Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1999, Blaðsíða 5

Ptolemaiosar, heldur miklu vestar. Við eyju
þessa sem er eins stór og England eign Eng-
lendingar viðskipti, einkum Bristolbúar. Peg-
ar ég var þar var sjór auður, en svo mikill var
munu flóðs og fjöru að á sumum stöðum mun-
aði 26 föðmum.
Hér birtist enn einu sinni röng þýðing á
dagbók Kólumbusar, sem sést hefur í ýmsum
gerðum síðan dagbókin kom út á ensku árið
1704. I dagbókinni er sagt skýrum orðum, að
suðurhluti eyjarinnar Tile, sé 73 gráðum frá
miðbaug, en ekki norðurhluti hennar. Þrátt
fyrir þennan reginmun er niðurstaða höfund-
ar kaflans um Kólumbus í Sögu Islands V
þessi: „í för sinni til Islands kynntist Kól-
umbus í fyrsta sinn úthafinu og þá líklega öll-
um tilbrigðum þess, byr og byrleysum, illviðr-
um og ölduróti, þoku og hættu á hafviUum -
einu erfíðasta hafsvæði jarðarinnar. Hér hef-
ur hann afíað sér dýrmætrar þekkingar á
reynslu Englendinga í úthafssiglingum og ís-
landsferðin þannig verið verklegur skóli í sjó-
mennsku og siglingartækni. Þegar hann kom
til Lissabon árið 1478 var hann orðinn reynd-
ur sæfari og fróðari en áður um landaskipan í
norðri og vestri. För hans til Englands og ís-
lands árið 1477 var þannig mjög mikilvægur
áfangi í undirbúningi leiðangursins mikla um
Atlantshaf til Ameríku árið 1492.“ Heimssýn
heimalningsins einkennir röksemdir höfund-
anna er þeirgera því skóna að Kólumbus hafí
ruglað Englandi og íslandi saman hvað varð-
ar muninn á flóði og fjöru og talið sig hafa
verið á Islandi í febrúar, þar sem „að litafar í
náttúrunni í aprúmánuði á Islandi er áþekkt
því og er í febrúar á Italíu“.
Það sem oft hefur gleymst að nefna, er rit-
að er um íslandssiglingu Kólumbusar, er að í
báðum gerðum ævisögu hans segir svo um
Tile: „Satt er að Tile það, sem Ptólemeus get-
ur um, liggur þar sem hann segir, og kallast
nú á dögum Frislanda". Frísland eða Fixland,
var nafn einnar þeirra stóru eyja, sem settar
voru á sum landabréf 15. aldar, norðvestur af
Bretlandseyjum, í álíka fjarlægð og stefnu og
ísland er í raun. Með Tile gæti Kólumbus því
hugsanlega hafa átt við Island, þótt sumir
áhugafræðimenn telji það vera Grænland. Á
katalónsku landabréfi frá 1492, sem kennt er
við París, er Island sýnt greinilega. Margir
fræðimenn hafa talið að Kólumbus hafi teikn-
að þetta kort, eða að minnsta kosti látið
teikna það. Það er langsótt skýring, sem ein-
vörðungu byggir á því að textinn við ísland á
kortinu er sóttur beint úr bókinni Imago
Mundi eftir Frakkan Petrus de Alliaco, sem
prentuð var árið 1483, þar sem m.a. er sagt að
kaupmenn frá Bretlandseyjum stundi verslun
við fólk sem búi neðanjarðar á Frislanda. Kól-
umbus átti þessa bók Alliacosar, og er eintak
hans enn til, og sýnir að hann notaði bókina
oft og mikið. Það hefur sumum þótt nægja til
að sýna fram á að Kólumbus hafi í raun teikn-
að kortið og verið á Islandi vegna þess að
landið er sýnt á kortinu. Þetta er ómögulegt
að staðfesta.
Þótt ekkert sé sannanlegt um vetursetu
Kólumbusar á íslandi, er samt hlýlegt til þess
að hugsa að hann hafi verið hér á landi. Var
hann einn útlendinganna, sem stundaði versl-
un og var heldri mönnum til trafala en almúg-
anum tO ánægju við ströndina?
Madeira - Foro - Lissabon -
Bristol - Snæfellsnes
Á sama hátt og komu Kólumbusar til ís-
lands er haldið fram sem sannindum, með
hjálp mislesturs heimilda, virðast aðrar mikil-
vægar upplýsingar um ferðir Islendinga á 15.
öld hafa farið að mestu fram hjá íslenskum
sagnfræðingum.
Frá Bristol, eða Birstofu, hafnarborginni
fyrir ofan ála Avon fljóts, kom meginþorri
þeirra ensku skipa er sigldu til íslands til
veiða og verslunar á 15. öld. Bristolbúar, sem
voru um 10.000 á seinni hluta 15. aldar, voru
snemma stórtækir í siglingum og höfðu frá
fyrri hluta 15. aldar siglt á hafnir á Spáni og
Portúgal og jafnvel alla leið til botns Miðjarð-
arhafs.
Veiðai- við ísland voru mikilvægar fyrir
Bristolmenn, eða þangað til að hömlur voru
settar á þær. Þegar íslandssiglingar frá
Bristol og öðrum enskum höfnum voru sem
mestar, virðast Islendingar hafa siglt með
þeim utan, eða verið fluttir nauðugir. íslensk
börn voru hneppt í þrældóm í ýmsum hafna-
borgum á Englandi. Ekki má heldur gleyma,
að Islendingar, sem og írar, lágu lengi undh’
þeim grun að selja börn sín til Englendinga,
en engar heimildir eru þó til um böm sem
voru seld til Bristol. Árið 1484 voru hins veg-
ar 48 eða 49 íslenskir karlmenn, drengir og
fulltíða menn skráðir sem vinnumenn og þjón-
ar hjá borgurum í Bristol (þeir vora ekki
orðnir borgarar, sem stunduðu verslun eins
og haldið hefur verið fram í íslenskum sagn-
fræðiritum). Tveir þeirra era nefndir, og hétu
Vilhjálmur og Jón (William Yslond og John
Yslond). Tíu þeirra vora kallaðir piltar, sem
FRÖNSK smámynd frá seinni hluta 15. aldar. þótt myndin eigi að sýna grísku goðsagnahetjurn-
ar Herkúles og Jason á leið til Argosar, (þeir sitja að tafli í brúnni), sýnir myndin frekar hvernig
skip og áhafnir farskipa litu út á 15. öld. Ekkert var sjálfsagðara fyrir listamanninn, en að negrar
væru skipverjar og hafnarverkamenn. Berið saman klæðnað mannanna á myndinni og á fjöl
Daða í Snóksdal, en mynd af henni birtist með síðari hluta greinarinnar í næstu Lesbók.
NEGRI, teiknaður af Albrecht Durer í byrjun
16. aldar. Svartir þrælar í Evrópu voru fáir í
upphafi 15. aldar. Er Portúgalar hófu sigling-
ar suður með vesturströnd Afríku jókst fjöldi
þeirra mjög.
voru þjónar frá Islandi (puerum sibi servi-
entem de Islond), en hinir ófaglærðir vinnu-
menn frá sama landi. Herrar þessara íslensku
sveina sigldu á Frakkland, Spán, Portúgal og
Madeh-a og líklegt er að Islendingarnir hafi
verið með á þeim ferðum. Vitað er að Vil-
hjálmur Yslond, sem hafði verið þjónn Thom-
as Devynshire, var árið 1492 sjálfur orðinn
borgari í Bristol og kaupmaður. Þann 6. októ-
ber það ár flytur „Willelmus Islonde Indigen-
us“ sex gerðir vefnaðar á skipinu Nikulási frá
Toure til Lissabon.
Árið 1973 bh’ti sagnfræðingurinn David
Beer Quinn heimildir, sem ekki hafa hlotið
verðskuldaða athygli hér á landi. Heimildh’ úr
Birstofu sýna að skip er sigldu til íslands úr
Birstofu vora í siglingum til Spánai’, Portú-
gals og allt suður til nýlendu Portúgala, Ma-
deira. Gott dæmi um tengsl Bristol við Island
og Portúgal, eru upplýsingar um skipið Kríst-
ófer, sem er að finna í samtímaheimildum,
tollaskrám, frá Birstofu. Þessi heimild hefur
ekki áður verið kynnt á Islandi. Þann 11. des-
ember 1479 lagðist skipið að bryggju í Bristol,
komið úr ferð frá Algarve með fullan farm
ávaxta, þó líklegast fyrst og fremst fíkjur,
sem sóttar voru í Faro (hafnarborg syðst í
Portúgal). Meðal skipstjóra á Kristófer 1479-
80 vora William Spence og John Pynke. Þeh-
höfðu báðir íslenska sveina í þjónustu sinni.
Pynke tók við skipinu og sigldi á Madeira og
er hann kom aftur til Bristol var stefnt á Snæ-
fellsnes. Heimildir greina einnig frá skipinu
Mikael, sem var undir stjóm Rogers Tege.
Tege þessi sigldi í trássi við bönn Danakon-
ungs til Islands 8. maí árið 1493 með hveiti,
malt og klæði. Aðrir Birstofukaupmenn, sem
orðaðir voru við íslandssiglingar, vora
Rob[ert] Straunge, John Goodmann og John
Jay, sem allir sigldu á Spán og Portúgal.
Þótt stundum hafi slegið í brýnu með ís-
lendingum og Englendingum, hafa einhverjir
þessara manna vafalaust dvalist hér nokkra
mánuði á ári og verslað við landslýð og verið
gestir höfðingja, sem versluðu við þá þrátt
fyrir boð og bönn.
Kólumbus f Bristol
Ferð Kólumbusar árið 1477 til Bristol var
engin tilvhjun. Ferðir á milli Englands og
Iberíuskaga vora engin nýmæli og sigling
áfram til Islands var það heldur ekki. Eftir að
Kólumbus settist að í Lissabon, hlýtur hann
að hafa heyrt um Bristolborg og hugsanlega
fyrr. Genúamenn höfðu att kappi við kaup-
manninn John Sturmy frá Bristol um krydd-
verslun í austurhluta Miðjarðarhafs. Genúa-
menn réðust á flota Bh’stofu árið 1458 og
drápu líklegast Sturmy. Er Englendingar
fréttu þetta köstuðu þeir öllum Genóakaup-
mönnum búsettum í Southampton í dýflissu.
Allt var þó fallið í ljúfa löð þegar Kólumbus
kom til Bristol.
Meh-a hefur siðan verið gert úr hugsanlegi’i
siglingu hans til íslands og áhrifum hennar á
fund Ameríku. Jafnvel hefur því verið haldið
fram að hann hljóti að hafa heyrt um fund
Vínlands. Best er að vitna í hinn mikla landa-
fundasérfræðing Samuel Eliot Morison (1887-
1976) er hann ritaði „Jafnvel þótt skipið hefði
haft viðkomu á Íslandi, hefði hinn ungi sæfari
þá tekið þátt í upplestrí á íslendingasögum
(Saga-reading party) með þýðingum og
þannig frétt um ferðir norrænna manna til
Vínlands? Það er ekki líklegt“. Engar heim-
ildir sýna að Kólumbus hafi verið farinn að
hugsa um Indíaferð sína svo snemma. Lík-
legra er, að hann hafi kynnt sér möguleika á
verslunarsamböndum, og hugsanlega, ef til-
gátan um vera hans á Islandi er tekin með,
hvort hægt var að ná í vinnuafi fyrir sykur-
planteki-ur, þ.e.a.s. þræla í norðlægum lönd-
um.
Þrælasalinn Kólumbus
Portúgalar sigldu jafnt í norðurhöfum, sem
við strendur Afríku á ofanverðri 15. öld. Þeir
leituðu nýrra auðlinda og siglingarleiðarinnar
til Asíu, stunduðu þess vegna mælingar og
kortagerð. Þess á milli hnepptu þeir fólk í
þrældóm. Á síðai’i hluta 15. aldar voru kaup-
menn frá Genúa, fæðingarbæ Kólumbusar,
fremstir í þrælasiglingum og kenndu keppi-
nautum sínum Portúgölum fljótt ýmislegt í
þeim efnum. Fjölmargar ættir kaupmanna frá
Genúa komu upp útibúum í Portúgal eða sett-
ust þar að. Það voru einnig Genúamenn, sem
fyrstir fluttu sykurreyr til Madeira frá Sikiley
á fyrri hluta 15. aldar, og reistu sykurmyllur á
eyjunum. Frumbyggjar Kanaríeyja voru
fluttir nauðugir tÚ Madeira til að vinna á
plantekrum Genúakaupmanna og Portúgala.
Sykur, hið hvíta gull, var dýr munaðarvara,
sem fljótt var hægt var að auðgast á.
Tæpum tveimur árum eftir að Kólumbus
var hugsanlega við Islandsstrendur, vai- hann
í siglingum með sykur frá Madeira fyiir
Genúakaupmanninn Ludovico Centurione.
Árið 1478 eða 1479 kvæntist hann Filipu Per-
estrello e Moniz, dóttur sykurkaupmanns og
landfógetans á einni af eyjum Madeira. Hún
var af ítölskum ættum í föðurætt og af kristn-
uðum gyðingum komin í móðurætt. Fjöl-
skylda hennar var mjög áhrifarík á Iberíu-
skaga frá því á 14. öld. Kólumbus sigldi árið
1482 og 1485 til Elmina á Fílabeinsströndinni,
þar sem miðstöð þrælasölunnar var. Svo mik-
ill Genúamaður og þrælasali var Kólumbus í
sér, að hann ritaði Ferdínand og ísabellu árið
1498, að frá nýja landinu Hispaníólu væri
hæglega hægt að flytja út fjögur þúsund
þræla á ári og að ,jafnvel þótt þeir dæju nú (á
leiðinni yfir) yrði það ekki ávallt svo, því það
sama hefði gerst meðal þræla frá Afríku og
Kanaríeyjum í fyrstu“. Hér talaði maður af
þekkingu, maður sem síðar réð syni sínum að
þjóna Guði um leið og hann minnti hann á, að
Banki heilags Georgs í Genúa gæfi 6 prósenta
vexti, var að sjálfsögðu fyrst og fremst kaup-
maður. Sú bók sem Kólumbus hélt einna mest
upp á var verk um ferðir Marco Polo eftir
Rustichello frá Pisa. I bókina hefur Kólumbus
skrifað mikið á spássíur á sinni lélegu latínu.
Af þeim skrifum er greinilegt að gull, perlur
og eðalsteinar voru honum afar hugleikin efni.
Tilgangurinn með ferð hins unga kaup-
manns frá Genúa til Englands og norðurslóða,
þarf ekki að hafa verið annar en að afla þekk-
ingar í verslun og viðskiptum og þar með sigl-
ingum. En því má ekki gleyma að mikilvægur
hluti af verslun þeirri, sem hann síðar stund-
aði, var þrælaverslun.
Höfundar hundraða bóka um Kólumbus
hafa átt mjög erfitt með að skrifa um eðli
verslunar á 15. öld. Það var ekki fyrr en ný-
lega að fræðimenn þorðu að tengja sykur-
framleiðslu, þrælakaupmennsku og Kólumbus
saman. Frá lokum síðustu aldar hefur skömm
og hneisa tengst sögu nýienduþrælahalds
Evrópumanna. En því má ekki gleyma að
þrælaverslunin og þrælaveiðar í Afríku vora
afgerandi þættir fyi’ir vöxt stórvelda miðalda
og endurreisnartímans.
Á fyrri hluta 15. aldar voru helstu helstu
þrælamarkaðir við Miðjarðarhaf í hafnar-
borgum Norður-Afríku. Helstu þrælakisturn-
ai’ voru í Alexandríu, Damieta, Túnis og
Trípolí. Arabar keyptu svarta þræla ættaða
frá lendum sunnan við Sahai’a, en Genúamenn
og Feneyingar versluðu mest á þessum mörk-
uðum. Genúamenn sóttust einnig eftir hvítum
þrælum, jafnvel kristnum, og vora þeir miklu
verðmeiri en þeir svörtu. Um miðja 15. öld
komu að jafnaði 1700 svartir þrælar um
Lissabon á ári. Um svipað leyti byrjuðu
Portúgalar að sækja sér þræla frá vestur-
strönd Afríku. Portúgalar notuðu þrælana
sem vinnuafl á skipum sínum og á
plantekram. Frumbyggjai’ Kanaríeyja, sem
sagðir vora frekar ljósir á húð, voru fluttir
nauðugir til eyja Madeira af sykurkaupmönn-
um frá Genúa. Um 1500 voru þrælar á Ma-
deira svo mai’gir, að hætta var á uppreisn
meðal þeirra. En samtímis vantaði vinnuafl -
þræla - Kanaríeyjum. Samkvæmt kenningu
Per A. Lillieströms var ráðin bót á því með
því að hneppa Grænlendinga í þrældóm.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er Ph.D í miðaldafornleifafræSi og býr i
Kaupmannahöfn og stundar rannsóknir viS hóskól-
ann í Hróarskeldu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JÚLÍ 1999 5