Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.1996, Blaðsíða 4

4
FLESTIR íslendingar kannast
sennilega við hinn snjalla danska
stjörnufræðing og endurreisnar-
mann, Tycho Brahe, manninn
sem missti nefið í einvígi og
gekk eftir það með gervinef úr
góðmálmum. Sumir vita kannski
líka að Brahe (1546-1601) er
einn mesti og stórbrotnasti vísindamaður sem
Norðurlönd hafa eignast, og að í vísindasög-
unni er hann jafnan nefndur í sömu andr-
ánni og þeir Nikulás Kóperníkus (1473-
1543), Jóhannes Kepler (1571-1630) og Gal-
íleó Galílei (1564-1642). Þessir snillingar
unnu, hver á sinn hátt, mikil afrek í vísind-
um, og að auki má segja að þeir hafi átt
hvað mestan þátt í að leggja grunninn að
verkum Isaks Newtons (1642-1727), manns-
ins sem mótaði heimsmyndina er við hann
er kennd og eðlisvísindin hvíldu á allt fram
á þessa öld.
Um alla þessa menn má lesa í hinu að-
gengilega riti Þorsteins Vilhjálmssonar,
Heimsmynd á hverfanda hveli, en hér er hins
vegar ætlunin að segja aðeins nánar frá Bra-
he og þá einkum vissum þáttum er snerta
ísland og íslendinga sérstaklega. Tilefnið er
að í desember eru liðin 450 ár frá fæðingu
Brahes og því gefst tækifæri til að minna á
nokkrur forvitnileg atriði honum tengd sem
sum hver virðast jafnvel hafa fallið í
gleymsku hér á landi.
Af hálfu íslendinga koma aðallega við
sögu biskuparnir Guðbrandur Þorláksson
(1541/42-1627) og Oddur Einarsson (1559-
1630). Meðal annars verður rætt um meint
bréfaskipti Guðbrands og Brahes, mælingu
Guðbrands á hnattstöðu Hóla, íslenska kvaðr-
antinn sem getið er um í mælidagbókum
Brahes, heimsóknir Odds til eyjarinnar
Hveðnar og íslandslýsinguna sem honum
hefur verið eignuð. Þá verður lítillega minnst
á hið þekkta verk Keplers, Somnium, þar sem
ísland kemur skemmtilega við sögu. Að lok-
um verður svo gluggað í Hina miklu drauma-
bók en hluti þeirrar bókar er sagður vera
verk Brahes. En fyrst nokkur orð um meistar-
ann sjálfan og verk hans.
Stiörnumeistarinn mikli ó Hveðn
Tyge Brahe var af gamalli og valdamik-
illi danskri aðalsætt. í latneskum ritum sínum
kallaði hann sig jafnan Tycho og undir því
nafni hefur hann lengi verið þekktur um
heim allan. Hann fæddist 14. desember 1546
í Knudstrup á Skáni sem á þeim tíma til-
heyrði Danaveldi. Ættingjum sinum til mikill-
ar armæðu valdi hann snemma að fara
ótroðnar slóðir og eftir háskólanám í Kaup-
mannahöfn og Leipzig leitaði hann sér frek-
ari þekkingar í stjörnufræði og öðrum lær-
dómslistum við mörg helstu fræðasetur í
Mið-Evrópu. Heim kom hann árið 1570, hlað-
inn reynslu og þekkingu en nefstýfður.
Næstu árin dvaldist Brahe í Danmörku við
stjammælingar og tilraunir í gullgerðarlist
sem hann hafði mikinn áhuga á eins og svo
margir aðrir á þeim tíma. En í nóvember
árið 1572 varð atburður er olli þáttaskilum
í lífí hans og gerði það að verkum að stjömu-
fræði varð upp frá því hans helsta viðfangs-
TYCHO Brahe fertugur að aldri,
TYCHO BRAHE
OG ÍSLENDINGAR
efni. Kvöld eitt kom hann nefnilega auga á
nýja bjarta stjörnu á hvelfingunni á stað þar
sem engin stjama hafði áður verið. Stjarnan
dofnaði smám saman og hvarf að lokum eft-
ir marga mánuði. Brahe tókst að sýna fram
á það með mælingum að hún var mun lengra
í burtu frá jörðinni en tunglið og færðist
ekki úr stað miðað við fastastjömur. Þannig
varð hann fyrstur manna til þess að afsanna
hina fomu kenningu Aristotelesar um óbreyt-
anlegt kristalshvel fastastjarnanna. Fyrir
þetta varð hann frægur um allan hinn lærða
heim og öðlaðist fljótlega eftir það sess sem
fremsti stjörnumeistari síns tíma. Stjaman,
sem við vitum nú að var í flokki svokallaðra
EFTIR EINAR H. GUÐMUNDSSON
Nú eru liðin 450 ár frá fæðingu danska stjörnufræð-
ingsins Tycho Brahe, sem er einn merkasti vísinda-
maður Norðurlanda og gjarnan nefndur með braut-
ryðjendum eins og Kóperníkusi og Galíleo Galílei.
Hér er rakin saga hans og samskipti við íslenska
biskupa, Guðbrand Þorláksson og Odd Einarsson.
sprengistjarna, hefur og alla tíð verið kennd
við Tycho.
Einn af þeim mönnum sem Brahe heillaði
með afrekum sínum var Friðrik annar Dana-
konungur. Sú aðdáun leiddi til þess að árið
1576 gerði konungur Brahe að lénsherra á
hinni fögru eyju Hveðn á Eyrarsundi og veitti
honum árlegar tekjur til uppihalds, reksturs
og rannsókna sem samsvöruðu um einu pró-
senti af fjárlögum danska ríkisins. Þetta var
að sjálfsögðu gífurlegt fé og hvorki fyrr né
síðar hefur nokkur einstaklingur eða stofnun
fengið hlutfallslega jafnmikið f|ármagn til
vísindarannsókna.
Á Hveðn reisti Brahe hinar glæsilegu
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 1996