Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.1999, Blaðsíða 5

Loftmynd á fjarinnrauðu sviði (hitageislun) af verslunarstaðnum að Gásum. Prh = könnunar-
hola. A (kirkja ásamt hringlaga kirkjugarði). B-F (búðaþyrpingar sem skildust að af götum og
sundum). G (opið svæði þar sem vöruskipti og verslun hafa farið fram). Merkjafræðistofa Há-
skóla íslands 1998.
ásamt mannvistarlögum og nýtt
slíkan jarðveg sem byggingarefni
til að hækka búðaveggina eftir
þörfum. Sem dæmi um þetta var
t.d. lítið vogarlóð af víkingaaldar-
gerð (4. mynd) sem fannst í efri
hluta veggjar í einni könnunar-
holunni.
Vísbendingar um aldur
verslunarstaðarins
Loftmynd á fjarinnrauðu sviði (hitageislun) af verslunar-
staðnum að Gásum við Hörgárósa í Eyjafirði og næsta um-
hverfi hans. Hér er um fjarkönnunartækni að ræða sem
beitt hefur verið í tilraunaskyni á fornleifar í Eyjafirði og
víðar á Norðurlandi eystra með góðum árangri samanber
myndina hér. Merkjafræðistofa Háskóla fslands 1998.
Fyrst var talið að litla vogar-
lóðið eða metið sem áður er getið
(sjá mynd) væri af baltneskri
gerð frá Eystrasaltslöndunum.
Annað kom þó í ljós þegar leitað
var til þýsks fomleifafræðipró-
fessors við Háskólann í Freiburg,
Heiko Steuer, sem rannsakað
hefur met frá víkingatíma og
upphafi miðalda á Norðurlöndum,
Eystrasaltslöndunum og víðar.
Hann telur að metið frá Gásum
sé af síðvíkingaaldargerð sem
m.a. er þekkt frá verslunarstaðn-
um í Birka á Björkey í Leginum
(Malaren) vestan við Stokkhólm.
Metið vegur tæplega 4,3 g, en
upphafleg þyngd þess gæti hafa
breyst í aldanna rás vegna málm-
tæringar. Kjarni metsins er úr
jámi en skelin úr bronsi og kross-
merkið á yfirborði þess ásamt
þræðinum sem vafið er utan um
fót metsins (sjá mynd) hafa haft
því hlutverki að gegna að leið-
rétta þyngd lóðsins til að ná
ákveðinni þyngdareiningu. Steu-
er hefur rannsakað á 6. tug meta
sem hafa verið þyngdarbætt með sama hætti
og metið frá Gásum. Hann lítur svo á að þessi
met séu tákn um þann tíma þegar myntslátta
byrjaði að ryðja sér til rúms í NV-Evrópu á
mörkum víkingatíma og miðalda, það er að
segja á sama tíma og breyta þurfti þyngdar-
einingum í samræmi við verðgildi myntar eða
peninga. Pá þurftu þeir sem enn studdust við
þyngdareiningar góðmálma eða brotasilfm’s
sem gilt höfðu áður að leiðrétta þyngd eldri
vogarlóða eða meta vegna skorts á nýjum vog-
areiningum.
Meðal þeiiTa funda sem gefa vísbendingar
um aldur verslunarstaðarins er sem sagt litla
vogarlóðið frá 10. öld eða síðvíkingatíma. Aðrir
fundir sem geta sagt til um aldur minjanna að
Gásum eru leirkerabrotin. Þar af fundust tvö
leirkerabrot af svokallaðri C- góðs-gerð frá
Langerwehe í Þýskalandi frá lokum 14. aldar
eða byijun 15. aldar auk leirkerabrots frá Grim-
ston á Englandi frá lokum 14. aldar. Sams kon-
ar leirker og leirkerabrot hafa fundist í miðalda-
lögum í Þrándheimi og Bergen í Noregi, þannig
að leirkerin sem brotin eru frá gætu hafa borist
að Gásum með norskum kaupmönnum, þó ekki
megi útiloka Englendinga í þvi sambandi. Tíma-
setning lefrkerabrotanna segja okkur, að menn
hafí haldið til að Gúsum í byrjun 15. aldar.
Burtséð frá lóðunum frá víkingatíma og
leirkerabrotunum gátu aðrir fundir frá rann-
sóknunum 1986 ekki sagt neitt með vissu um
aldur minjanna að Gásum. Það reyndist
einnig erfitt að aldursgreina bæði viðarkola-
og beinasýni úr neðsta eða elsta hluta versl-
unarstaðarins þar sem í ljós kom að viðarkolin
voru að megninu til frá gömlum rekaviði eða
innfluttum viði, og þeir beinahlutar sem unnt
reyndist að greina úr elsta hluta minjanna
voru úr sjávardýrum svo sem sel, sem einnig
var hætta á að gæfi misvísandi aldursniður-
stöðu. Þó tókst að greina smáviðarleifar úr
innlendu birki neðarlega úr einni könnunai’-
holunni sem ekki var þó úr elsta hluta minj-
anna i þeirri holu. Birkisýnið gaf geislakols-
aldur upp á 1030+/- 80 ár fyrir nútíma og sem
skv. leiðréttum aldri gæti legið í kringum
aldamótin 1000. Það er þó engan veginn ör-
uggt með tilliti til þeirrar ónákvæmni sem í
niðurstöðunni felst.
Með hliðsjón af vogarlóðinu ásamt jarðhýsa-
leifunum og geislakolsgreiningunni má ætla að
elsti hluti minjanna á verslunarstaðnum að
Uppdráttur frá Finni Jónssyni og Daníel Bruun sem sýnir m.a. þá hluta Gásaverslunarstaðar
sem þeir rannsökuðu sumarið 1907.
Gásum nái aftur á 10. öld. Eins og áður segir
eru jarðhýsi einkennandi fyrir verslunarstaði
frá síðjárnöld og víkingatíma í byggðum nor-
rænna manna. Jarðhýsi hafa einnig fundist í
bæjarstæðum hér á landi frá fyrstu öldum
byggðar og sem menn hafa m.a. reist sem
bráðabirgðabyggingar þar til búið var að reisa
varanlegri íveruhús. Það er einkennandi fyrir
jarðhýsi í byggðum norrænna manna að í þeim
er iðulega að finna ofna og hitasteina, og
einnig eru snældusnúðar auk kljásteina frá
vefstöðum dæmigerðir fundir í jarðhýsum, en
þeir benda til spunavinnu og annarrar
textíliðju kvenna. Jarðhýsin hafa því haft
a.m.k. tvíþætt notagildi, ýmist sem gufuböð
eða vinnustaðir kvenna og þar er þá hugsan-
lega um svonefndar dyngjur að ræða.
Samkvæmt fornbréfaheimild um eignir
Munkaþverárklausturs er jörðin Gásir í eigu
þess árið 1446. Nokkrum árum síðar eða 1452
heimilar biskupinn á Hólum ábótanum í
Munkaþverárklaustri að selja Gásir til Möðru-
vallaklausturs. Þetta bendir til þess að þær
tekjur sem Munkaþverárklaustur hafi haft af
verslunarstaðnum að Gásum hafi þegar verið
að engu orðnar um miðja 15. öld. Sú staðreynd
að Gásir hafa verið í eigu Munkaþverárklaust-
urs (sem stofnað var 1155) bendir einnig til
þess að áhrif Hólastóls, kirkna og klaustra
hafi verið töluverð í þeirri verslun sem fram
fór að Gásum eftir að kirkjan tók að festa sig í
sessi hér á landi. Af norskum og íslenskum
fornbréfum má ráða að erkibiskupsstóllinn í
Þrándheimi og klaustur í og við Bergen hafi
átt viðskiptahagsmuna að gæta í versluninni
að Gásum.
Það kallar á frekari fornleifarannsóknir að
komast nær um aldur, form og hlutverk kirkj-
unnar vestan við búðaþyrpingarnai’ að Gásum.
Samkvæmt fornbréfaheimild átti kii’kjan að
Gásum að hafa brotnað í óveðri árið 1359, og
það túlkuðu þeir Finnur Jónsson og Daniel
Bruun sem vísbendingu um það að um timbur-
kirkju hafi verið að ræða. Þar sem þeir félagar
gi’ófu ekki út fyrir undirstöður frá timbur-
veggjum kirkjunnar vissu þeir ekki af þeim
ytri torfveggjaleifum sem komu í ljós við rann-
sóknirnar 1986. Torfveggirnir hafa verið reist-
ir til hlífðar timburveggjum kirkjunnar líkt og
hér tíðkaðist í kirkjum sem við erum vön að
kalla torfkirkjur. Ekki er ólíklegt að norskir
kaupmenn hafi reist kirkjuna án þess að það
hafi leitt til ágreinings við íslensku kirkjuna
sem stofnun, þar sem hún heyrði undir erki-
biskupsstólinn í Þrándheimi í katólskum sið
frá og með 1152. Segja má að tilgátan um það
að kirkjan að Gásum hafi verið norsk kaup-
mannakirkja komi heim við aðstæður í
Eystrasaltslöndunum og NV-Rússlandi þar
sem erlendir kaupmenn reistu sér kirkjur í
þeim bæjum og borgum þar sem þeir héldu til.
Þegar árstíðabundin verslun lá niðri mátti
nýta kirkjurnar sem geymslur undir varning
og annað. Kirkjan að Gásum gat einnig hafa
þjónað sem griðastaður þegar upp komu átök
milli manna.
Gásum tengist einnig frásögnin af munkun-
um sem duttu svo hressilega í það á verslunar-
staðnum, að þeir voru vændir um að hafa í öl-
gleði sinni valdið því að bæði kirkjan og
klaustrið á Möðruvöllum brunnu til kaldra
kola árið 1317.
Eins og áður segir hafa menn dvalið á Gása-
verslunarstað í byijun 15. aldar. Þar hafa
breytingar á náttúrufari við Hörgárósa trú-
lega haft sitt að segja og þá einnig sú stað-
reynd að Island fylgdi ásamt Noregi undir
danska krúnu Kalmarsambandsins við lok 14.
aldar. Þegar verslunarstaðurinn að Gásum
hafði þjónað hlutverki sínu sem einn mikil-
vægasti verslunarstaður norska ríkisins í
eylöndum Norður-Atlantshafs tók að gæta
aukinna áhrifa Englendinga í fiskveiðum og
verslun hér á landi.
Það voru því ýmsfr samverkandi þættir sem
leiddu til þess að hlutverk Gása sem verslun-
ai-staðar lagðist endanlega af í byrjun 15. ald-
ar og má meðal annars marka af því að
Munkaþverárklaustur, sem að öllum líkindum
hefur haft tekjur af verslunai-aðstöðunni að
Gásum, ákvað að selja jörðina árið 1452.
Höfundurinn er (ornleifafræðingur.
f stað heimildalista
Þeim sem hugsanlega hafa áhuga á þvf að kynna sér
frekar þau skrif og þær rannsóknir sem fjalla um versl-
unarstaðinn að Gásum skai bent á að komið er út rit um
efnið frá málþingi um Gásir sem haldið var við Háskól-
ann í Prándheimi í Noregi vorið 1998 og fjármagnað af
Rannsóknaráði Noregs. Ritið kallast Gásir - en interna-
sjonal handelsplass i Nordatlanteren og tilheyrir ritröð-
inni Senter for middelalderstudicr. Skrifler 9. Þeir sem
hafa áhuga á því að panta ritið geta haft samband við
viðkomandi útgáfufyrirtæki: Tapir forlag, Nardoveien
12, N - 7032 Trondheim, Norge. Netfang: tapir.for-
lag@tapir.ntnu.no
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. SEPTEMBER 1999 5