Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.1996, Blaðsíða 3

LESBÖK MOISCI \BI AI)SI\S - MI WIM./I IS I Ill
49. TÖLUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
Til þessa hefur verið talið að Evrópa hafi
ekki verið byggð mönnum í neinn óratima,
en nú hafa fundizt steingerð mannabein á
Spáni, sem benda til milljón ára. Þar að
auki hafa fundizt „nýleg“ listaverk, hella-
málverk sem eru aðeins 30 þúsund ára
gömul, en samt elzta list sem um er vitað.
götu. Leikritið gerist í borgarastyrjöld í
ónefndu landi. Tveir vegmóðir göngumenn
leita leiða til þess að bjarga lífi sínu við
óblíðar aðstæður. Fyrirheitna landið þar
sem frelsið ríkir er takmark þeirra en leið-
in er ekki greið. Undir berum himni er
barmafullt af tilvísunum í tónlistar-, lista-
og menningarsögu Vesturlanda.
Ljóðið
kemur alltaf til baka - ef það er gott segir
Andrés Björnsson fyrrum útvarpssljóri í
samtali við Guðrúnu Guðlaugsdóttur, en
geislaplata með ljóðalestri Andrésar er
komin út. Um það sígilda í ljóðinu segir
hann: Sumt er þó sígilt, ég veit ekki hvers
vegna sum Jjóð verða það, ég kann ekki
að skýra hvað þau hafa við sig, það er ósýni-
legt og óáþreifanlegt, en eitthvað er það.
Hvað sjálfan mig snertir veit ég þó að ég
legg verulega mikið upp úr efnistökum.
Tycho Brahe
hinn heimskunni, danski stjörnufræðingur,
fæddist fyrir 45o árum. Nú hefur Einar
H. Guðmundsson, prófessor i stjarneðl-
isfræði, kynnt sér feril Brahes og fundið
heimildir um samskipti hans við tvo ís-
lenzka biskupa, Guðbrand Þorláksson og
Odd Einarsson.
Jólaverkefni
Leikfélags Akureyrar er eftir bandaríska
Bosníumanninn Steve Tesich og verður
sýnt á nýju leiksviði félagsins, Renniverk-
stæðinu í Gránufélagshúsunum við Strand-
Svanavatnið
er ástsælasti ballett allra
tíma segir Súsanna Svavars-
dóttir, sem hreifst af
sérstæðri sýningu í
London. Þar voru
svanahlutverkin
öll samin fyrir
karlmenn. Súsanna
segist sérstaklega hafa
beðið spennt eftir því
hvernig færi með dans
„litlu svan-
anna“, sem í
látleysi sínu er alltaf
eftirminnilegur. Lausnin var
heillandi og full af glettni.
Forsíóumyndina tók Kristjón Kristjónsson af Þróni Karlssyni og Arnari Jónssyni í hlutverkum göngumóóu
feróalanganna í jólaverkefni Leikfélags Akureyrar.
r
KRISTJAN KARLSSON
EITT JÁ
Eitt já hékk í þögninni
óbreytt og öllu var lokið
eitt já ein þögn
eitt algrænt blað
sem
er einstöku sinnum
eftir af öllu lauf-
skrúði tijánna fram
eftir vetri er horfið
einn dag
eitt stakt já og óvið-
komandi árstíð og
spumingu nægir mér
nægir mér ást mín.
DAGAR
TUNGUNNAR
RABB
ADEGI íslenzkrar tungu
síðla í nóvember vorum
við minnt á að standa
vörð um móðurmálið og
ekkert er nema gott um
það að segja. Við höfum
sagt það hér á þessu
blaði, að hver einasti
dagur sé dagur íslenzkrartungu. En góð-
ur ásetningur dugar ekki alltaf; sífellt er
eitthvað að sleppa í gegn, sem hefði þurft
að laga eða breyta. Það eru ekki endilega
„fjólur“ sem svo eru nefndar og er þá átt
við margskonar málleysur og ambögur.
Hitt er algengara að hugsunin í skrifuðum
texta sé ómarkviss og ruglingsleg. Ef til
vill er hvert orð út af fyrir sig óaðfínnan-
legt, en heildin slíkur grautur að lesandinn
verður að lesa tvisvar eða þrisvar til að
komast að meiningunni.
Samt sem áður eru blöðin í framför frá
því sem áður var. Ég hef gluggað í ísa-
fold og Þjóðólf og reyndar líka Tímann
og Morgunblaðið frá fyrstu áratugum
þessara blaða. Einstaka menn hafa alltaf
skrifað vel og þegar ég tek svo til orða,
þá meina ég ekki endilega að þeir hafi
skrifað skáldlegan texta, heldur hitt, að
þeir skrifuðu meitlaðan, ljósan og vel skilj-
anlegan texta með fjölbreytilegum orða-
forða. En það er blekking ef menn vilja
halda því fram að blöðin um síðustu alda-
mót eða á fyrriparti aldarinnar hafi yfir-
höfuð verið betur skrifuð en nútíma blöð
og tímarit. Úr fortíðinni er auðvelt að finna
neikvæð dæmi, bæði um „fjólur" og graut-
arhugsun.
Það er líka blekking þegar menn ímynda
sér að betri íslenzka hafi verið töluð fyrr
á öldinni, einkum í sveitum. Mér hefur
virzt að sumir menntamenn hafi verið
hallir undir þá hugmynd og jafnvel að
menn trúi því að einhverskonar gullaldar-
mál hafi verið talað í sumum landshlutum
og þá einna helzt á afskekktum stöðum.
Ég þekki gerst til í uppsveitum á Suður-
landi og var þar heimilisfastur fram á
þrítugsaldurinn. Málfarið þar var hvorki
betra né verra en annarsstaðar. Aðeins
örfáir menn kunnu og æfðu þá íþrótt að
halda ræður við Öll hugsanleg tækifæri
og gátu gert það mjög vel. Hjá sumum
þeirra eins og Siguijóni í Raftholti í Holt-
um var þetta náðargáfa sem aðeins fáum
er gefin. En það var líka jafn algengt og
nú að heyra menn mæla þvoglulega og
illa; hreint ekki betur en suma þá sem
teknir eru tali í sjónvarpinu eða útvarpinu
og eru illskiljanlegir. Hjá eldra fólki vott-
aði víða fyrir flámæli, sem nú er úr sög-
unni.
Alltaf hefur einhver hluti alþingismanna
verið framúrskarandi vel máli farinn, en
ég hygg að áheyrilegir ræðumenn séu
ekki síður á Alþingi nú en áður. Frá eldhús-
dagsumræðum fyrir margt löngu er
minnisstætt hvað Einar Olgeirsson gat
verið flóðmælskur án þess þó að erfitt
væri að skilja hann. Eysteinn Jónsson var
afar skýr og góður ræðumaður, en Jónas
frá Hriflu að sama skapi óáheyrilegur;
hann þótti samt skrifa gott og myndríkt
mál. Kannski geri ég einhverjum rangt
til, en ég man að minnsta kosti ekki eftir
neinum ræðuskörungi á Alþingi frá
1940-70 sem jafnazt gæti á við Jón Bald-
vin Hannibalsson. Og raunar eru nokkrir
á þingi núna, sem geta veitt honum harða
samkeppni.
Gamall málvöndunarmaður sem ég
kynntist í æsku sagði að í sínu ungdæmi
hefði verið afar algengt að menn gátu
ekki rætt saman um einföldustu hluti án
þess að tvinna saman blótsyrði. „Það var
mikið tuðað og bölvað“, sagði hann og
ennfremur: „A hveijum bæ voru vel kunn-
ar persónur úr Skugga-Sveini, Gvendur
smali og Grasa-Gudda. Matthías Jochums-
son þekkti alveg sitt fólk og kunni tungu-
takið, þetta sífellda tuldur og tuð“.
Ekki kann ég skil á því hvernig menn
tala til sjós nú á dögum, en til lands er
líklega minna gert af því að bölva í hverri
setningu á sama hátt og áður var. En það
er eftirtektarvert að komin eru til skjal-
anna ný blótsyrði; það heyrir maður hjá
yngra fólkinu. Að sjálfsögðu eru það amer-
ísk blótsyrði, annaðhvort væri nú. Nú
hreyta ungir drengir út úr sér „sjitt“ ef
þeim mislíkar og eitt og annað finnst þeim
algert „búllsjitt". Það er kannski ekkert
lakara en tönnlast sífellt á ýmsum nöfnum
myrkrahöfðingjans, eða jafnvel að slá
nöfnum hans saman í „djöss’asskota“ eins
og stundum heyrðist og er ugglaust ekki
úr sögunni.
Öllu undarlegra þykir mér þó þegar
Jesús Kristur er orðinn að blótsyrði eða
ígildi þess. Einnig þar taka menn amerískt
orðfæri til fyrirmyndar, því Kanar hrópa
upp yfir sig „Dsjísús!" eða „Kræst!“ ef
þeir eru steinhissa, eða mislíkar verulega.
Og þegar alveg gengur fram af þeim kem-
ur í einni bunu „Djísúskræst!" Nú heyrist
fólk sem alizt hefur upp við ástkæra yl-
hýra málið á íslandi nota þessi orð til
áherzlu; stundum raunar sem hrein blóts-
yrði og sjálfsagt þykir að bera þau fram
á ameríska vísu. Ekki er ég að mæla með
djöfsa og Satan og öllu því kyni, en það
er næstum því skárra að heyra þá nefnda
af vondum tilefnum en að fara svona með
frelsarann.
Annað er það í málfari sem menn hafa
lært í Ameríku; einkum þeir ungu menn
sem spjalla óformlega á einhveijum út-
varpsrásum og kynna plötur. Það mætti
nefna bunumál. Þegar kynning hefst er
líkt og skrúfað hafi verið frá krana; bunan
stendur út úr blessuðum drengjunum og
í þetta starf þarf aðallega stór og góð
lungu til þess að þurfa ekki að draga and-
ann meðan bunan gengur. Ég bið forláts
á samlíkingunni, en þegar ég heyri þessar
hviður úr útvarpinu, rifjast ævinlega upp
fyrir mér þegar hundarnir á bæjunum
ruku upp með gelti.
Þarmeð er ekki sagt að íslenzkt mál sé
ekki gott nema það sé talað hægt og sett-
lega. Raunar getur eitthvað slíkt orðið að
hreinni tilgerð. En flestir hafa sem betur
fer tilfinningu fyrir mátulegum hraða í
mæltu máli; sá hraði má einfaldlega ekki
verða að slíkri æðibunu, að stiklað sé á
orðum og setningum á hundavaði. Enskan
virðist henta betur en íslenzkan fyrir mjög
hraðan talsmáta og þaðan hafa þeir fyrir-
myndina sem tileinka sér bunumál. Þetta
bunumál verða íþróttafréttamenn að nota
af illri nauðsyn; aðrir þurfa þess í raun-
inni ekki.
Ónauðsynlegt bunumál heyrist stund-
um hjá ungum og hressum mönnum á
Stöð 2 og á Bylgjunni. Einhversstaðar las
ég að gamalt fólk skildi þá alls ekki. Lík-
lega finnst þeim að bættur sé skaðinn
og að sízt af öllu þurfi að miða við gaml-
ingjana, sem hlusta lítið á þessar rásir
hvort sem er.
Yfirleitt talar eldri kynslóðin hægar og
betur yfirvegað, en slíkur hægagangur
þykir ekki boðlegur hjá þeim sem eru með
á nótunum og vita hvernig þetta er útfært
í Ameríku. Jafnvel þótt menn komi nokk-
urnveginn út úr sér orðunum, virðist sá
sem talar bunumál vera ákaflega spenntur
á taugum og útvarp sem byggir á þessu
ýtir fremur undir streitu og vanlíðan, sem
nóg er af fyrir.
Það verður að segja ríkisútvarpinu til
hróss, að þar tala margir svo til fyrirmynd-
ar má telja. Hinar „ítarlegu þagnir" í ríkis-
útvarpinu eru kannski fornaldarlegar, en
þesskonar blær á flutningi stuðlar að ró-
semi og verður kannski til þess að betur
sé hægt að melta það sem sagt er. Hlust-
andinn hefur á tilfinningunni að þar séu
hugsandi menn að tala við viti borið fólk.
GÍSLl SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 1996 3