Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.1999, Blaðsíða 4

SPEGILL
TÍMANS
EFTIR HALLDÓR CARLSSON
Fyrri hluti
HVÍLÍKAR framfarir á morgni aldarinnar. Auglýsingin er frá brezkum reiðhjólaframleiðanda
sem sá fyrir sér þróun reiðhjólsins til fullkomnunar. En draumurinn um þríhjólið rættist ekki,
„sjálfrennireiðin" sá fyrir því.
Blöð og tímarit eru að sönnu spegill tímans og í
þennan spegil er horft í þessari grein til að virða fyrir
sér hvernig samtíminn hefur litið á ýmsar breytingar
og tækninýjungar. I landsmálablaðinu Austra segir svo
í janúar árið 1900 um undur rafmagnsins: /7Því á
heimurinn að þakka telegrafinn, telefóninn og óteljandi
uppfinningar aðrar. Þekkingin á rafurmagnsaflinu
fer óðfluga vaxandi, það má framleiða á ótal vegu,
fossar oq ár qeta rekið vélar. oq vatnsaflið.
breytt í rafurmagn, má leiða langar leiðir"----------------
TUTTUGASTA öldin er að hverfa í
mistur tímans. Með henni hverfur
ákveðinn hugmyndaheimur, sið-
fræði og skilningur á veröldinni.
Umhverfi okkar, hvort sem er
hérlendis eða gervöll heimsbyggð-
in, hefur tekið gífurlegum breyt-
ingum og sér ekki fyrir endann á
því. Þegar gluggað er í gömul gulnuð dagblöð
og tímarit, og áratuga gamlar vangaveltur um
framtíðina, tækninýjungar og siðfræði, má
ýmislegt læra um stöðu okkar og samfélag í
dag, á sama hátt og steingervingar og beina-
grindur segja þróunarsöguna. Þá hafa einna
mest heimildagildi þau blöð og tímarit sem oft
eru ekki talin til „alvöru" heimilda: Auglýs-
ingablöð, landsmálarit ýmiss konar og jafnvel
slúðurdálkar dagblaðanna. Þó margar þessara
heimilda séu þýddar, stolnar, staðfærðar og
skrumskældar, eru þær einkar þörf ábending
akkúrat núna, við lok aldar. Það sem er þó
mest aðlaðandi við að líta til baka í gegnum
skrif samtímans er frásagnarmátinn sjálfur og
sú bamslega undrun sem skín úr skrautlegu
orðalagi blaðamannsins þegar hann kemst í
tæri við eitthvað óþekkt, ekki síður en vamað-
arorð hans til komandi kynslóða.
Okkur finnst allt nýtt vera hápunktur þró-
unarinnar og að það muni endast að eilífu.
Nýju bflamir og tölvumar hafa sýnt okkur að
svo er ekki. Súpermódel lúxusbflsins er úrelt
eftir fimm ár og orðið að fombíl eftir tuttugu
ár. Ofurrisatölvan undrahraða skiptir um
nafn, örgjörva og móðurborð árlega. Það er þó
nokkuð síðan menn fóra að þróa örgjörva sem
era hundrað þúsund sinnum hraðvirkari en
þeir hraðvirkustu í dag - Sjálfur ofurheilinn
úreldist á undrahraða. Odýr vasabrotsbók
endist lengur.
I náinni framtíð liggur einkapésinn grafinn
á haugunum eða verður til sýnis á miðlasafn-
inu ásamt úreltum prentara, Silver-Reed-rit-
vél, lampamagnara og súperátta sýningarvél.
Ymis sjálfsögð fyrirbæri í menningu okkar
munu eflaust hverfa í byrjun næstu aldar;
Rafmagnssnúrar, ávísanaeyðublöð, peninga-
seðlar, eiginhandaráritanir (fingraför era ör-
uggari), loftvarnaflautur, sjónvarpstæki, sím-
skeyti, snældur (mynd- og tónbönd), vegabréf
eins og við þekkjum þau og starfsfólk í ýmsum
greinum, s.s. skrifstofu- og þjónustustörfum.
„Engin öld, er sögur fara af, hefir borið svo
merka atburði í skauti sér sem uppgötvanir
þær, er gjörðar hafa verið á þessari öld.“
- Orð í tíma töluð, vissulega, nema hvað þau
skrifar Skapti Jósefsson, ritstjóri landsmála-
blaðsins Austra á Seyðisfírði, í janúar árið 1900.
„Gufuvélin er að vísu barn átjándu aldarinn-
ar, en nítjánda öldin fyrst kemur króanum á
legg og lætur hann vinna fyrir sig. Skip og
vagnar knúðir áfram með gufu afli - hvflíkt
furðuverk!“
Undur og stórmerki rafmagnsins voru ef til
vill það merkilegasta sem menn urðu vitni að
um síðustu aldamót. „Því á heimurinn að
þakka telegrafinn, telefóninn og óteljandi upp-
finningar aðrar. Þekkingin á rafurmagnsaflinu
fer óðfluga vaxandi, það má framleiða á ótal
vegu, fossar og ár geta rekið vélar, og vatns-
aflið, breytt í rafurmagn, má leiða langar leið-
ir,“ segir Skapti og heldur áfram:
„Prometeus sótti eldinn til himna, en vís-
indamenn þessarar aldar hafa ekki einungis
leitt eldinguna af himni ofan, heldur og tekið
öfl vatna og undirdjúpanna í þjónustu sína.“
í Mogganum skrifar Víkverji 1946: „Já, við
sem nú lifum, eram uppi á merkilegasta tíma-
bili mannkynsins, en maðurinn er svo fljótur
að venjast nýungum, að við tökum varla eftir
framföranum, eða teljum þær eðlilegar og
sjálfsagðar."
Eflaust eigum við eftir að lesa margar álíka
greinar um hverfandi öld bráðlega, og ólíklegt
annað en henni verði hampað sem þeirri
merkilegustu frá upphafi vega eins og áður.
Nú þegar hefur 20. öldin fengið ýmis heiti,
misgóð: Geimöldin. Öld óttans, Öld hraðans,
Kvikmyndaöldin. Og auðvitað Tölvuöldin,
Upplýsingaöldin og jafnvel Öld hins óbreytta
manns, sem ekki er fjarri lagi.
Heimurinn breytist. Það er ekki lengra síð-
an en á striðsáranum [1940] að sjá mátti aug-
lýsingar um böm sem fengust gefin og nælon-
sokkaviðgerðir á forsíðu Morgunblaðsins. Já,
heimurinn breytist svo hratt að börn á for-
skólaaldri þekkja ekki menningarfyrirbæri
sem kynslóðin á fertugsaldri þekkti mætavel,
s.s. ritvélina, vínilplötur, kvikmyndafilmuna,
ílasskubba, mjólkurbúðir né skóviðgerðir
nema af afspurn.
Sjálfsagðir þættir í umhverfi okkar þóttu
djarfar og jafnvel fáránlegar hugmyndir á sín-
um tíma. Hjartaígræðsla, símtæki og lýta-
lækningar vora furðuverk og varalitur og hár-
kollur voru litin hornauga fyrst í stað. Félags-
leg aðstoð þótti á fyrri hluta aldarinnar alger
óhæfa, því iðjuleysinginn myndi þá auka kyn
sitt hraðar en hinn vinnandi maður. Alls kyns
uppfinningar áttu að sigra heiminn og gjör-
breyta honum en aldrei heyrðist múkk meir
um þær.
Á fyrri hluta þessarar aldar var litið á sjón-
varp sem galdratæki og íslensk blöð gáfu því í
upphafi nöfn. á borð við „mynd-útvarp“ „víð-
sjá“ ogjafnvel „firðsjá".
Tölva sem gat fengist við þúsund tölur eða
nokkra leiki í skák var mikið afrek vísindanna
og gekk undir nöfnum eins og rafheili, raf-
eindaheili, - já, jafnvel „ofurheilinn".
I þessari grein og næstu eru glefsur úr
greinum og fréttum sem segja töluvert um
samtíð sína - og gefa um leið örlitla innsýn í
samtíma okkar ef við lesum milli línanna.
Snemma árs 1914 fjallar Morgunblaðið um
merkilega nýjung:
„Nýjasti galdurinn.
Vagnar sem renna í lausu lofti.
Merkileg uppgötvun
Enskum blöðum er um þessar mundir tíð-
rætt um uppgötvun nokkra er franskur hug-
vitsmaður [...], Emile Bachelet að nafni, hefir
gert og sýnt nýlega þar í landi. Reynist upp-
götvun þessi eins vel og búast má við eftir
þessari fyrstu tilraun, mun hún á fáum árum
ryðja járnbrautarvögnum úr vegi.“
„Það er eigi unt að skýra þessa uppgötvun í
fáum orðum. En hún byggist á þeirri stað-
reynd að nokkrir málmar hafa hindrandi áhrif
á segulmagn það er streymir út frá rafmögn-
uðum hlut..." „Málmur sá, er kunnastur er að
þessari hindrun, er aluminium. Bachelet
byggir nú uppgötvun sína á áhrifum segul-
magnsins á málm þenna, og þeir sem hafa séð
uppgötvanina eru alveg höggdofa af undrun
og á meðal þeirra era þó margir hugvitsmenn,
sem kalla ekki allt ömmu sína ...“ „... ætla má
að menn mundu kynoka sér við að ferðast
með vagni þessum áður en full reynsla er
fengin fyrir því að hann sé eins góður og af er
látið.“
★
Þessi frétt, sem birtist í Fálkanum árið
1969, og skýringarmyndin sem henni fylgdi,
minnir um margt á vísindaskáldsögur, ekki
síst farartækin í hinni sígildu mynd „Blade
Runner“:
Flutningataoki framtíðarinnar
Nú hefur að nokkra leyti tekist að fram-
kvæma hugmyndina um fljúgandi disk. Menn
hafa lengi talið að þannig yrðu farar- og flutn-
ingatæki í framtíðinni og nú hefur brezkum
vísindamönnum tekizt að búa til einskonar
disk, sem er knúinn með loftblæstri...“
„Hann getur aðeins svifið mjög lágt yfír
landi og legi, en vísindamenn telja, að byggja
megi risa-diska, sem hentugir verði til þunga-
flutninga."
★
í Morgunblaðinu er árið 1914 kynntur til
sögunnar
Nýr þokuleiðarvísir
„Fyrir skemstu hafa Englendingar sett
nýjan þokuleiðarvísi við Clydeósa. Er það fall-
byssa, sem þramir hátt með vissu millibili og
hleður sjálfa sig um leið. Skotinu er hleypt af
með rafmagnsbylgjum, sem sendar eru frá
loftskeytastöð, er liggur í þriggja rasta fjar-
lægð.
... hafa Englendingar í hyggju að setja
þessar þokufallbyssur meðfram allri strand-
lengjunni."
★
Morgunblaðið segir frá því árið 1964 að bú-
inn hafi verið til
Nýr rafeindaheili
„Nýr rafeindaheili á stærð við skókassa er
settur saman úr jafn mörgum hlutum og 400
sjónvarpstæki." Heili þessi getur, samkvæmt
greininni, „lagt á minnið meira en 1.000 orð
og upplýsingar...“
★
I sama blaði, sama dag, er sagt frá „skepn-
unni“ ... „sem getur hugsað, etið, sofið og leik-
ið sér. Skepna þessi er vélmenni: „Nýlega
fékk „Skepnan" nýtt skilningarvit, heyrn.
„Skepnan", sem lítur út eins og hattaaskja
full af mýflugum fékk nefnilega stjórntæki,
sem byggjast á því að hún sendir frá sér hljóð
og tekur við endurvarpinu. Hún reikai' nú um
ganga rannsóknarstofunnar þar sem hún er
búin til og leitar að rafmagnsinnstungum.
Þegar hún finnur þær, stingur hún í þær kló
og nærist á rafmagninu, sem hleður rafhlöður
hennar. Næsta skref í þróun „Skepnunnar"
verður að gefa henni sjón.“
★
Mbl. 1919:
Nýjar hárkollur
Læknir nokkur í Budapest hefir með góð-
um árangri fest hár á skalla mönnum...
Saumar hann hárin í yfirhúðina og eru þau
fest með gullvír ... Á hvern fersentímetra fest-
ir hann 200 hár, og hæsta tala, sem hann enn
hefir „gróðursett" á einu mannshöfði eru 50
þús., og festir hann 500 hár á þrem stundar-
fjórðungum...“
★
Árið 1953 birti Alþýðublaðið stórmerka
frétt á forsíðu um innrás banananna til ís-
lands.
Bananar ekki lengurlúxus
hér á landi
Það eru nú orðin ár og dagar síðan bananar
hafa fengist hér á hverju strái. Einstöku sinn-
um hafa þeir fengist í verzlunum, flugfluttir
frá Ameríku, en svo dýrir, að menn hafa ekki
keypt þá nema rétt til að minnast gamla góða
bragðsins... Það eru því vissulega nokkrir
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JÚLÍ 1999