Jóns byggði á hugmyndum forvera
hans um varðveislu þjóðlegrar menningar,
um ræktun tungunnar og bókmenntaarfsins.
Og það virðist enn vera sá grunnur sem
menn telja almennt að íslenskt þjóðerni sé
reist á. í vorhefti Skírnis í ár spyr Guðmund-
ur Hálfdanarson, sagnfræðingur, í skemmti:
legri grein hvað geri íslendinga að þjóð. í
opinberri umræðu segir hann einmitt tunguna
hafa verið talda þann grundvöll sem íslenska
þjóðin væri byggð á. Guðmundur kemst hins
vegar að þeirri niðurstöðu að „þótt hægt sé
Forsíðumynd Skírnis Sól tór sortna, sígr fold
í mar eftir Ragnheiði Jónsdóttur. Æting, 1992.
að fullyrða að þjóðerni sé mikilvægast form
pólitískrar samkenndar í heiminum á okkar
dögum er tæpast hægt að finna nokkra eina
haldbæra skýringu á því hvers vegna þjóðfé-
lagshópur tekur upp á því að líta á sig sem
þjóð eða hvernig hann afmarkar sig frá öðr-
um þjóðum.“
Ennfremur bendir Guðmundur á að „Is-
lendingum [hafi] aldrei verið tamt að líta á
sjálfstæðisbaráttu sína og þjóðernisvitund
sem nokkuð annað en sjálfsagða. í þeirra
augum er þjóðin náttúruleg staðreynd en
ekki pólitísk vitund - eðli hlutanna sam-
kvæmt hlýtur sérstakt menningarsamfélag
að teljast þjóð út af fyrir sig.“ En svo ein-
falt er þetta auðvitað ekki, segir Guðmundur
sem telur „útilokað annað en að líta á þjóð-
ina sem félagslega ímyndun“. Þannig er þjóð-
in ekki náttúrulegt fyrirbæri heldur tilbúning-
ur flokks manna; þjóð er með öðrum orðum
hugtak eða hugmynd sem búin er til á
ákveðnum tíma af ákveðnum hópi manna sem
telur sig eiga eitthvað sameiginlegt, þjóð
verður hins vegar ekki til af náttúrulegri
nauðsyn, hún er ekki upprunaleg og ekki eilíf.
Eins og áður sagði er umræðan um þjóð-
erni hérlendis ef til vill angi af auknum áhuga
á þessu efni erlendis, einkum í Evrópu þar
sem menn gera tilraun til að leysa upp ákveð-
ið þjóðaskipulag og koma á nýju. Áfleiðing-
arnar hafa verið þær að þjóðernisvitund ein-
stakra þjóða innan hins nýja bandalags hefur
styrkst. Hér á landi segir Guðmundur að því
fari fjarri að þjóðernisvitund sé á undanhaldi
þrátt fyrir hrakspár. Hér hafa menn þannig
viljað taka þátt í þeirri þróun sem átt hefur
sér stað í Evrópu en ekki fórna neinu í stað-
inn, íslenskt þjóðerni og sjálfstæðið hefur
reisnar frásagnarinnar hefur ekki skilað sér
hingað. Íslenskir sagnfræðingar halda enn
uppi merkjum þeirrar fræðimennsku sem
kennd hefur verið við pósitívismann og Bryn-
hildur kallar rannsóknarsagnfræði. Þessi vís-
indalega sagnfræði hefur talið sig geta kom-
ist að sannleikanum um fortíðina með hlut-
lægum aðferðum sínum og vísindalegri fram-
setningu sem dregið hefur dám af skýrslu-
gerð náttúruvísindanna og gert hana þurra
og leiðinlega aflestrar.
Eins og Brynhildur bendir á hafa vaknað
efasemdir um að hin vísindalega sagnfræði
geti fundið sannleikann um fortíðina með
hlutlægum aðferðum sínum. Þessar efasemd-
ir hafa einkum verið reistar á breyttum hug-
myndum manna um sannleikshugtakið sem
eiga rætur sínar í heimspeki Nietzsches.
Hann- leit svo á að „tungumál mannsins
væri ekki í eðlislægum tengslum við efnis-
heiminn. Tungumálið hafi einungis verið
fundið upp til þess að mennirnir gætu haft
vitræn tjáskipti um það sem er í kringum
þá.“ Tungumálið sé þannig í raun „lygi“
mannsins og hafí „ekki neina möguleika á
að lýsa heiminum eins og hann er í raun.“
„Sannleikurinn" um heiminn er því aðeins
tilbúningur (á sama hátt og sagt var að hug-
takið þjóð væri tilbúningur hér að framan).
Reyndar sagði Nietzsche að sannleikurinn
væri mesta lygi mannsins.
Þessar hugmyndir segir Brynhildur að
„ættu að gjörbylta viðhorfum þeirra rann-
sóknarsagnfræðinga sem hafa talið að þeir
gætu komist að sannleikanum um fortíðina.“
Ef marka má könnun Brynhildar virðast þær
ekki hafa gert það hér á landi.
Framsetningarmáti hinnar vísindalegu
sagnfræði hefur einnig verið gagnrýndur
mjög fyrir að vera þurr og fráhrindandi fyr-
ir hinn almenna lesanda. Rannsóknarsagn-
fræðingar hafa verið gagnrýndir fyrir „að
loka sig af í háskólum óg vanrækja samfé-
lagslegt hlutverk sagnfræðinnar". Með tyrf-
inni og óspennandi framsetningu hafa þeir
einnig vanrækt menntunarhlutverk sitt; al-
menningur hefur hvorki þekkingu né löngun
til að beijast í gegnum lærð skrif þeirra.
Sökum þessa hefur komið fram krafa um
„endurvakningu „einingar listar og vísinda"
í sagnfræði“, segir Brynhildur, sem nefnd
hefur verið „endurreisn frásagnarinnar“.
Eins og Brynhildur bendir á hefur lítið
verið rætt um þessa nýju strauma í sagnfræð-
um skáldskap?" Niðurstaða Svavars Hrafns
er sú að þrátt fyrir að afstæðishyggjan, sem
einkennt hefur söguspeki síðari hluta tuttug-
ustu aldar, hafi gert hugtakið „söguleg stað-
reynd“ (eitthvað sem hefur gerst í raun)
flóknara og viðsjárverðara í meðhöndlun þá
sé það enn eini mælikvarðinn á það hvort
frásögn teljist til sagnfræði eða skáldskapar.
„Eftir stendur hugmynd Aristótelesar um
ólík markmið þess sem semur sagnfræðirit
og hins sem semur sögulegt skáldverk. Svo
virðist sem áhrifamáttur skáldskaparins hafi
heillað sagnfræðinga og vakið til umhugsun-
ar um markmið söguritunnar sinnar." En
eins og Brynhildur benti á virðist þetta ekki
eiga við um íslenska sagnfræðinga.
KafaA dýpra
Hér hefur einungis verið tæpt á fáum
áhugaverðum greinum úr þeim tveimur tíma-
ritum sem til umfjöllunar eru. Auk þeirra
greina sem hér hafa verið nefndar má í Skírni
til að mynda finna bráðskemmtilega og ljósa
grein Vilhjálms Árnasonar, heimspekings,
um þá spurningu hvort maðurinn sé frjáls.
Vilhjálmur svarar henni bæði játandi og neit-
andi og segir ennfremur að frelsi mannsins
velti á ýmsu. Einnig er grein Daisy L. Neij-
mann um íslensku röddina í kanadískum
bókmenntum athyglisverð og tengist á vissan
hátt umræðunni um þjóðerni.
í Sögu mætti að auki benda sérstaklega
á grein Gunnars Á. Gunnarssonar sem nefn-
ist ísland og Marshalláætlunin 1948-1953,
Atvinnustefna og stjórnmálahagsmunir þar
sem sýnt er fram á að íslendingar hafi hlut-
fallslega fengið þjóða mest út úr aðstoð
Marshalláætlunarinnar og að féð hafi einkum
verið notað til að stuðla að vexti í ríkisrektrin-
um og styrkja stöðu frumatvinnuveganna en
það hafi hins vegar ekki leitt til breyttrar
stefnu í viðskiptamálum eða frjálsari við-
skiptahátta.
Bæði þessi tímarit eru vettvangur gagn-
rýnnar umræðu um ýmis þjóðmál sem eru
ofarlega á baugi á hveijum tíma. Vegna
takmarkaðrar útbreiðslu þeirra vill þó oft
verða svo að innlegg þeirra verður ekki
jafn áberandi og annarra útbreiddari og
kannski hávaðasamari miðla. Vonandi verð-
ur einhver breyting þar á í framtíðinni því
að í tímaritum sem þessum gefst tækifæri
til að kafa dýpra ofan í mál en í flestum
öðrum miðlum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSiNS ~ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 1996 15