Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Blaðsíða 7

LEIKSTYRÐI FRUMFLUTNINGI A FYRSTU OPERU NORÐMANNA
NORSK ópera, sú fyrsta
sem samin var þar í
landi um miðja síðustu
öld og legið hafði í þagn-
argildi í 140 ár, var
frumsýnd í Þrándheimi
í tilefni af þúsund ára
afmæli borgarinnar nú í
byrjun febrúar. Tveir r.emar í tónlistarsögu
sem höfðu verið að kynna sér sögu tónskálds-
ins fundu hana og spurðu af hverju í ósköpun-
um hún hefði ekki verið flutt fyrr. Frumsýning
hafði staðið til um 20 árum eftir tilurð hennar
og hún hafði reyndar líka verið flutt í konsert-
formi en aldrei komist fullsköpuð á fjalirnar
í leikhúsi. Þetta er óperan Friðkolla eftir Mart-
in Andreas Udbye en Sveinn Einarsson var
leikstjóri verksins ásamt norska leikstjóranum
Stein Winge.
-Það var mjög gaman að fá að vinna að
svona frumflutningi og reyndar fannst okkur
leikstjórunum báðum það vera mikill heiður
að fá að vinna að því að koma þessu verkefni
á framfæri í fyrsta skipti. Tónlistin er sannar-
lega ljómandi falleg. Óperunni var svo vel tek-
ið á frumsýningunni að við sem leiddum verk-
efnið urðum næstum því feimin, segir Sveinn
Einarsson í samtali við Morgunblaðið. Sagði
Sveinn að fagnaðarlátunum hefði aldrei ætlað
að linna, áheyrendur hefðu klappað, stappað
og hrópað og þetta hefði áreiðanlega staðið í
einar 20 mínútur og stórum norskum fána var
veifað út í áhorfendasal , rétt eins og á knatt-
spyrnukappleik. -Þarna voru menn einnig að
fagna því að fá fyrstu norsku óperuna frum-
flutta en þessi viðburður er eiginlegt upphaf
afmælisárs borgarinnar. Þess vegna voru allir
svona óskaplega glaðir og ánægðir, sagði
Sveinn. En áður en farið er lengra út í þessa
sálma er rétt að fræðast örlítið um tónskáldið:
Söguefnió
úr Heimskringlu
Martin Andreas Udbye var sjálfmenntaður
tónlistarmaður og starfaði í Þrándheimi, spil-
aði á fiðlu og selló og var einnig organisti og
kennari við skóla dómkirkjunnar í Niðarósi.
Hann dreymdi um að læra meira, hafði gifst
ungur og átti orðið allmörg börn, þegar kona
nokkur styrkti hann til námsdvalar í Leipzig.
Þar uppgötvaði hann óperuna, kynntist tónlist
Schuberts, Mendeissohns og fleiri og segir
Sveinn tónlistina í Friðkollu greinilega undir
áhrifum þeirra. Þarna vaknaði löngun hans
til að semja norska óperu og sótti hann efni
í Heimskringlu Snorra, í sögu Magnúsar kon-
ungs berfætts. Ásamt honum áttu þeir Ingi
Svíakonungur og Eiríkur Sveinsson konungur
Dana viðræður um ríki sín og náðu þeir sam-
an um að halda frið enda átti Magnús að fá
dóttur Svíakonugs héldu þeir skilmála um frið.
Var dóttirin nefnd Friðkolla.
-Um þetta efni fjallar óperan, segir Sveinn,
-og ég hef nefnt það svona í gamni og alvöru
að Snorri hafi þarna sýnt fram á norræna
samvinnu í fyrsta sinn og má telja þetta sam-
komulag þeirra eins konar undanfara norður-
landaráðsþinganna í dag. Textahöfundur óper-
unnar var Carl Möller rektor við Niðarósskól-
ann en einhvern tíma höfðu leiðir Udbye og
Henrik Ibsens legið saman og Ibsen látið í
ljós þá hugmynd að þeir ynnu saman að miklu
tónverki en ekki varð af því.
Martin Adreas Udbye samdi óperuna í inn-
blástursgusu á tveimur mánuðum veturinn
1857. Hann var mjög afkastamikið tónskáld,
samdi nærri 800 tónverk alls og hefur um
helmingur þeirra verið gefinn út, m.a. allmörg
af þýskum útgáfufyrirtækjum. H_ann samdi
meðal annars kantötu sem heitir Islendingar
í Noregi. Tónskáldið lifði það ekki að sjá eig-
in óperu sýnda í leikhúsi, aðeins staka kafla
á tónleikum. Til stóð að frumsýna hana árið
1877 í Kristjaníu og kvaddi Udbye átta börn
sín grátandi og hélt af stað til að vera viðstadd-
ur sýninguna. Á miðri leið fær hann skilaboð
um að ekkert geti orðið af sýningunni - leik-
hús borgarinnar hafði brunnið - og hélt því
ásamt konu sinni til síns heima á ný.
Jafnframt því sem tónlistarsögunemarnir
fyrrnefndu ýttu á að óperan yrði tekin til flutn-
ings - og sögðu það hneyksli að svo skyldi
ekki hafa verið gert fyrir löngu - þá hafði
bílasalinn og hóteleigandinn Björn W. Lunde
heyrt tónlist Udbyes og allt frá árinu 1991
hafði hann á ferðum sínum upp og niður Nor-
eg talað fyrir því að óperan yrði sett upp. Var
hann með upptökur af konsertuppfærslunni
og lét menn hlusta á þær í tíma og ótíma.
Hafði hann meðal annars hugmyndir um að
nota þessa fyrstu norsku óperu við setningu
vetrarólympíuleikanna í Osló 1994. Það náðist
þó ekki en áfram hélt Lunde dyggilega studd-
ur af hljómsveitarstjóranum Roar Leinan.
Lunde aflaði fjár til uppfærslunnar en auk
borgaryfirvalda Þrándheims og Sinfóníuhljóm-
sveitar borgarinnar hafa fjölmargir aðilar stutt
NORSKUM FÁNA
VEIFAÐ ÚTI í SAL
Sveinn Einarsson var annar tveggja leikstjóra, sem
settu upp óperuna Friókolla eftir Martin Andreas
Udbye í Þróndheimi. JÓHANNES TÓMASSON
ræddi við Svein um uppfærslunŒ
Sveinn Einarsson
Afturganga
í Þrándheimi
í SAMBANDI við dvöl Sveins Einarsson-
ar í Þrándheimi komust í fréttir kynni
hans af afturgöngu þar. Sagan birtist
m.a.í Svenska Dagbladet og er tengd
uppfærslunni á óperunni Fredkulla í
Olavshallen, en að sögn Sveins átti at-
vikið sér stað fyrir tuttugu árum, þegar
hann leikstýrði Kristnihaldi undir jökli
í Tröndelag Teater.
Sveini segist svo frá: „Það var einn
morgun, þegar ég kom í leikhúsið á
æfingu og ætla inn með annarri sæta-
röðinni, að þar er þá mættur maður og
situr sem fastast. Það var siður, að
enginn mætti koma á æfingar nema
með mínu leyfi, en ég hugsaði með
mér; ég er ekkert að gera mig merkileg-
an. Þessi maður er örugglega sérstakur
áhugamaður um leiklistina og vill bara
fylgjast með. Svo ég bakkaði bara, baðst
afsökunar og fór aðra leið til sætis
míns. Þetta var tækniæfing, við vorum
að selja inn texta með myndvörpu. Einu
sinni meðan á æfingunni stóð leit ég
við og þá sat maðurinn enn á sínum
stað. En þegar ljósin voru kveikt, var
hann horfinn. Mér lék forvitni á að vita,
hver þetta hefði verið, sem hafði svona
mikinn tæknilegan áhuga og spurði við-
stadda, en fékk þá þau svör, að enginn
hefði komið í salinn, nema ég, og það
hefði verið slökkt um leið og ég var
mættur. Ég lýsti svo manninum og þá
spurði gamall maður, sem var í ljósa-
deildinni: „Hvar sat hann.“ Og þegar
ég sagði það, sagði hann: „Það hefur
verið okkar gamli leikhússtjóri."
Mér voru svo sýndar myndir af Henry
Gleditsch, sem var leikhússtjóri hússins
á stríðsárunum og þjóðhetja síðan. Og
þá fór ekkert á milli mála, hver maður-
inn var.
Gleditsch sat jafnan á sama stað í
húsinu, þegar hann kom inn á æfingar.
Einn morguninn birtust þýskir liðsfor-
ingjar og báðu hann að koma með sér.
Gleditsch spurði hvort hann mætti ekki
hafa treyju sína með sér en á því var
ekki talin þörf. Hann hélt á brott með
mönnunum og var tekinn af lífi sama
dag.
Sannleikurinn var sá, að senditæki
var í leikmunageymslu leikhússins og
leikarar og aðrir starfmenn skutust
þarna upp milli starfa á sviðinu og
sendu skeyti til Lundúna. Þjóðverjar
höfðu miðað sendingarnar og markað
hring um leikhúsið.
Friðkollu-verkefnið sem alls kostar um 35
milljónir króna í uppsetningu.
Vorum króaöir af
Sveinn Einarsson hefur oftlega sett upp
leikverk og óperur erlendis, fimm sinnum áður
í Noregi og hann er spurður hvernig þessi
uppfærsla hafi komið til.
-Þetta kom til tals fyrir nokkrum árum
þegar ég var staddur á listahátíðinni í Björg-
vin. Þeir Leinan og Lunde króuðu mig af uppi
á hótelherbergi einn daginn, létu mig hlusta
á tónlistina og slepptu mér ekki fyrr en ég
hafði nokkurn veginn dregist á að taka verk-
ið að mér. Á sama hátt tóku þeir Stein Winge
sem er þekktur leikstjóri í Noregi og hefur
starfað mikið í Þýskalandi og víðar og það
varð úr að við slógum til. Þeir sem þekktu
okkur báða töldu útilokað að við gætum starf-
að almennilega saman - við hefðum báðir of
sterk einstaklingseinkenni sem listamenn til
að þetta gæti gengið. Og ég þykist vita að
stundum hafi söngvurunum þótt erfitt að vinna
undir stjórn okkar beggja. En við erum ánægð-
ir með árangurinn, áhorfendur tóku verkinu
vel og við Stein erum mun meiri vinir eftir
þessa samvinnu okkar.
Hvernig höguðuð þið samstarfinu?
-Við skoðuðum óperutextann saman en
hann var lagaður að nútímamáli. Við breyttum
honum svolítið og bættum eins og iðulega
þarf að gera og létum meðal annars semja
svolítinn kafla um Udbye sjálfan inn í verkið.
Síðan ræddum við mikið saman um hvernig
nálgast skyldi verkið og í nóvember unnum
við í eina viku í Osió með einsöngvurunum
en meðal þeirra var Elín Osk Óskarsdóttir sem
stóð sig með miklum sóma og fékk mjög góða
dóma eins og reyndar allir einsöngvararnir.
Síðan vann ég einnig með kórnum í Þránd-
heimi. Síðasta lotan hófst svo í janúar og stóðu
æfingar nánast óslitið fram að frumsýningu
1. febrúar og þar vorum við oftast nær báðir
eða til skiptis.
Þijár sýningar voru ákveðnar en eftir frum-
sýningu var ljóst að viðtökur voru slíkar að
hægt yrði að bæta þeirri fjórðu við og var
einnig uppselt á hana á skömmum tíma. Ráð-
gert er að gefa tónlistina út á hljómdiski á
næstunni og síðan hefur norska utanríkisráðu-
neytið til athugunar að nota verkið til kynning-
ar á norskri menningu erlendis. Sveinn segir
að mikil umræða hafi orðið í Noregi um ágæti
verksins og þar hafi sitt sýnst hveijum:
Þjóóarópera eóa ekki?
-Menn eru sammála um að verkið sé fyrsta
ópera, sem Norðmaður hefur samið. En um
leið hófst líka mikil umræða um það, hvort
verkið væri hin rétta þjóðarópera, sem Norð-
menn hafa talið sig vanta, eða ekki. Og í rétt-
lætisins nafni verður að segja, þótt gagnrýn-
endur hafi hrósað uppfærslunni, þá velkjast
þeir áfram í vafa um þjóðaróperuna. En til
gamans má geta þess af því að þarna stóðu
Islendingar að verki með Norðmönnum, að
annað helzta stórvirki Udbyes er kantata, kór-
verk, sem heitir einmitt íslendingar í Noregi.
En fyrir utan Friðkollu, eru víst til kringum
100 aðrar norskar óperur og söngleikir sem
aldrei hafa verið uppfærð og það er greinilegt
að þessi uppfærsla hefur leitt til mikilla um-
ræðna um ýmis gleymd eða hálfgleymd tón-
skáld sem sumum þykir vert að taka til flutn-
ings. Við gætum alveg heimfært þetta uppá
okkur og ímyndað okkur hvort ekki yrði upp-
lit á landanum ef hér fyndst í grúski á Þjóðar-
bókhlöðunni handrit að óperu eftir Sveinbjörn
Sveinbjörnsson!
Óperan Friðkolla var sýnd í Olavshallen,
tónlistarhúsinu í Þrándheimi en þar er aðsetur
Sinfóníuhljómsveitar borgarinnar. -Þarna fær
líka inni alls kyns önnur tónlistarstarfsemi,
óperuflutningur og ballet en aðalsalur hússins
tekur um 1.400 manns. Svona hús þarf að
vera til í Reykjavík og reksturinn gengur hjá
þeim af því að þeir nýta húsið fyrir svo marga
aðila. Sinfónían á þarna heimili sitt og nýtur
ákveðins forgangs en með góðri samvinnu
hefur tekist að nýta húsið svo að það stendur
undir sér.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 1997 7