Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1996, Blaðsíða 13

ÍSLENSK MANNANÖFN 5
FIMM dansklr Kristjánar sem allir voru konungar Islands og Danmerkur.
MAGNÚ§
OG KRISTJAN
EFTIR GÍSLA JÓNSSON
/
Fyrsti Magnús á Islandi var Þorsteinsson, Síóu-Halls-
sonar á Þvottá, talinn fæddur 1040. Um 1840 var
MAGNUS Stephensen konferensráð og
Magnús Stephensen landshöfðingi. Ekki
færri en sjö ráðherrar hafa borið þetta nafn.
nafnió þaó 4. vinsælasta á landinu. Kristján merkir
þann sem játar kristna trú. Nafnið er úr grísku.
X. Magnús
Magnús hefur orðið mikið nafn á Norður-
löndum, þó ekki sé af norrænum toga spunn-
ið. Magnús er latneskt lýsingarorð og merkir
mikill eða stór. Saga nafnsins er nokkuð ljós.
Árum 800 eftir Krists burð fékk keisaranafn-
bót Karl Pepínsson, frankverskur jöfur. Sá
fékk á latínu heitið Carolus magnus, en það
varð í einni romsu Karlamagnús og varð meira
að segja að skírnarnafni hér úti á íslandi í
ætt Oddavetja á Sturlungaöld.
Miklar sögur fóru af Karlamagnúsi og köpp-
um hans, svo og kveðskapur, og er þessa stór-
höfðingja getið í Fjósarímu Þórðar bónda
Magnússonar á Stijúgi á 16. öld:
Kariamapús, keisari dýr,
kenndi trúna hreina;
aldrei hann fyrir aftan kýr
orustu háði neina.
Nú er frá því að segja, að Ólafi digra Har-
aldssyni Noregskonungi fæddist ambáttarson-
ur allómáttugur á næturþeli, og varð að hafa
hraðan á borði að skíra bamið, þar sem það
sýndist banvænt. Var mönnum tvöfaldur vandi
á höndum, því að konnugur bannaði að nokkru
sinni væri brugðið nætursvefni fyrir sér, og
auðvitað átti hann að ráða nafni sonar síns.
En við hirð hans var þá staddur íslenskur
maður, skáld gott, Sighvatur Þórðarson frá
Apavatni í Grímsnesi, og hafði hann einurð til
að kveða upp úr með það, að sveinbarnið skyldi
heita Magnús. Reiddist konungur, er hann
vaknaði og frétti hvað í efni var, sagði þetta
nafn ekki „í vorri ætt“, og spurði Sighvat,
styggur mjög, hví hann hefði látið sveininn
heita svo. En Sighvatur svaraði. „Ég hét hann
eftir Karlamagnúsi keisara, því að hann vissa
eg bestan mann í heimi." Líkaði þá konungi vel.
Þetta varð Magnús konungur I., eða góði,
og er fyrsti Magnús á Norðurlöndum, svo að
menn viti, dáinn 1047. Hafa sjö Magnúsar orð-
ið Noregskonungar. Til viðbótar nefni ég tvo.
Magnús III. var Ólafsson (III.) kyrra, nefndur
berfættur eða berbeinn(af honum voru Odda-
veijar). Hann átti sér kjörorð: „Til frægðar
skal konung hafa og eigi til langlífis“, og lifði
og dó eftir því. Þá var það Magnús VI. Hákonar-
son, sá sem varð fyrstur konungur yfir öllum
íslendingum og forfeður okkar nefndu lagabæti.
Víkur nú sögunni til Húna. Fyrsti Magnús
á Islandi, sem sögur fara af, var Þorsteinsson
Síðu-Hallssonar Þorsteinssonar á Þvottá, talinn
fæddur 1040, afi Magnúsar byskups Einars-
sonar, þess er inni brann i Hítardal á Mýrum
röskri öld síðar. Annar Magnús með bagal og
mítur í Skálholti var Gissurarson, föðurbróðir
Gissurar jarls.
Ekki er vitað hve marga nafna Magnús Jóns-
son prúði í Ögri átti, er hann orti góðar rímur
á 16. öld og vildi kenna mönnum ættjarðarást
og siðprýði. Yngri samtímamaður hans var sr.
Majgr.ús Ólafsson í Laufási, líka gott skáld.
I manntalinu margfræga 1703 voru Magn-
úsar 713 og nafnið í 6. sæti karla með 3,1%.
Þá voru á dögum margfrægur úr íslandsklukk-
unni Magnús Sigurðsson í Bræðratungu, og
eins árs gamall vestur á Reykhólum Magnús
Gíslason, bróðursonur konu þeirrar sem Halldór
Laxness nefnir Snæfríði íslandssól. í þessu
manntali voru germönsk nöfn alveg yfírgnæf-
andi í landinu, yfír 80% á mörgum stöðum.
Sókn erlendra nafna, og þó einkum nafnliða,
hófst ekki að verulegu marki fyrr en á 19. öld.
Sá ungi sveinn, sem eins árs var á Reykhólum
1703, átti eftir að verða fyrsti tslenski amtmað-
urinn og reisti Bessastaðastofu sem enn stendur.
í næsta allsheijarmanntali, 1801, voru
Magnúsar 757 og sætið óbreytt. Þá var skráð-
ur Magnús Ólafsson Stephensen, sá er yfirdóm-
ari varð, en hann var dóttursonur Magnúsar
amtmanns og hét náttúrlega eftir afa sínum,
svo sem góður siður þótti. Þar var líka Magn-
ús Ketilsson sýslumaður í Búðardal, systurson-
ur Skúla fógeta, og boðaði löndum sínum
hrossakjötsát.
Árið 1845 eru Magnúsar orðnir 955 og nafn-
ið komið í 4. sæti með ríflega 3%. í því mann-
tali voru Magnús Stephensen, sem landshöfð-
ingi varð, og Magnús Grímsson skáld og ævin-
týrasafnari, sá sem orti Lóan í flokkum flýgur.
Árið 1910 eru Magnúsar enn vel margir,
1299, en nafnið hefur látið 4. sætið og skipar
fimmta, og þar finnum við skáldsnillinginn
Magnús Ásgeirsson.
Nú hefur sigið allmikið ofan, Magnús er
svona í 10.-20. sæti síðustu áratugi, þó heldur
á uppleið aftur.
Það liggur líklega í merkingu nafnsins
hversu margir ráðherrar hafa heitið Magnús
á þessu blessaða landi, ekki færri en sjö.
XI. Krisliún
Kristján er sama sem kristinn maður, sá
sem játar kristna trú. Þetta er úr grísku Krist-
ianos. Danir tóku við þessu nafni fegins hug-
ar, en breyttu því aðeins, þannig að latneska
gerðin Christianus varð hjá þeim Kristiamus,
eða Kristiernus. Langt er síðan r-ið féll niður
hjá Dönum, svo og endingin, og úr varð Krist-
ian (Christian). Komst til valda í Danmörku
Aldinborgarætt um miðja 15. öld með Krist-
jáni I. Diðrikssyni (sem reyndar hét Kristi-
em), og hafa konungar þar í landi tíu sinnum
heitið Kristján. Kristján II. Hansson hrök-
klaðist frá völdum í sviptingum siðskiptatím-
anna og var lengi fangi.
Um þær mundir, og seinna þó, sendu Danir
hingað fógeta hirðstjórans Kláusar (Nikulásar)
af Mervits, Kristján að nafni, kallaður skrif-
ari. Hann stóð yfir höfuðsvörðum Hólafeðga í
Skálholti 1550, en litlu slðar drápu íslendingar
hann í hefndarskyni, og fýsti þá ekki lengi
síðan að láta syni sína heita þessu nafni.
Árin 1588-1648 var konungur Dana og ís-
lendinga Kristján IV. Friðriksson. Hann hefur
fengið heldur vondan prís í íslandssögunni
vegna einokunarinnar, en var löngum féfátt
vegna athafna sinna stórbrotinna; byggði ekki
bara fjölda stórhýsa eins og Sívalaturn, þar
sem Jón Grunnvíkingur sat og teiknaði í sín
memóranda, heldur og verkamannabústaði
sem enn standa uppi. Hann var arfaherra Jóns
Ólafssonar Indíafara og gekk á bryggjur ofan
að hyggja að flota sínum og byssuskyttu.
Mest kemur Kristján IV. okkur við í þessum
fræðum, vegna þess að hann lét að minnsta
kosti tíu börn sín heita tveimur nöfnum og er
upphafsmaður þess nafnsiðar í Danaveldi, og
breiddist þetta síðan út um allt ríki hans, síð-
ast þó að marki hér á landi, og gekk það allt
tregara en t.d. í Færeyjum, þar sem stór hluti
þjóðarinnar var tvínefndur þegar um aldamót-
in 1800.
Einhvern tíma á 17. öld virðast íslendingar
hafa tekið Kristjáns-nafn í sátt, eða kannski
öllu heldur hitt, að danskir menn eða danskætt-
aðir, sem hér voru, kæmu nafninu á ísland.
Gils Guðmundsson telur að fyrstur kunni að
hafa verið sr. Kristján Bessason á Sauðanesi
austur, danskur í móðurætt. Svo mikið er víst,
að 1703 voru hér níu Kristjánar, þrír í Gull-
bringu og Kjós, þrír í Snæfellsnessýslu, tveir
í Þingeyjarsýslu og einn í Borgarfirði. Þá var
skriðan komin af stað, þó að hægt færi í fyrstu,
og 1801 voru 130, langflestir í Eyjafjarðar-
og Þingeyjarsýslum. Skammt var þá í fæðingu
Kristjáns Kristjánssonar amtmanns sem upp-
reisn gerði gegn konungsvaldinu á þjóðfundin-
um 1851 með öðrum góðum mönnum.
Árið 1855 hafði mjög fjölgað Kristjánum á
íslandi, voru nú 627, og höfðu ísfirðingar geng-
ið til liðs við Eyfirðinga og Þingeyinga um
útbreiðslu nafnsins, en Sunnlendingar þumbuð-
ust við lengur og létu ekki konungdóminn
hafa áhrif á nafngiftir sínar, nema í hófí. En
rómantík Kristjáns konungs VIII. féll íslend-
ingum vel í geð, og Jónas Hallgrímsson orti
honum lof fyrir að vilja endurreisa alþingi.
Vaki vaskir menn,
til vinnu kveður
giftusamur konunpr
góða þepa.
Kristján IX. kom svo „með frelsisskrá í föð-
urhendi" á þúsund ára minningarhátíð íslands
byggðar 1874 og þá hross að gjöf frá Eiríki
á Brúnum.
Nú var fyrir nokkru fæddur til fátæktar
Kristján sá Jónsson sem kenndur var til Hóls-
fjalla og orti af meira vonleysi og þjáningu
en aðrir menn. Hann sveimaði einn um eyði-
sanda lífsins, og ég vissi hvenær jólin komu á
því, að hún amma mín hætti að spinna, fór í
sparifötin og tók að lesa Kristján Jónsson í
viðhafnarútgáfu. Annar Kristján Jónsson Þin-
geyingur var borinn til meiri mannvirðinga og
finnst skráður f manntalinu 1855, ungur sveinn
á Gautlöndum við Mývatn; varð seinna þing-
maður, ráðherra og dómstjóri.
Og nú var Kristján orðið svo vinsælt nafn,
að menn tóku að skíra eina og eina mey Krist-
jana eða Kristjána, og sigraði fyrri gerðin fljótt,
enda augljós danska fyrirmyndin Christiane.
Árið 1910 var Kristján kominn upp í sjötta
sæti karla, og síðan ekki hærra, 2,9%, alls
1178, þar af 244 fæddir ísfirðingar, ef talið
er saman sýsla og kaupstaður, og 144 fæddir
Þingeyingar.
Þá var ungur sveinn Kristján Albertsson,
rithöfundur og fjölspekingur, en 1916 fæddust
Kristján Eldjárn Þórarinsson, sá sem forseti
okkar varð, og Kristján Einarsson skáld frá
Djúpalæk.
í þjóðskrá 1982 voru Kristjánar 2339, nr.
10, 1,9%. Þá voru liðin 38 ár frá því að íslend-
ingar skildu við síðasta konung sinn, Kristján
X. Ekki veit ég hvort það er af konungsleysi
að Kristjánum hefur fækkað hér verulega að
tiltölu hina síðustu áratugi.
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er fyrrverandi menntaskólakennari.
GUÐRÚN ÞÓRA
FYRIR-
GEFNING
Fyrírgefningin ev fáséð.
Hún er iítii og sæt
með krullur og blá augu.
Hún er hljóðlát og létt,
tiplar varlega á tánum.
Hún vill ekki vekja þig.
Hún vill að þú vaknir sjálfur
og takir eftir henni,
og fegurðinni í kringum hana
Þú sjálfur.
FRJÁLS
Viðkvæm sál mín
flýtur úr rimlum veraldar.
Eg er frjáls.
Ég er ekki brothætt.
Ég get farið út,
án þess að brotna niður.
Ég get farið að synda,
án þess að leysast upp.
Ég get allt sem ég vil
þegar ég vil
slepptu mér!
Ég er sjálfstæð.
Ég er ég.
OK
(JÖKULLINN)
Dagsbirtan hefur hjaðnað
og tárvott auga jarðarínnar
glitrar í rökkrinu.
Vesæll maður situr
á augasteininum og kveður
kvæði
í kapp við guð almáttugan
hokinn í herðum
og með sár á sálinni.
Höfundurinn er ung stúlka í
Hafnarfirði.
GUNNHILDUR
SIGURJÓNSDÓTTIR
EINLEIKURÍ
TVÍLEIK
Augu ykkar mættust í spegli
sálir fundu samhljóm
þó voru hljóðfæri ykkar svo ólík
þið stilltuð saman strengi
spiluðuð af ákafa
oftast sitthvort lagið
þönduð strengina
uns þeir brustu
einn af öðrum
þó tókst ykkur að skapa
nokkur tónverk
nú er samspili ykkar löngu lokið
hljóðfærin löskuð
en gefa frá sér veika tóna
sára og tregafulla
stundum dimma og grimma
tónverkin standa eftir
Höfundurinn er verzlunarstjóri í Reykjavík.
Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók skóldkonunn-
ar: „Sólin dansar í baðvatninu". Útgef-
andi er Andblær.
P
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 1996 1 3