Lesbók Morgunblaðsins - 18.07.1998, Blaðsíða 10

FINNSKT SKÁLD Á SÍLD
EFTIR TAPIO KOIVUKARI
Ungt finnskt skáld, Unto Koskela, var ráðinn sem \ Frétta-
ritari á finnskt síldarskip sumarið 1933. Skipið hélt til
veiða á íslandsmið og kom heim um haustið. Um þessa
reynslu sína skrifaði Unto Koskela bók sem lýsir síldar-
ævintýrinu 1 rá finnskum sjónarhóli.
HÖFUNDURINN, Unto Koskela, við stýrið á miðunum.
Unto Koskela var fæddnr í
Rauma (borið fram Ráma) á
finnsku vesturströndinni, þar
sem faðir hans hafði rekið
múrsteinaverksmiðju. Hann
var elstur fjögra bama,
fæddur 1908. Listhneigð virð-
ist hann hafa erft frá móður-
inni, sem orti ljóð og var mjög tónelsk. A tíma
þöglu kvikmyndanna vann Unto sér inn vasa-
peninga með því að spila á píanó í kvikmynda-
húsum. Fjölskyldufaðirinn Viktor dó þegar
bömin vom lítil og móðirin sá fyrir sér og sín-
um með því að reka vefnaðarvömverslun og
saumastofu. Á skólaámm vann Unto einnig á
eyrinni og þýddi nokkrar unglingabækur.
Tungumál lágu vel fyrir honum.
Sjómennskan i arf
Unto var 24 ára þegar leið hans lá til ís-
lands. Þá þegar hafði hann unnið sér sess sem
rithöfundur, enda búinn að gefa út Ijóðabók
og eina skáldsögu. Hann hafði stundað nám í
háskólum í Turku og Helsinki og þreifað íyrir
sér í blaðamennsku.
Hann segist hafa setið á knæpu í Helsinki á
fallegum vordegi þegar blaðamaður sem hann
þekkti kom með óvænta tillögu: Hvort Unto
vildi sigla með finnska sfldarflotanum sem
fréttaritari á Atlantshafinu, eða eins og það
heitir jafnan í bókinni: Ishafinu. Unto taldi sig
vel hæfan í þetta verk, hringdi í mömmu sína,
sagði að hann kæmi heim í haust og gekk um
borð næsta dag.
Fæðingarstaður Untos, Rauma, var í lok
19. aldar mesti seglskipaútgerðarstaður Finn-
lands og þar hafði þriðji hver karlmaður far-
mennsku að atvinnu. Flest skip sigldu með
timburvörur til Þýskalands og Englands, en
tóku vitaskuld að sér hvaða fragt sem var.
Blómaskeið farmennskunnar var á dögum
kynslóðarinnar rétt á undan Unto, mannlíf og
bæjarmenning voru ennþá sterklega mótuð af
farmennsku og margir stunduðu þessa at-
vinnu ennþá, þó æ oftar á gufuskipum. Þar að
auki leitaði fólkið til sjós í frítíma sínum, bæði
á litlum bátum og skútum. Siglt var í skjóli
eyja og hólma í Eystrasaltinu til veiða, úti-
legu, eða farið í berjamó á eyjunum. Þannig
gat Unto sagt að hann hefði verið á sjó frá
blautu bamsbeini; eitt sumar á stærri skútu
sem vinnandi farþegi eða kauplaus háseti, svo
mikið heillaði sjórinn hann.
Með þennan bakgrunn getum við skilið, að
Unto kaus að skrifa ferðasögu sína af íshafs-
slóðum á Rauma-mállýsku, sem er nokkuð
frábrugðin venjulegri bókfinnsku. Hún til-
heyrir mállýskum í suðvesturhomi Finnlands.
Þær em afar halaklipptar og eiga margt sam-
eiginlegt með eistneskri tungu, einnig koma
orð úr sænsku og lágþýsku oft fyrir. Bókin
heitir á þessari mállýsku „Valaskaloild m-
akka prakkamass", („Prakkað" mat frá hvöl-
um) Sögnin „prakka“ er dæmigert sænsku-
skot, sem er ekki til í venjulegri finnsku.
Blaðamaður á sjó
Unto var sem sagt ráðinn sem blaðamaður
ásamt tveimur öðmm starfsbræðram sínum og
fóm þeir félagar þrír saman frá Helsinki til
Loviisa, um 80 km austur frá höfuðborginni.
Utgerðin hefur sennilega ráðið þá til að kynna
fyrir þjóðinni þennan frekar nýja atvinnuveg
og um leið auglýsa vörana sína, íslandssfldina
feitu og góðu, sem Finnum þykir enn lostæti.
Þeir gengu um borð í „Brita“, sem var aðal-
skip flotans, 4100 rúmlesta gufuskip, íyrrver-
andi fragtari. Sem flutningaskip hefði Britan
þurft um 30 manna áhöfn, en nú átti hún vera
bækistöð fyrir flotann og að auki söltunarstöð
á sjó, svo skipshöfnin var 90 manns.
Á þessu sldpi er Unto mest allan tímann og
kynnir nokkra skipverja fyrir lesendum. Yfir-
menn virðast hafa verið frekar ungir, kring-
um þrítugt, en hæfir menn og gamansamir.
Af áhöfninni var helmingur Finnlandssvíar,
þ.e. þeir töluðu sænsku sem móðurmál, en
Unto segir enga spennu hafa ríkt milli tungu-
málanna. Einnig vora í áhöfninni margir
Norðmenn sem bátaformenn og verkstjórar
við söltun. Finnar höfðu aðeins stundað sfld-
veiðar í nokkur ár og þess vegna hafði útgerð-
in keypt þekkingu þar sem hún fékkst.
Skipstjóri og yfirmaður flotans var Finn-
landsvfinn Arvid Knuts en gagnvart veiðun-
um vora orð Norðmannsins Oskar
Bemdtsens lög. Hann var titlaður „veiðiskip-
stjóri" og hafði þegar verið tuttugu og fimm
sumur á íslandsmiðum. Unto segir að Oskar
hafi getað ákvarðað staðsetningu skipsins
með því einu að líta til lands, svo gjörla þekkti
hann fjöllin og f slandsmið
Hitt bækistöðvarskipið hét „Greta“ og var
1000 tonnum minna en Brita. Svo tilheyrðu
flotanum þrjú minni skip, tvö gufuskip, og
einn þriggja mastra kútter.
Stefnt á íslandsmið
Brita sigldi út ein, Greta átti að fylgja henni
eftir tvær vikur og litlu skipin höfðu farið á
undan henni. Hún sigldi fyrst til Skotlands til
að taka kol fyrir sumarið^ skipstjórinn segir
kolin kosta jafnmikið á Islandi og sykur í
Finnlandi.
Flotinn safnaðist saman fyrir Jónsmessu
við Grímsey. Var spegilsléttur sjór og indæl-
isveður og Finnar fóra að sjálfsögðu að halda
upp á Jónsmessuna. Skipin lágu hlið við hlið,
öll skreytt með birkitrjám sem Brita hafði
komið með frá Finnlandi. Svo voru plötur
settar á grammofón, leikið á mandolín og
sungin þjóðleg lög á báðum tungum.
Á mánudag tók hinn hversdagslegi veru-
leiki við; gert var klárt fyrir veiðiskapinn og
kol, salt og tómar tunnur voru hífð milli skipa.
Flotinn sigldi vestur til Skagafjarðar að leita
að sfld þegar stormur skall á. í átta daga lá
flotinn í vari á Kálfhamarsvíkinni. í sömu vík
leituðu einnig mörg norsk og eistnesk skip
skjóls, ásamt nokkram íslenskum. Menn
reyndu að stytta sér stundir með því að
syngja og hlusta á grammófón, með lestri eða
þá að menn fóra á skak, - áhöfnin kunni að
meta soðna þorskhausa.
Veðrið dró svo andann en aftur brast hann
á, nú á austan en í fyrra veðrinu var norðan-
átt. Mönnum tók að leiðast biðin, en loksins
gaf á sjó og leitin að sfldinni hófst. Berndtsen
veiðistjóri var svartsýnn, sjórinn var ennþá
fullkaldur fyrir sfldina. Skipin dóluðu þvers
og krass á miðunum, allir á útkikki, símskeyt-
in frá útgerðinni alltaf með sömu spurningum
- og loksins einn góðan veðurdag birtist
svartur blettur á haffletinum, sfldin var komin
og grammófónninn fékk hvíld.
Unto lýsir veiðiaðferðinni nokkuð nákvæm-
lega. Tveir árabátar fóru með nót, lögðu hana
kringum torfuna, snurpuðu og þá lyftir for-
maðurinn árinni sem tákni um að allt sé klárt.
Skipið stímdi nú að nótinni og fór að háfa síld-
ina um borð. Háfamir vora með botnlæsingar
og sfldin var látin í kör á dekkinu.
í landi á Sigló
Þegar eittvað þurfti að útrétta í landi vora
Aunus eða Ruija sendir til Siglufjarðar. Unto
fýlgdi oft með, enda venjulega ekki störfum
hlaðinn meðan hinir vora að vinna. Það vai-
sagt um borð, að Siglufjörður væri eiginlega
höfuðstaður Islands að sumri til, allir væru
komnir þangað til að vinna í sfld.
„Einu sinni um Jónsmessuleytið, þegar
veðrið á Islandi var eins og hjá okkur í aprfl,
fórum við inn í fjörðinn fyrsta sinn. Og hátíð-
legt var það. Að neðanverðu voru fjöllin gróin
fínu grænu grasi, svo breyttist liturinn í brúnt
og svart og að lokum glimrandi hvítt svo sveið
í augum þegar maður leit upp á tindana. Ský-
in læddust létt og mjúk eins og brúðarslæður
langt fyrir neðan tindana og hér og þar
gusaðist tær lækur niður úr fjallshlíðinni...“
Höfnin á Siglufirði var morandi af sldpum og
bátum. Það tók sinn tíma að finna legupláss og
svo kom læknir um borð til að skoða heilsufar
áhafnarinnar. Tollari kom til að leita eftir
áfengi, sem var stranglega bannað að flytja í
land. Loks komust menn á kæjann og gátu far-
ið að skoða bæinn, sem að mati Untos var nú
fljótgert. Húsin lítil og fátækleg - en ekki hafa
þeir hér timbur til smíða, skrifar hann. Og í
hreinskilni sagt, bæjargreyið lyktar alveg óg-
urlega. Frá innyflum síldarinnar, sem era bara
látin liggja á bryggjum og götum sumarlangt,
leggur óþef, sem hvergi er hægt að flýja.
Sumar byggingar vora nýjar. Unto tekur
eftir nýju ídrkjunni í einföldum, fúnksjónal-
ískum stfl. Svo var síldarlýsisverksmiðja, en
hana þorðu þeir ekki að skoða. Lyktin var það
sterk. Finnski konsúllinn, Alf. Jónsson lög-
fræðingur, bjó í tvílyftu húsi og var allur af
vilja gerður að aðstoða Finna.
I eitt skipti komu þeir Unto til Siglufjarðar á
laugardegi og allir vora að vinna. Þeir félag-
amir keyptu sér Spánarvín í rfldnu og fóra svo
upp í fjallshlíð til að njóta fegurðar landsins og
smakka vínið. Útsýnið var tignarlegt, en allt í
einu skvetti á þá rigningu og þeir urðu að flýta
sér niður í bæinn. Svolítið „skúffaðir" eftir
þetta sátu þeir á kaffihúsi og ungur íslending-
ur, frændi konsúlsins, flæktist í félagskapinn.
Drengurinn taldi að skemmtilegasti staðurinn
væri Bíó Café að kvöldi til.
Þeir fóru svo á þennan stað sama kvöld og
voru undrandi; hvaðan komu allar þessar fínu
dömur til að skemmta sér - raunar sömu
stúlkumar, sem unnu á bryggjunni á daginn.
Unto bauð einni í dans og kom í ljós, að hún
var vel talandi á frönsku, ensku og þýsku, en
af erlendum málum kunni Unto mest í henni.
Hann spyr dálítið undrandi, hvort allar ís-
lenskar sfldarstúlkur séu svo vel tungum
talandi, og stelpan svarar að varla vinni nú
stúdentar við síldarsöltun.
Finnarnir sýndu fólkinu hvernig ætti að
dansa tangó og vakti það mikla hrifningu
meðal ballgesta. Staðnum var lokað um mið-
nætti og þeir fóru þá yfir í Kvenfélagshúsið
þar sem var dansað fram til klukkan þrjú. Þar
voru nokkrir Norðmenn og Islendingar ræki-
lega ölvaðir og sumir famir að slást, en Finn-
ar lentu ekkert í slagsmálum - það hljóta að
hafa verið aðrir landar okkar Untos sem hafa
skapað þann orðstír Finna á íslandi. Um
þrjúleytið röltu þeir til skips og voru ánægðir
með ballferðina sína.
Sjóarar í hestakaupum
Seinna um sumarið, þegar Greta átti að
sigla heim á leið, varð að uppfylla ósk útgerð-
armannsins: Hann hafði óskað eftir því að
keyptur yrði handa honum íslenskur hestur
og nokkrar kindur. Konsúllinn gat bent á
stórbónda sem kominn var í kaupstaðinn:
Svein Ámason, tiginmannlegan karl um sjö-
tugt. Hann kom um borð og svo var siglt heim
til hans. Hann bjó á jörð við sjávarsíðuna og
þar var lendingarstaður. Sonur bóndans kom
á móti þeim með hesta og feðgarnir og nokkr-
ir skipverjar riðu til bæjarins þar sem heitir á
Felli. Þar var lítil kirkja og Sveinn bóndi var
þar meðhjálpari; þar að auki var hann hrepp-
stjóri og eitthvað meira.
Eftir kaffi og sautján tegundir af kökum var
farið að sinna hestakaupum og þeir völdu lít-
inn, gráan og spakan hest sem hét Valur.
Einnig keyptu þeir tvær ær og einn hrút. Trú-
lega var tilgangurinn að kynbæta finnskt sauð-
fé, en hvemig það tókst, er mér ekki kunnugt
um.
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. JÚLÍ 1998