Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1997, Blaðsíða 6

lífí, dansaði jafnvel. Nú hefur orðið að taka
hann - finnst yður lífið ekki geta verið mis-
kunnarlaust? Og þér sáuð lærið af ungu stúlk-
unni... “
„Það er ekki hægt að segja, að þér séuð
kristinn maður, prófessor Dungal?“
„Nei, alls ekki.“
„En trúaður kannski?"
„Nei, ekki heldur. Ég er laus við alla religí-
on. í mínum augum er trúin ekkert annað en
hjátrú, sem ekki hefur enn verið viðurkennd
hjátrú. Öll trúarbrögð, sem heimurinn hefur
kynnzt til þessa dags, hafa orðið að hjátrú.
Og kristindómurinn er greinilega á sömu leið-
inni. Engum heilvita manni kemur til hugar
að trúa nú á meyjarfæðingu og upprisu, eins
og allur almenningur gerði á mínum uppvaxt-
arárum."
„Þegar Blekking og þekking kom út, heyrði
ég gamlar konur segja: „Skyldi honum pró-
fessor Dungal ekki líða illa að vera svona trú-
laus?“ Segið mér, líður yður ilia?“
„Nei, mér líður prýðilega. Trúuðu fólki líð-
ur sízt betur en trúleysingjum eins og mér.
Hugsið yður bara allar þær þjáningar, sem
eru sprottnar af ótta við djöful og helvíti.
Kenningar kirkjunnar eru leifar frá þeim
tíma, þegar prestar og munkar stóðu við
banabeð sjúklingsins til að pína út úr honum
eignir hans og hétu honum sáluhjálp í stað-
inn. Guðmundur Hannesson sagði mér, að
sér hefði virzt trúað fólk miklu hræddara við
dauðann en þeir sem væru trúlausir, og ég
held margir læknar hafi svipaða sögu að
segja. Það þarf enginn að undrast þennan
ótta fólksins, ef haft er í huga, að það var
kannski einn af 10.000, sem átti von um
paradísarsælu."
„En sálin, haldið þér ekki að hún sé til, að
við eigum sál?“
„Fæstir okkar vita hvað þeir eiga við, þeg-
ar þeir tala um sál. En ef átt er við andlegan
líkama, sem getur lifað sjálfstæðu lífi án þess
líkama sem við þekkjum, verð ég að segja,
að slík sál er ekki viðurkennd af vísindunum.
En haldið þér að slík sál sé til?“
„Því hefur verið hvíslað að mér.“
„Það getur svo margt borizt inn í hug
manns frá tilfinningalífinu, sem kallað er, en
það er ekki gott að greina, hvað af því á sér
stað í raunveruleikanum. Þér eruð kannski
spíritisti?"
„Ég held spíritisminn geti unnið stórkostleg
vísindaafrek í framtíðinni, hann og lækn-
isfræðin eiga kannski eftir að taka höndum
saman, hver veit?“
„Já, þér haldið það, en hann hefur ekki
farið vel af stað, hann hefur ekkert sannað."
„Spíritistar hafa vigtað útfrymið frá líkam-
anum.“
„Það getur ekki verið, það hefur ekki verið
vísindalega sannað að útfrymi sé til.“
„Sir William Crookes gerði stórmerkar at-
huganir, sá heimsfrægi eðlisfræðingur og
raunvísindamaður."
„Já, það er alltaf vitnað í hann - það er
rétt, hann féll fyrir spíritismanum. Ég væni
hann ekki um falsanir eða fleipur, en það
verður aldrei talið vísindalega sannað, sem
er ekki hægt að endurtaka annars staðar.
Darwin sagði: „Það er ekki eins hættulegt að
draga rangar ályktanir og gera rangar athug-
anir.“ „Það var rétt hjá honum. Maður má
ekki hafa slíka oftrú á neinum manni, að
honum geti ekki skjátlazt.“
„Hefði Jónas Hallgrímsson getað ort Gunn-
arshólma aftur, ef honum hefði verið fyrirskip-
að það?“
„Til hvers?“
„Til að sanna vísindalega, að hann hefði
ort hann áður.“
„Nei, ekki Gunnarshólma, heldur eitthvert
annað kvæði svo gott, að allir vissu að það
væri eftir hann. En það hefði orðið að vera
merkilegra ljóð en kom í „gegnum" Kamban,
þér munið eftir því, Kamban var miðill um
tíma.“
„Gunnarshólmi er innblásið ljóð, verður inn-
blástur nokkum tíma sannaður með end-
urtekningu?"
„Fyrir mér er mjög vafasamt, að nokkur
innblástur sé til, þ.e. að heili manns verði
fyrir áhrifum frá æðri vitsmunaverum. Ég
held miklu fremur, að heili mannsins afreki
mestu, þegar hann er vel hvíldur, vel upplagð-
ur, þegar maðurinn er í stemningu til að fram-
leiða það sem er satt og fagurt. Og slíkt ástand
getur endurtekið sig og gerir oft - þó of sjald-
an.“
„En segið mér, dreymir yður aldrei neitt,
prófessor Dungal?“
„Jú, eins og hvern annan.“
„Aldrei fyrir óorðnum hlutum?"
„Það er erfitt að segja, ég er lítill drauma-
maður, en móður mína dreymdi oft fyrir
ýmsu.“
„Hvemig skiljið þér það?“
„Ja, mannsheilinn er bara miklu merkilegra
verkfæri en við höfúm hugmynd um, t.d. vakn-
aði móðir mín eina nóttina og kallaði: „Hann
Halldór hefur slasazt á handleggnum."
ég veit það ekki, það má t.d. vel hugsa sér,
að kýrin sé hamingjusamari en við - en við
eigum ekki að gera okkur ánægð með hugsun-
arlausa sælu. Engum hugsandi manni er það
nóg að fullnægja aðeins frumstæðustu hvötum
líkamans, að borða, sofa og svala kynhvöt
sinni. „Hugsandi maður kaupir hamingjuna
með göfugri þjáningu," segir Ernest Renan,
og Prédikarinn segir: „Sá, sem eykur þekk-
ingu sína, eykur kvöl sína.“ Það eru mikil
sannindi. Fáfræðinni getur fylgt viss ham-
ingja, en hamingja kýrinnar á ekki að vera
okkar takmark, finnst yður það?“
„Ég held bara, að ég hafi ágæt áhrif á
yður!“
Prófessor Dungal brosti og leit á
klukkuna, það minnti mig á það
sem hann hafði sagt áður, þeg-
ar hann talaði um heilann og
möguleika hans:
„Við vitum svo lítið um líf
okkar. Sennilega er enginn tími
til og margt í kringum okkur
blekking ein. Við vitum ekki einu sinni hvert
við erum að fara eða hvort við erum að fara
nokkuð. Hér á túninu milli Fæðingardeildar-
innar og Rannsóknastofunnar er snigill. Hann
lagði af stað frá Fæðingardeildinni fyrir 10
dögum og er nú kominn hálfa þessa leið.
Hann veit ekki, hvað hann hefur verið lengi
á leiðinni, og ekki heldur, hvert hann er að
fara. Hann er blindur og verður að treysta á
lyktnæmi sitt. Það eina, sem hann skynjar
auk þess, er munur á nótt og degi. Hann
getur ekki haft nema mjög ófullkomnar hug-
myndir um umhverfi sitt. Og svo einn dag
kemur lóa og kroppar hann í sig. Hver veit
nema við séum líka sniglar í okkar umhverfi?“
„Getur ekki vantrú yðar verið sérvizka?"
„Það hefur alltaf verið sagt, að sjálfstæð
hugsun sé sérvizka. Að því leyti má kalla
vantrú mína sérvizku, en hún er betri en sér-
trú og ekki eins skaðleg."
„Segið mér að lokum, prófessor Dungal,
hafið þér aldrei verið hræddur við að deyja?“
„Nei, hví í ósköpunum ætti ég að vera það,
ég er ekki hræddari við að deyja en sofna. Ég
var rétt að segja dauður um þetta leyti í fyrra,
en ég var ekkert hræddur. Fyrir mörgum árum
tók ég eftir því heima hjá mér, að púlsinn var
farinn að slá óreglulega og nokkru síðar hætti
hjartað að slá, og þá leið yfir mig. Með þessu
fylgdist ég nákvæmlega og sagði við sjálfan
mig: „Nú, það er bara svona, ég er að deyja!"
En engin hræðsla greip mig, alls engin.
Hræðsla er ekkert annað en kvöl, sem við tök-
um út fyrirfram, af því við búumst við ein-
hverri kvöl, sem ekki er víst að komi. Það
ætti að vinna að því að útrýma óttanum, því
hann á ekki rétt á sér. Það er nóg að taka
út kvölina, þegar óhappið hefur dunið yfir.
Ég man þegar ég kom heim með mótorbát
frá Danmörku 19 ára garnall, að veðrið var
eins og það gat verst orðið. Ég lá fyrir niðri
í káetu hjá skipstjóranum. Þá kemur stýrimað-
urinn niður og segir við skipstjórann: „Já,
Guðmundur, alltaf lagðist það í mig að svona
mundi fara - að við kæmumst ekki lifandi
úr þessum túr.“ Þessi orð voru eina hughreyst-
ingin, sem ég fékk á leiðinni. En þau snertu
mig ekki. Mér var alveg sama, bara ef ég
losnaði við sjóveikina. Eg hef aldrei verið
hræddur við dauðann."
„Langar yður samt ekki til að lifa eftir
dauðann?"
„Til hvers þessi eilífðarþrá? Ég held, að
fæstir sem óska þess að lifa áfram, geri sér
ljóst hvað eilíft lvf er. Við þráum öll að missa
meðvitund í langan tíma á hveijum sólar-
hring. Engan Iangar til að búa við svefnleysi,
vaka dag og nótt, jafnvel þó það gæti aukið
afköst hans verulega. Mér finnst eilífðarþráin
misskilningur. Ef guð segði við yður: „Hvort
viltu heldur lifa áfram ungur og hraustur um
alla eilífð eða hrörna og deyja, þegar þinn
tími er kominn?“ Þá munduð þér sennilega
svara: „Ég vil heldur deyja.“ Hræðslan við
að geta ekki dáið mundi verða miklu ægilegri
en hræðslan við dauðann getur nokkurn tíma
orðið.
Nei, dauðinn á að koma og kemur hjá
mörgum eins og langþráður svefn og hvíld frá
þrasi. Menn þurfa ekki að kvíða honum og
eiga ekki að láta neinn telja sér trú um að
eilífðarkvalir bíði nokkurs manns, eins og
okkur hefur alltof lengi verið kennt.“
„En ef þér vöknuðuð nú annars heims, yrð-
uð þér þá fyrir miklum vonbrigðum, haldið
þér?“
„Ekki býst ég við því, en undrandi yrði ég.“
„Og hvernig haldið þér að yður mundi líða?“
„Sennilega ekki verr en hér. En líklega
yrði ég að fá mér eitthvað annað að gera.
Og þó, hver veit nema maður geti haldið
áfram í faginu, því allur bakteríuskarinn hlýt-
ur að lifa áfram, ef við gerum það. Og svo
mikið sem komið er yfir um af fólki, þá eru
þó bakteríurnar og skorkvikindin milljón sinn-
um fleiri. Kannski gæti orðið nóg að gera,
hver veit?“
Halldór bróðir minn var þá
í Berlín, mörg þúsund
kílómetra í burtu, og við
vissum ekkert um hans
hagi. En viku síðar barst
okkur bréf frá Berlín, og
þá kom í ljós, að hann
hafði slasazt á hægri
handlegg, eins og móður mína hafði dreymt,
og á sama tíma.“
„Þarna sjáið þér!“
„Nei ég sé ekkert annað en það, að heilinn
er miklu merkilegra líffæri en við höldum. En
við þekkjum hann því miður svo lítið og starf-
semi hans ennþá minna. í honum eru billjónir
frumna, sem hafa náið samband sín á milli -
möguleikamir eru astrónómískir, við kunnum
bara ekki að nota þá. Þegar bam er 5 ára, er
heilinn orðinn fullþroska verkfæri, sem aðeins
á eftir að æfast og læra. Það, sem við vitum
um heilann á móti því sem við vitum ekki, er
eins og eitt rykkom saman borið við Reykjavík."
„Þér hafið verið alinn upp í spíritisma, sögð-
uð þér?“
„Já, spíritisma og myrkfælni er óhætt að
segja.“
„Þau voru mjög samrýnd. Móðir mín var
trúuð kona. Hún var svo sannfærð um, að
hún mundi lifa eftir dauðann, að hún sagðist
skyldu láta mig vita af sér. Ekki hef ég orðið
neins var enn, þó 8 mánuðir séu liðnir frá því
hún dó.“
„Kannski vill hún ekki hrella yður?“
„Jú, hún ætlaði svo sannarlega að láta mig
vita af sér, það er áreiðanlegt. Sannleikurinn
er sá, að spíritisminn þrífst illa í rafmagns-
ljósi. í fámenni og myrkri lifir fólk á sínu eig-
in ímyndunarafli og þá skapast álfar, tröll og
draugar."
„En af hveiju haldið þér, að móðir yðar
hafi vitað um slysið í Berlín?"
„Ég sagði yður það áðan, heilinn er feikna-
lega merkilegt líffæri, miklu viðkvæmara
sendi- og móttökutæki en við höfum hugmynd
um, ekki sízt móðurheilinn, þegar barn er
annars vegar. Það lengsta sem menn hafa
hingað til komizt í spíritískum fræðum er að
sanna, að „eitthvað" sé til, sem hefur ekki
verið skýrt, einhver fyrirbæri. Þetta er niður-
staða þýzka vísindamannsins baróns von
Schrenck-Notzing, en það er ekki það sama
og hafa sannað líf eftir dauðann."
Morgunblaóió/Árni Sæberg
HÚS Rannsóknastofu Háskólans við Barónstíg sem tekið var í notkun 1934.
NOKKUR gömul tæki af Rannsóknastofu Háskólans. Að neðan til vinstri eru m.a.
vaxkubbar sem vefjasýni er geymt í. Öll fita er fjarlægð lír sýninu, siðan er vatn fjarlægt
úr vefnum og sýnið lagt í heitt paraffín sem mettar vefinn og úr verður eins konar
vaxmynd sem er steypt inn í kubbana. Ekki verður nein myndbreyting á vefnum og þvi
hægt að skoða hann síðar. Fyrir ofan kubbana er skurðsleði frá 1925, notaður til að
skera örþunna sneið úr sýninu til smásjárskoðunar. Skráin með sjúkdómsgreiningum
er frá 1935, með rithönd Níelsar. Neðst til hægri er fyrsta smásjá Níelsar, sem hann
notaði frá
„Ætli afstaða yðar sé ekki að einhveiju
leyti uppreisn gegn uppeldinu?"
„Það kann að vera, en spíritisminn hefur
smám saman gufað upp hjá mér, eftir því sem
ég hef elzt.“
„Hvað hefði frændi yðar, Haraldur Níels-
son, sagt, ef hann hefði heyrt til yðar?“
„Hann hefði mótmælt með sínum rökum.
Mér þótti vænt um har.n eins og föður minn
og ég virti hann rnikils. Hann var glæsi-
menni, hafði allt til að bera sem prýða má
einn mann, en það var eins og Árni Pálsson
sagði: „Ég hef aldrei vitað nokkurn mann
stúdera guðfræði svo hann hafi beðið þess
bætur.““
„Voru þau lík, Haraldur og móðir yðar?"
1925-1935.
„Og þó þér trúið ekki á annað líf, eruð þér
hamingjusamur."
„Satt að segja hugsa ég aldrei um, hvort
ég sé hamingjusamur. Ég veit, að margir eru
sælir í sinni trú. En ég kæri mig ekki um þá
hamingju. Trúin er kenning, sem borin er fram
og enginn má gagnrýna. Sumar stjórnmála-
stefnur geta verið trú, einræði er það alltaf.
Kaþólskan er trú á sömu forsendum, og það
er ekki vel séð, svo ekki sé meira sagt, að
gagnrýna kristindóminn almennt. Við getum
ekki látið okkur þetta lynda og verið hamingju-
söm frekar en við getum sætt okkur við komm-
únismann og verið hamingjusöm. Undirstaðan
undir öllu fijálsu lífi er gagnrýni, en það get-
ur verið, að til sé lífshamingja án gagnrýni,
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/IISTIR 14. JÚNÍ 1997