Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2000, Síða 11

Ljósmynd: RAX
* *>
v'.C ' *v-*T\. „
.* ■V' .'."',' ;. ■"■‘•■-
: ■ V' ; '7'■•, f&it, *
Hálf öld er nú síðan friðun og trjárækt hófst á Heiðmörk í landl Elliðavatns og árangurinn er undraverður. Þarna var áður beitarland sem búið var að ganga svo nærri að uppblástur var næsta þróunarskref.
SKIN OG SKÚRIR Á ELLIÐAVATNI - SÍÐARI HLUTI
DRAUMALANDIÐ - OG EINN
DRAUMUR SEM RÆTTIST
EFTIRGÍSLASIGURÐSSON
Elliðavatn varð á alln 3 vörum 1860 þegar Benedikt
Sveinsson dómstjór i flutti þangað og ætlaði að
koma upp fyrirmyndarbúskap og prentsmiðju.
Hvorttveggja mistókst. Vatnið var stækkað um meira
en helming með stíl lu 1 924, búskap var hætt á
jörðinni 1941 og síðar var hún lögð undir friðland-
ið á Heiðmörk. Eftir hálfa öld má segja að draumur
um útivistarparadís höfuðborgarinnar hafi ræzt.
ARIÐ 1860 beinist kastljósið í
fásinni hins íslenzka bænda-
þjóðfélags í svo ríkum mæli
að Elliðavatni, að staðurinn
verður á hvers manns vörum.
Benedikt Sveinsson, alþing-
ismaður og yfirdómari í
. Reykjavík, kaupir þá jörðina
af ekkjunni Guðrúnu Jónsdóttur með það íyrir
augum að gera hana að stærstu bújörð á íslandi;
jafnvel að þar yrði „fyrirmyndarbýli“ eins og
Benedikt orðaði það í bréfi til Jóns Sigurðssonar:
„Eg skal gjöra Elliðavatnið að Mönstergaard..."
Benedikt var stórhuga maður, forframaður úr
laganámi í Kaupmannahöfn og þótti höfðinglegra
að búa á fallegri jörð en í hinni hálfdönsku
Reykjavík, enda sagði hann: „...ég vil heldur láta
dysja mig lifandi niður í grænan hól en svelta og
kafna héma á mölinni þar sem enginn kraftur,
líkamlegur eða andlegur þrífst.“
Kaupverðið var 3.000 ríkisdalir, mikið fé fyrir
mann sem var fremur skuldugur en auðugur.
Þessu var þó hægt að koma í kring með því að
Katrín kona Benedikts, skagfirzk höfðingjadótt-
ir, fékk fyrirfram greiddan arf frá foreldrum sín-
um á Reynistað. Fyrir utan rúmlega 2.000 ríkis-
dali gat Katrín lagt með sér til búsins fjórar
mjólkandi kýr, 15 fullorðna sauði, 50 veturgamlar
gimbrar, 4 hesta með reiðingum, 20 lömb og þar
að auki sængur og kodda.
Eitt var víst: Hafi sá áratugar gamli torfbær,
sem heldur vafasöm teikning sýnir að hafi staðið
á Elliðavatni, þá ætlaði assessorinn ekki að flytja í
hann. Úti í Kaupmannahöfn hafði hann kynnst
Sverri Runólfssyni steinhöggvara, sem síðar
byggði Þingeyrakirkju í Húnaþingi og íþöku,
Ijósm.: Gísli Sigurðsson
Vegurinn að Elliðavatnl og upp á Heiðmörk liggur á brú yfir álinn milli Helluvatns og Elliðavatns,
sem fyrlr daga brúarinnar gat orðið hinn versti farartálml.
bókhlöðu Lærða skólans í Reykjavík. Benedikt
linnti ekki látum fyrr en hann fékk Sverri til að
flytjast heim frá Danmörku; borgaði farið og hét
honum ríflegum árslaunum. Það urðu þó van-
efndir á launagreiðslunum og Sverrir fór í fússi
frá verkinu áður en húsið var risið. Það er því ekki
hægt að telja Elliðavatnshúsið eitt af verkum
Sverris, en það er engu að síður eitt af elztu stein-
hlöðnu húsunum á landinu. Eins og fram kom í
fyrri greininni var þetta ekki steinbær með burst-
um, heldur hús með venjulegu lagi og fjórum
gluggum á suðurhlið, 50 fermetrar að stærð,
kjallari, hæð og loft. Þetta hús stendur enn á Ell-
iðavatni, bárujámsklætt að vísu og búið að
byggja við það. (Sjá forsíðumynd).
A árinu 1861 er assesorinn fluttur að Elliða-
vatni með fjölskyldu sína og bústofninn er þá 200
fjár, 8 kýr og 7 hestar. í heimili eru 16 manns með
vinnukonum og vinnumönnum, en frú Katrín
flutti hálfnauðug uppeftir og leið eins og hún væri
í fangelsi. Það hafa Ííka verið mikil viðbrigði fyrir
hana að láta af sínu hógværa yfirstéttarlífi í
Reykjavík og fara að stýra búi. Það hefur hún
orðið að gera því húsbóndinn fór ríðandi til vinnu
sinnar í Reykjavík að morgni og það sem verra
var: Hann kom oft seint heim og var þá drukkinn.
Benedikt Sveinssyni var margt vel gefið. En í
aðra röndina var hann eins og bandvitlaus maðm-.
Áföllin létu heldur ekki á sér standa á Elliðavatni.
Fjárkláði tók sig upp og það var reiðarslag. Bene-
dikt misstri trú á lækningum og gerðist ákafur
niðurskurðarsinni. En fjárbú sitt missti hann og í
framhaldi af því lét hann eins og óður maður og
réðist ákaflega á stjómvöld í blaði sínu, íslend-
ingi.
Heimatilbúinn ófriður magnaðist þegar Bene-
Ljósmynd: Gísli Sígurðsson
Fláinn sem stendur upp úr vatninu og sést á myndinni er það eina sem eftir er og minnlr á hinar víðáttumiklu Elliðavatnsengjar.
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson
Lúpína og trjágróður við Elliðavatn. Líkt og Eliiðavogur og Elliðaár er líklegast að vatnið sé einnig
nefnt eftir Elliða, skipi Ketilbjarnar landnámsmanns hins gamla.
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson
Rauðhólarnir eru nú hluti af friðlandinu á Heiðmörk og þar er fjölbreytt fegurð
hvort sem er á sumri eða vetrl.
dikt hugðist bæta Elliðavatnsengjar með áveitu.
Hann lét stífla Dimmu og Bugðu og Elliðaámar
þomuðu. Það gat hann vitað fyrirfram og þar með
að Thomsen kaupmaður, sem átti laxveiðiréttinn,
biði stórtjón. Af þessu spratt langvarandi mála-
þras.
Elliðavatnsbóndinn herti á drykkjunni samfara
öllu þessu. Myrkfælni hans var fræg. Bágt átti
hann með að ríða upp að Elliðavatni á kvöldin eft-
ir að dimmt var orðið; varð jafnvel að drekka í sig
kjark til þess. Menn höfðu orðið úti á þessum
slóðum, illa búnir í vetrarveðrum. Til dæmis rakst
ég á heimild um að langalangafi minn, Eyvindur
bóndi í Miðdalskoti í Laugardal, hafði dmkknað í
Bugðu í marzmánuði 1823. Ekki sýnist Bugða þó
vera neitt skaðræðis vatnsfall.
Á fyrstu búskaparáram Benedikts og Katrínar
á Elliðavatni varð Magnús nokkur frá Lækjar-
botnum úti við vatnið. Líkið var látið standa uppi í
Elliðavatnsbænum og var því um kennt að mikill
reimleiki fór að gera vart við sig. Hafði fólk stund-
um ekki svefnfrið vikum saman fyrir söng og
drykkjurausi á frönsku, höggum og hurðaskell-
um. Ymsan annan óskunda gerði þessi aftur-
ganga Magnúsar, til að mynda sligaði hún tvö
hross. Mest sótti þessi draugur þó að vinnumann-
inum Erlendi, sem verið hafði drykkjufélagi
Magnúsar.
Eftir að Erlendur fór frá Vatni færði draugur-
inn sig í beitarhús og loks út í mýri þar sem
Magnús hafði orðið úti. Var hann eftir það nefnd-
ur Mýrardraugurinn. Átti hann sinn þátt í því að
Benedikt bjóst sífellt við því að mæta draugi á
leiðinni upp að Vatni.
Gæfan varð ekki samferða þessari fjölskyldu
að Elliðavatni. Það vora líkt og álög talsvert löngu
síðar, 1. júní 1900, þegar sonur þeirra hjóna, efn-
ismaðurinn Ólafur Sveinar Haukur, þá 28 ára
gamall, átti leið heim að Elliðavatni til að vera við-
staddur úttekt á jörðinni fyrir hönd erfingja.
Þetta var greið og hættulaus leið ef farið er
sunnan vatnsins, en norðan megin þurfti að kom-
ast yfir Elliðaámar, Bugðu og álinn milli Elliða-
og Hellisvatns. Þeim megin fór Ólafur Sveinar og
kallaði á ferju við álinn, en fékk ekki svar. Hann
ákvað að sundríða, klæddur þungri kápu og skjöl
tók hann úr hnakktösku og stakk inn á sig. En
eitthvað óvænt kom fyrir; hesturinn steyptist í ál-
inn og flæktist í taumnum. Ólafur varð undir og
þótt hann væri vel syndur dugði það ekki; hann
sökk og drakknaði.
Gæfan brosti hinsvegar við þeim Elliðavatns-
hjónum 31. október 1864 þegar frú Katrín varð
léttari löngu fyrir tímann og drengur fæddist.
Hann var skfrður Einar og varð á fullorðinsáram
svo frægur og umtalaður með þjóð sinni sem stór-
skáld og ævintýramaður, að núna, 60 áram eftir
að hann lézt, selst ævisaga hans eins og heitar
lummur. Nútíminn hefur ekki lengur ljóðin hans
á hraðbergi eins og menn höfðu á fyrri hluta 20.
aldarinnar, en hann dáist að skáldinu og mannin-
um sem lifði eins og greifi í útlöndum á því að
stofna hlutafélög og gera út á vonir og bjartsýni.
Svo segjum við núna: Sem betur fer sluppu hinir
fögra fossar okkar frá þessu óskaddaðir.
Sama ár og þjóðskáldið tilvonandi fæddist varð
assessorinn á Elliðavatni þingmaður Ámesinga.
Samtímis átti hann að sinna störfum sínum í húsi
Landsyfirdóms við Austurstræti. Uppi á Elliða-
vatni mátti frú Katrín una með börnin þeirra;
stolt höfðingskona með eigin reikning í verzlun-
inni Glasgow. Það var í hæsta máta óvenjulegt.
Þar kom að eyðslusemi hennar gekk fram af hús-
bóndanum og þóttist hann til neyddur að loka fyr-
ir úttektir frúarinnar á munaðarvöra.
En um hlöðin á Elliðavatni vappaði Einar litli;
þar liggja bernskuspor hans og ugglaust niðri við
vatnið sem ævinlega hefur mikið aðdráttarafl á
unga sveina með ævintýrahug. Hann var þriggja
ára þegar hann eignaðist systurina Kristínu, en
ári síðar kom dauðinn og sótti Svein litla bróður
hans, sem þá var bara 6 ára. Það vora bæði skin
og skúrir á Elliðavatni.
Það sem næst bar til tíðinda á Vatni var að
hingað til lands kom danskur áveitumeistari,
Niels Jörgensen, árið 1869. Næsti draumur í
draumalandinu var að hann kæmi á stórkostlegri
áveitu; nú skyldu Elliðavatnsengjar bættar svo
um munaði. Þá vora 60 menn ráðnir í vinnu við að
hlaða kflómetra langan stíflugarð sem náði þvert
yfir Dimmu, útrennslið úr Elliðavatni. Með því
vannst tvennt: Assessorinn gat veitt vatni á engj-
arnar og haft vatnsrennslið í Elliðaánum á valdi
sínu. Honum þóknaðist að skrúfa fyrir um leið og
laxveiðitíminn hófst sumarið 1869 og allt varð vit-
laust. Áður en lögbanni hafði verið komið á
hleypti Benedikt úr stíflunni og vatnsflóðið sópaði
laxakistunum burt. Þá hefur verið gaman á Ell-
iðavatni.
En ekki til langframa. Reiðarslagið dundi yfir
19. ágúst 1870 þegar Benedikt Sveinsson var
sviptur embætti fyrirvaralaust. Ugglaust var það
ekíd að ástæðulausu og ekki fékk hann góða ein-
kunn hjá Jóni Sigurðssyni: „Bensi var efnilegur,
en hann er strax grunnskemmdur, - og svo er það
fylleríið!"
Næsti draumur á Elliðavatni snerist um
prentsmiðju og blaðaútgáfu. En til þess vantaði fé
og næst var Elliðavatnsbóndinn önnum kafinn við
fjársöfnun í þessu augnamiði. Sumir gamlir sam-
heijar töldu hann nú genginn af göflunum og ekki
var það fjarri sanni, því sjálfur hirti hann hluta
þess fjár sem tókst að skrapa saman.
Blaðið Þjóðólfur birti þá frétt 9. marz 1872 að
leturstokkar og pressa væra í smíðum á Elliða-
vatni, en von væri á pappír, letri og svertu með
næsta skipi. Meinið var, að leyfi þurfti til
prentsmiðjureksturs og slflct leyfi hafði Elliða-
vatnsbóndinn ekki.
Heima á Vatni beið prentari verkefnalaus og
fór að verða óþolinmóður. Hann fór að prenta ým-
islegt smálegt í leyfisleysi, sem varð til þess eins
að sýslumaðurinn kom og innsiglaði græjumar.
Leyfið fékkst aldrei.
Bensi var sagður þrotinn að kröftum eftir
þetta, en þó ekki meir en svo að sumarið 1872
fæddist þeim hjónum sonurinn Ólafur Sveinar
Haukur sem áður er frá sagt. Um haustið hafði
frú Katrín fengið nóg og flutti til Reykjavíkur
með tvö böm sín og varð þar með hálfgerð betli-
kerling. En mælirinn var fullur og formlega var
gengið frá skilnaði þeirra hjóna í desember 1872.
Einsi litli varð eftir hjá hinum galna föður sínum á
Elliðavatni.
Nú var fátt um fína drætti í steinhúsinu á Ell-
iðavatni. Búskapurinn hafði drabbast niðm- og
slægjur á hinum rómuðu engjum voru leigðar út
til manna í Reykjavík. Sárast hefur verið að hús-
móðurina vantaði. Hjón vora fengin til að sjá um
heimilishald, en vora ekki vandanum vaxin og
sóðaskapurin gekk út yfir allan þjófabálk. Einar
litli undi hag sínum illa, enda varð afleiðingin af
sóðaskapnum sú að hann fékk sull. Faðir hans
unni honum mjög, en hann var út og suður á
ferðalögum og gat ekki sinnt börnunum, Einari
og Kristínu. Sjálfsagt hefur það bjargað Einsa
litla að hann var um tíma sendur í fóstur til Gríms
Thomsens, skálds og bónda á Bessastöðum. En
það var ekki til frambúðar.
Þjóðhátíðarsumarið 1874 ferðbjuggust þeir
feðgar frá Elliðavatni og riðu yfir fjöll og fimindi
norður í land, því Benedikt hafði verið skipaður
sýslumaður Þingeyinga. Búið á Elliðavatni fól
hann í hendur Jóni bróður sínum. Svo fór eftir
mikið þras, að hann hélt ekki Elliðavatninu leng-
ur, enda hafði hann slegið lán fyrir stærstu, gjald-
föllnu veðskuldunum og ekki staðið í skilum með
afborganir.
Haustið 1876 urðu eigendaskipti þegar lán-
veitandinn, Sæmundur Sæmundsson í Reykja-
koti í Ölfusi, fékk landshöfðingjaritarann til að
Ijúka málinu.
Hlióðnar um
Elliðavatn
Kastljós fréttanna hafði oft beinzt að Elliða-
vatni í hálfan annan áratug. Nú komu þeir tímar
að Elliðavatnsbændur vora ekki fréttaefni. Um
1907 keypti Páll Stefánsson Elliðavatn fyrir and-
virði nokkurra jarða sem hann hafði erft. En hon-
um búnaðist ekki þar; hann seldi jörðina og flutti
að Ásólfsstöðum í Gnúpveijahreppi árið 1917 og
varð vel metinn sunnlenzkur höfðingi með höku-
toppÁ Ijósmynd sem Pétur Biynjólfsson tók af
Elliðavatnsbænum 1910 má sjá að búið er að
byggja timburhús vestan við steinhúsið og má
gera ráð fyrir að Páll hafi byggt það. Lfldega hef-
ur steinhúsið verið kalt, enda var þá ekki um
neina góða einangrun að ræða, helzt að mór væri
notaður til þess eða moð.
Timburhúsið sem sést á myndinni frá 1910
stendur ennþá, en annað hús var byggt vestan við
það 1946, einnig úr timbri. Þá var sett upp kúabú,
sem kann að virðast undarleg ráðstöfun á túna-
lausri jörð, en tilgangurinn var sá að koma á fót
vistheimili fyrir vinnuhæfa sjúklinga af Klepps-
spítala. Þeir unnu við búið og sú starfsemi stóð til
1960.
Á ljósmynd Péturs Brynjólfssonar má sjá skúr
niðri við vatnið, sem greinilega hefur verið búið í,
en menn vita ekki lengur deili á honum. Þama
sést steinbrú sem notuð var til að stikla yfir álinn
og auðvelda mönnum að komast á engjarnar. Þar
sést einnig bátur á leið yfir álinn; fínir menn og
spariklæddir á ferð.
Rafmagnsveita Reykjavikur
eignast Elliðavatn
Síðasti ábúandinn á Elliðavatni, sem bjó þar á
hefðbundinn hátt, hætti 1941.Þáhafði verið kippt
grandvelli undan þeim búskap á jörðinni, sem
reistur var á engjaheyskap og túnið var eftir sem
áður afar lítið. Þessi umskipti urðu með því að
Rafmagnsveita Reykjavíkur keypti jörðina á ár-
unum 1923-28 af Kristjáni Ziemsen, bæjarstjóra í
Reykjavík, Þórði Sveinssyni, lækni á Kleppi, og
Emil Rockstad, sem var norskur verzlunarmað-
ur. Ugglaust hefur þessi þrenning verið með ein-
hveijar fyrirætlanir um nýtingu á jörðinni - eða
vatninu, en ekki er vitað hveijar þær vora. Þeir
fengu hver um sig að halda eftir einum hektara
lands.
En hversvegna sóttist Rafveitan eftir Elliða-
vatni? Forsaga þess er virkjun Elliðaánna, sem
hafði verið á döfinni frá 1914, en fram að þeim
tíma hafði gas orðið ofaná sem ijósgjafi. Elliða-
ámar vora virkjaðar 1920, en veraleg óþægindi
urðu á næstu árum af völdum ísmyndunar í ánum
annarsvegar og hinsvegar af vatnsskorti yfir
sumartímann. Lausnin var vatnsmiðlun með
stíflu við Elliðavatn og stækkun vatnsins um
helming. Fyrsta tilraun í þessa vera var 600
metra langur torfgarður uppi á Elliðavatnsengj-
um, en 1928 var gerð jarðvegsstífla með timbur-
þili og gijótvöm. Síðar var stíflan steypt og
hækkuð og þá hafði vatnsborð Elliðavatns hækk-
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 19. FEBRÚAR 2000
+
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 19. FEBRÚAR 2000 1 1