Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999
Þyðingar
MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
BÆKUR
l»ýtl skáldverk
TÍDÆGRA
cftir Giovanni Boccaccio. Þýðing: Erlingur E.
Halldórsson. Mál og menning 1999. 726 bls.
Leiðb. verð: 4.980.
ALLTAF ber að fagna þegar eitt af önd-
vegisverkum heimsbókmenntanna kemur út
á Islandi í heillegri og óstyttri útgáfu, og
ástæða til að þakka Erlingi E. Halldórssyni
það afrek, að hafa þýtt það verk, sem hefur
haft hvað mest áhrif á þróun skáldsagnarlist-
ar á Italíu og í Evrópu.
Decameron eftir Giovanni Boccaccio á að
telja meðal frumlegustu og skemmtilegustu
verka, sem samin hafa verið á 14. öld og
þótt síðar og víðar væri leitað. I ítalskri
bókmenntasögu skipar Tídægra öndvegis-
sæti og er hluti af þríeykinu La Divina
Commedia eftir meistara Dante Alighieri, II
Canzoniere eftir Petrarca og Decameron.
ítalskan eins og hún er í dag á rætur sínar
að rekja til þessa tíma, er fyrrnefnd þrjú
skáld, sem uppi voru á tímabilinu frá 1265
til 1375, lögðu grunn að Volgare, þjóðmáli
Ítalíu, sem frá Flórens breiddist út um allan
Italíuskagann og náði bæði syðst til Sikil-
eyjar og nyrst til Mílanó. I krafti þessara
öndvegisverka varð ítalskan sem hér var
„sköpuð" og færð í letur að bókmáli
sundraðrar þjóðar, sem laut valdi margra
stórra og smárra konunga, ofstopafullra
jarla og lýðræðislegra borgarstjórna. Enn í
dag geta Italir lesið Decameron eftir
Boccaccio eins og Islendingar lesa sínar Is-
lendingasögur, og er stór hluti orðaforða
nútímaítölsku byggður á þessu „forna“
máli.
Giovanni Boccaccio var fæddur í Flórens
eða í Certaldo í Toskana-héraði á Ítalíu árið
1313 og var sonur Boccaccino di Chellino
kaupmanns, sem hafði ferðast víða um Evr-
ópu og verið tíður gestur Frakklandshirðar.
Móðir hans var af lægri stétt og gaf frá sér
barnið, sem faðirinn viðurkenndi strax og ól
upp sjálfur fyrstu 6 ár ævi hans. Það virtist
ekki hafa háð Giovanni að neinu marki að
hafa verið óskilgetinn sonur alþýðukonu, lík-
lega vegna þess hve faðir hans var mikið á
ferðinni og tók son sinn alltaf með sér. Þeir
feðgar ferðuðust mikið, til Napólí, þar sem
Giovanni komst í kynni við helstu mennta-
menn síns tíma, en læknaháskólinn í Salerno
var á þessum tíma mikilvægasti skóli sinnar
gerðar í heiminum, og til Parísar, þar sem
þeir bjuggu um tíma og þar samdi Giovanni
sín fyrstu verk. Boccaccio lærði hrafl í grísku
á ferðalögum sínum. Decameron er gríska og
þýðir „tíu daga verk“, eða Tídægra, þar sem
sögutími verksins spannar tíu daga árið 1348
í Flórens. Þjakaður af vatnssýki og offitu,
lést Giovanni Boccaccio í Certaldo 21. des-
ember 1375, ári eftir dauða besta vinar síns,
Petrarca.
Tídægra var samin þegar plágan mikla
1348 í Flórens var afstaðin og tími gafst til
skrifta. í plágunni hafði bæði faðir hans
Boccaccio og stjúpmóðir dáið, en hann lifði
þessar hörmungar af og varð seinna meir
eitt af fáum vitnum farsóttarinnar, og gaf
ítarlega lýsingu á henni. Plágan hafði borist
til Ítalíu frá Miðausturlöndum með kaup-
skipum frá Genúa og breiðst út eins og eld-
ur í sinu um allan Ítalíuskaga á fáum mán-
uðum.
Reiknað er með að þegar henni lauk, hafði
2/3 íbúa Ítalíu sýkst og helmingur þeirra lát-
ið lífið, en eftirlifendur áttu það erfiða verk-
efni fyrir höndum, að endurreisa samfélagið
úr rústum.
Túlka má Tídægru sem tilraun til að end-
urreisa þjóðfélag frá grunni, með því að gefa
eftirlifendum von um betri tíð og endurnýj-
un lífdaga. Plágan mikla hafði haft djúp fé-
lagsleg og efnahagsleg áhrif, eins og
Boccaccio rekur í inngangsorðum að sög-
unni. Menn höfðu yfirgefið vini og fjölskyld-
ur, flúið borgir og lokað sig af. Hætt var að
grafa lík og öll verkleg vinna og allar fram-
kvæmdir höfðu stöðvast um alla Ítalíu. Það
er staðreynd að ekki er til bygging eða
minnismerki á Ítalíu, sem hafist var handa
við að reisa árið 1348! Þjóðfélagið var í mol-
um og trú manna á Guð og kirkju víða í rén-
un. Efnahagur landsins náði sögulegu lág-
marki og verðbólga jókst til muna. Nú var
skortur á vinnuafli orðinn svo tilfinnanlegur,
að almennir verkamenn, sem höfðu lifað
pláguna af, auðguðust til muna þar sem boð-
ið var í vinnu þeirra.
Til langs tíma var þessi þróun til góðs, því
að nú dreifðist auður á fleiri hendur og ekki
var lengur barist um matarbitana, heldur
gnótt matar handa öllum, sem voru á annað
borð á lífi. Árið 1358 t.a.m. gerðu bændur í
llr viðjum
miðalda
Norður-Frakklandi uppreisn gegn lénsherr-
unum og tóku völdin, og það sama gerðist
víðar um álfuna. Samfélagsmynstur Evrópu
hafði endanlega breyst og ekki var aftur snú-
ið. Lénsskipulagi miðalda var endanlega lok-
ið.
Lýsingar á farsóttum og plágum hafa oft-
sinnis verið viðfangsefni rithöfunda, bæði
fyn- og nú, og telja má útlistun Boccaccio á
svarta dauða með þeim áhrifamestu á því
sviði. Kannski hafði hann til hliðsjónar lýs-
ingu Thucidides á plágunni í Aþenu 430 f.Kr.
eða sambærilegan kaíla í Ilionskviðu, en það
sem hrífur lesendur strax frá upphafi er að
Boccaccio neitar að taka persónulega afstöðu
um orsakir plágunnar, heldur snýr hann sér
beint að því, að lýsa af hluttekningu þeim
harmleik, sem hans eigin samborgarar höfðu
þurft að þola. I stað þess að leita orsaka og
skýringa, setur höfundurinn í brennidepil
þær ómannúðlegu afleiðingar, sem plágan
hafði haft á samfélag Flórensborgar. Hann
rekur hegðun og viðbrögð íbúa gagnvart
þessum vágesti og veitir samborgurum sín-
um, sem höfðu lifað þetta af, sýn á hvernig
menn breyttust í samviskulausar skepnur til
að halda lífi og gleymdu þeim siðum, sem
voru grundvöllur kristins samfélags á þess-
um tíma. En með lýsingu sinni felst ekki
ásökun heldur viðurkenning á staðreyndum,
og lætur lesendur dæma sjálfa um viðbrögð
hvers og eins.
í augum Boccaccio skipti ekki máli hversu
lengi menn lifðu heldur hvernig þeir lifðu, og
þess vegna er plágan mikla einungis tæki
höfundar hér til að koma eigin skoðunum á
framfæri. Plágan er rammi og inni í honum
lifa menn og hrærast. Ef farið er út fyrir
þetta afmarkaða svæði, þá er lífið orðið
ómanneskjulegt og systur yfirgefa bræður,
mæður syni, feður dætur, eiginmenn eigin-
konur og eiginkonur eiginmenn.
Til þess að endurheimta mannúð og mann-
kærleik hittast menn og segja hvor öðrum
sögur, sem verða þess vegna dæmisögur um
mannveruna, með öllum sínum göllum og
breyskleika, en einnig með sínum dyggðum
og fórnum.
Sex konur og fjórir karlmenn hittast í
kirkjunni Santa Maria Novella í Flórens og
ákveða að fara frá borginni í miðri plágunni
og búa í tíu daga á afskekktum stað í sveit,
til að endurheimta fyrri lífsgleði og
lystisemdir í heimi, þar sem allt er á hvolfi
og lög, mannleg eða guðleg, era ekki lengur í
gildi. Á þessum tíu dögum segir hvert þeirra
tíu sögur, eina á dag, samtals hundrað sögur
um skylt efni fyrir hvern dag. Of langt væri
hér að rekja alla þá þætti sem teknir eru fyr-
ir og upp koma í öllum þessum sögum, rauði
þráðurinn í þeim öllum er maðurinn sjálfur.
Tilgangurinn með að segja sögur er samt
ekki einungis að flýja hörmungar og létta sér
lífíð á meðan hinir þjást.
Samkvæmt trú manna á 14. öld var söngur
og skemmtan, dans og hlátur, einnig læknis-
fræðileg aðferð til að halda heilsunni, læknis-
ráð til að halda frá sér hinum illu vessum,
sem gerðu menn móttækilega fyrir plágunni.
Hugarástand manna hefur áhrif á líkamsá-
stand, en fræðirit miðalda kváðu á um, að
besta aðferð til að halda heilsu væri að: „æfa
tvisvar á dag á undan máltíðum, stunda tón-
list, söng og dans eftir máltíðir, og að iðka
samræðulist dag hvern“.
Þessi tíu manna hópur lifir í garði
lystisemda, eins konar paradís á jörðu, en
gleymir ekki því liðna og afneitar ekki því
sem miður fer í fari manna.
Fram á síðustu ár hafa margar sögur Tí-
dægru ekki fallið góðborgurum í geð, og ber-
orðar lýsingar á hvílubrögðum lyft mörgum
brúnum, einkum á síðustu öld. Mörgum sög-
um var hreinlega sleppt, aðrar ritskoðaðar,
nýjum sögum bætt við til að fylla í eyðurnar,
textinn styttur eða „betrumbættur" eftir sið-
um og reglum viðkomandi samfélags.
Sem betur fer hafa þessar sögur komið
alla leið til okkar, og ber að þakka vinsæld-
um verksins í heild sinni að einnig svæsnu
sögurnar hafa fengið að flakka með, þó þær
væru því marki brenndar að þær voru klám-
fengnar og þess vegna síðri en hinar hvað
varðar listfengi.
Þessi afstaða seinni tíma manna kemur
okkur kannski ekki á óvart, en hefði
„hneykslað11 miðaldamann, sem leit á líkam-
lega ást sem eðlilegan hluta ástarinnar og af-
neiteði henni ekki.
Á 14. öld var algengt að beina spjótum sín-
um að tvöfeldni og siðleysi klerka og kirkj-
unnar manna, sem í orði boðuðu skírlífi en á
borði voru, eins og aðrir, á valdi mannlegra
ástríðna.
Sagnaskáldskapur átti ekki einungis að
fræða, heldur einnig að skemmta lesendum
og hugga í amstri dagsins. Oft eru svo sög-
urnar ýktar, til að auka á skemmtanagildi
þeirra, og þar á meðal eru líka kynlífsatriði
oft verulega „ofsögð“. Slíkar sögur höfðu lík-
lega meira skemmtanagildi en við getum
gert okkur í hugarlund í dag, þar sem þær
brutu öll samfélagslög og sýndu okkur hina
hlið raunveruleikans. Þar sem kynlíf er
órjúfanlegur hluti náttúrunnar, þá væri það
synd gegn móður náttúru að afneita því.
Og vel að merkja, hvergi í öllu verkinu er
konum lýst sem „vændiskonum11, þó að við
vitum að þessi stétt var mjög fjölmenn á
Ítalíu á 14. öld. Allir þeir sem taka þátt, vilj-
ugir eða án þeirra vitundar, í ástarævintýr-
um, eru „frjálsir" menn og gera það ánægj-
unnar vegna, en ekki peninganna.
Ef ytri tími sögunnar er árið 1348, þá
spannar innri tími ævintýranna hundrað
mun breiðara svið, frá fomöld til samtíma
Boccaccio, frá biblíusögum til frásagna sem
eiga rætur sínar að rekja til sagnaauðs Mið-
austurlanda.
Samtímamenn Boccaccio dáðust að frá-
sagnargleði hans og trúverðugleika, og þóttu
sögurnar einatt vel til fallnar til upplestrar á
heimilum eða á einkasamkomum. Lesendur
Tídægru voru aðallega kaupmannastéttin,
sem blómstraði á Italíu á 13. og 14. öld og
safnaði í kringum sig bókum og bókasöfnum,
og menntamenn, sem lausir voru úr viðjum
fastmótaðra hugmynda miðaldabókmennta.
Á þeim tíma, sem sagan gerist, hafa átt sér
stað miklar og djúpar breytingar á samfé-
lagsmynstri ítalskra borgríkja, sem studdust
nú aðallega við kaupmennsku og vöruskipti
við önnur ríki eða lönd. Gamla aðalsstéttin
hafði þurft að þola innrás hinna nýríku og
óhjákvæmilegir urðu árekstrar milli aðalsins
og kaupmanna. Þar sem Boccaccio er sonur
kaupmanns, tekur hann í verkinu afstöðu
með sinni eigin stétt og sýnir okkur þá for-
dóma, sem bæði aðalsmenn og alþýðan hafði
í garð kaupmanna. Kaupmenn eru fórnar-
lömb síns tíma, en á móti kemur að þessi
nýja borgarastétt gat tileinkað sér siði, sem
áður fyrr höfðu tíðkast eingöngu meðal að-
alsins, eins og t.d. bókmenntir og skáldskap.
Þegar Giovanni velur fornar bókmenntir og
skáldskap fram yfir lögfræði eða guðfræði,
er hann talinn af samborgurum sínum af öðr-
um stéttum eins konar „galdramaður" í sinni
heimaborg Certaldo.
Sögusvið sagnanna er vítt og breitt og til
skjalanna koma vel þekktir staðir eins og
Napólí, Róm, Flórens, París, Konstantínópel
og Alexandría í Egyptalandi, og síður þekkt-
ir eins og til að mynda Gaskonía, Montferrat,
Chinzica, Korfú og Rossiglione, og er þetta
frekari vísbending um það, að hér reynir höf-
undurinn að höfða til þeirrar stéttar, sem
hafði ferðalög til fjarlægra landa að lifi-
brauði.
Bent skal á að allir staðirnir, sem til-
greindir eru í sögunni, voru raunverulegir og
áfangastaður vöruviðskipta ítalskra kaup-
manna, en ekki einhverjir ímyndaðir staðir
barnaævintýra.
Margar sagnanna eru þýddar beint úr lat-
ínu, aðrar úr grísku, enn aðrar úr frönsku,
og þar nýtti Boccaccio sér eigin kunnáttu á
þessum heimsmálum. Heimur fornaldar birt-
ist í mörgum þekktum persónum, sem höf-
undurinn hafði án efa lesið um á skólaárun-
um sínum, en það sem vakir fyrir honum er
að fella þessa þræði inn í rammgerðan vef og
tvinna alla heimssögu saman á einum stað,
þessa tíu daga í Flórensborg árið 1348.
Aðeins eftir að allri fortíðinni hefur verið
safnað saman og myndað samstæða heild er
hægt að hefjast aftur handa við að endur-
reisa framtíð fyrir nýjar kynslóðir, í heimi
dauðra og veikra eftirlifenda.
Tídægra er óður til mannsins með alla sína
kosti og galla, sigurvegarar og sigraðir eru
hluti af heild, partur af æðra samhengi, til-
raun til að losna úr viðjum miðalda.
Hvað þýðinguna varðar, þá er hún lipur-
lega af hendi leyst og snjöll á köflum. Erling-
ur fellur ekki í þá gryfju að „fyma“ málið, en
á ítölsku er verkið afar „nútímalegt" og eins
og áður getur, auðlesið nútímalesendum.
Þýðandi lætur ekki bókstafinn ráða ferð
heldur reynir hann að skila okkur anda frá-
sagnarinnar, hrynjanda málsins og ævintýra-
blæ smásagnanna. Honum tekst þetta ætlun-
arverk og fær hann mikið hrós fyrii’ það.
Sjaldan gætir ónákvæmni í þýðingu, nema
helst í ballöðum, sem ljúka hverjum degi og
ættu þær að vera sungnar með dansundir-
leik, en þar reynir þýðandi að koma tónlist
og takti til skila fremur en bókstafnum.
Það sem ítalskur lesandi mætti helst
finna að þýðingunni er sennilega meðferð
mannanafna, en þar gætir stundum ósam-
ræmis milli íslenskrar stafsetningar og
ítalsks framburðar, og hefði að mínu mati
mátt hafa öll nöfnin óbreytt eins og þau eru
rituð á ítölsku, eða þá að stafsetja og stað-
færa þau öll á íslensku. En Erlingur viður-
kennir sjálfur að hafa ekki fylgt neinum
reglum nema þeim sem honum fannst hæfa
hverju sinni, og fær hann lof fyrir þá hrein-
skilni.
Sögurnar verða lifandi í meðförum Erlings
og er lestur þeirra eins mikil skemmtun á ís-
lensku og hann er á frummáli.
Með útkomu Tídægru er brotið blað í bók-
menntaþýðingum á heilum verkum klass-
ískra ítalskra bókmennta, og ég vona að
þetta sé einungis byrjun á frekari þýðinga-
afrekum Erlings E. Halldórssonar og ann-
arra íslenskra rithöfunda af þessu heims-
máli, sem ítalskan er.
Paolo Turchi
• Höfyndur er meö prófí íslensku og klassískum
fræðum og starfar sem kennari og þýðandi.