Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2000, Qupperneq 12

Ljósmynd: Gísli Sigurðsson
Elliöavatn á sólskinsdegi síðastliðið sumar. Bæjarstæðið er framúrskarandi fallegt, en túnið var alitaf lítið og ræktanlegt land ekki í þeim mæli að
jörðin gæti orðið álitleg til nútíma búskapar. Hún er hlnsvegar náttúruperla og nýtist fullkomlega sem hluti af útivlstarsvæðinu á Heiðmörk.
að um heilan metra og ekkert eftir ofan vatns af
engjunum.
Frá beitilandi
til fri&lands
Sigurður Guðmundsson málari var um margt
á undan sinni samtíð og hafði fyrstur manna
viðrað hugmynd í Kveldfélaginu í Reykjavík
1870 um ráðstafanir tál þess að Reykvíkingar
gætu notið útivistar í geðfelidu umhverfi. Það
þurfti þó 65 ár til þess að eitthvað gerðist og Há-
kon Bjamason skógræktarstjóri á heiðurinn af
því. Hann varð fyrstur til að kynna opinberlega
hugmynd um útivistarsvæði fyrir Reykvíkinga
á því svæði ofan Elliðavatns þar sem nú heitir
Heiðmörk.
Sumarið 1935 fór Hákon ríðandi ásamt Ein-
ari G. E. Sæmundsen, síðar framkvæmdastjóra
Skógræktarfélagsins, upp fyrir Elliðavatn til
þess að kyxma sér hvemig komið væri fyrir
kjarrinu. Ekki reyndist það mjög hávaxið,
mannhæð þar sem það var hæst, en afar þétt.
Öldum saman hafði þessu landi verið spillt með
ofbeit og auk þess var skóginum eytt þegar gert
var til kola. Á fyrstu áratugum 20. aldar var svo
komið að víða voru moldarbörð og uppblástur,
en birkið krækfótt og nagað af sauðfjárbeit, það
litla sem eftir var. Hákon taldi þó framfarir á
því sjáanlegar árið 1935, enda hafði þá mjög
dregið úr fjárbeit frá Elliðavatni og næstu bæj-
um.
Hugmynd um útivistarsvæði fyrir Reykvík-
inga austan- og sunnanvert við Elliðavatn fór að
þróast uppúr þessu. Stjóm Skógræktarfélags-
ins sendi bæjarráði bréf haustið 1938 um friðun
skógarleifa í landi Elliðavatns og hluta jarðanna
Vatnsenda og Hólms. Þar var viðmð hugmynd
um „allsherjarskemmtistað" eða „þjóðgarð"
fyrir íbúa Reykjavíkur.
Þeirri hugmynd var vel tekið, en skömmu síð-
ar var landið hemumið og er óhætt að segja að
þá færi flest uppá rönd. Hugmyndinni var samt
haldið vakandi, til dæmis með bæklingi Skóg-
ræktarfélagsins 1941 og á sama ári var hug-
myndin kynnt í útvarpinu með sérstakri kvöld-
vöku, þar sem Sigurður Nordal prófessor hélt
erindi. Hann var manna kunnugastur svæðinu
eftir ótal gönguferðir. Þar sagði hann meðal
annars:
„Heiðmörk er fomt heiti á einu fylkinu í Upp-
löndum í Noregi. Mörk er skógur. AUir fínna,
hversu vel það fer í nöfnum eins og Þórsmörk
og Þelamörk. í því er fólginn draumur vor um
að klæða landið aftur íturvöxnum tijágróðri.
Heiður er bjartur, og Heiðmörk: hið bjarta
skóglendi, - er heiti, sem vel mun fara þessu
friðsæla landi með tæm lofti og litum.“
í framhaldi af þessu var Elliðavatnsjörðin
losuð úr ábúð 1941 og ári síðar fékk rfldð laga-
heimild til þess að sefja Reykjavíkurbæ þjóð-
jörðina Hólm. Framkvæmdir á Heiðmörk hóf-
ust 1948; landið var þá girt, alls um 1.350 ha, en
gróðursetning trjáplantna hófst vorið 1949 með
því að settar vom niður um 5 þúsund plöntur í
reit sem nefndur var Undanfari.
Tif vom þeir sem sýndu þessu framtaki fúlfan
fjandskap; unnu skemmdarverk á girðingum og
töldu að gengið væri á rétt sauðfjár. Ugglaust
vora þeir þó öllu fi-emur með rétt sauðfjár-
bænda í huga, sem sumum finnst núna, hálfri
öld síðar, að sé helgur og nægir að minna á orð
Guðna Ágústssonar landbúnaðarráðherra, sem
sagði að það væm mannréttindi á íslandi að
geta átt sauðfé.
Með samningi frá 1949 var gengið frá því að
Ljósm.: Pétur Brynjólfsson.
Ljósmynd frá 1910 sem sýnir að þá er búió að byggja timburhús vestan við stelnhlaðna húsið en
íbúðarskúr niðri við vatnið vita menn ekki lengur deili á.
Ljósmynd: Ógmundur Sigurðsson. Minjasafn Rafmagnsveitu Reylrjovíkur
Stíflan sem stækkaði Elliðavatn og um leið var áin Dimma ekkl lengur til. Endanlega hækkaði
vatnsborðið um heilan metra við stíflugerðlna. Myndin er frá um 1930, en tvelm árum áður hafði
stíflan verið styrkt með grjótvörn og tréþili. Hún var rffin og núverandl stífla byggð 1978-79.
Uppdráttur Benedikts Gröndal af Elllðavatni sýnir líkt og kortlð frá 1916, sem birtlst með fyrri
hluta greinarinnar, hinar víðáttumiklu Elliðavatnsengjar og stíflugarðinn sem Benedikt Sveins-
son lét hlaða. Helzti munurinn á þessum kortum er sá að Benedikt lætur Þingnes skaga út í eyj-
una sem nú er í vatninu, en svo er ekki á norska kortinu.
Heiðmörk skyldi vera opin almenningi, en Val-
týr Stefánsson átti hugmynd að þeirri skipan
sem síðan varð og fólst í að landinu var ráðstaf-
að til félaga og samtaka með gróðursetningu
fyrir augum. Formlega var Heiðmörk opnuð al-
menningi 25. júní 1950 og verður haldið uppá 50
ára afmælið þann dag í sumar. Heiðmörk var
stækkuð í tveim áföngum, fyrst 1956 með hluta
úr landi Vífilsstaða og Garðakirkju, og síðan
1961 með Rauðhólasvæðinu og heimalandi Ell-
iðavatns. Rauðhólasvæðið var þá um leið
friðlýst sem náttúmvætti, en sem fólkvangur
1974.
Kfeppsspítali hafði húsin á Elliðavatni til um-
ráða til 1960, en eftir það stóðu þau auð um tíma.
Skógræktarfélag Reykjavíkur hefur frá upp-
hafi verið umsjónar- og framkvæmdaaðili fyrir
borgina og haft húsin á Elliðavatni til umráða
frá 1963. Vignir Sigurðsson hefur verið umsjón-
armaður og staðarhaldari síðan 1977 og býr
hann í húsinu.
Enn era breytingar á döfinni á Elliðavatni.
Hugmyndin er að nýta gamla steinhúsið hans
Benedikts Sveinssonar og varðveita það, segir
Vignir. Til bráðabirgða er búið að klæða það að
utanverðu með bámjámi, en hleðslusteinninn
sést að innanverðu. Þar var upphaflega þiljað en
síðar meir var húsið einungis notað sem hlaða
og þá hafa klæðningamar verið teknar niður.
Steinhúsið var kjallari, hæð og ris, en ætlunin
er að þar verði einungis kjallari og hæð. Á neðri
hæð gæti orðið aðstaða til fyrirlestra, muna- og
myndasýninga. Fjósið, sem er viðbygging við
steinhúsið, verður innréttað. Bæði þar og í
steinhúsinu er fyrirhuguð náttúra- og fræðsl-
ustofa. Þar verður hægt að sjá Heiðmörk í máli
og myndum og verður tekið á öllum þáttum með
upplýsingum um fuglalíf, vatnsöflun, skógrækt
og sérstaklega verður fjallað um sögustaðinn
Þingnes.
Yfir sumarið em 100-150 unglingar við alls-
konar störf á Heiðmörk og upp í 500 þefur sú
tala komizt. Gróðurfarið hefur tekið stakka-
skiptum frá dögum rányrkjunnar; í Elliða-
vatnslandi em nú 150 tegundir plantna og yfir
60 tijátegundir. Gróðursetning hefúr hinsvegar
dregizt saman vegna þess að farið er að ganga á
það land sem hægt er og æskilegt að gróðurs-
etja í.
Á fallegum sumardegi má sjá fólk með nestis-
pakka og veiðistengur á bökkunum framan við
Elliðavatnsbæinn. Veiðifélag Elliðavatns var
stofnað 1962 og meðal verkefna umsjónarmann-
sins er að sejja veiðileyfi. Veiðin er góð í vatninu,
bæði urriði og bleikja, reyndar einnig lax á leið-
inni upp í ámar síðsumars.
Það hljóðnar og breytist allur bragur á staðn-
um þegar haustar og unglingavinnan hættir.
Umferð um Heiðmörk heldur þó áfram og hún
er ótrúlega mikfl á öllum árstímum. Árið 1998
var umferðin talin og eðlilega var hún mest yfir
sumarmánuðina; 25.877 gestir í maí, 33.390 í
júní og 27.160 í júlí. Það kemur þó jafnvel enn
meira á óvart að í janúar komu þangað 9.456
gestir, 7.910 í febrúar og 9.021 í marz, enda em
troðnar skíðagöngubrautir þegar snjór er á
Heiðmörk.
Fæðingarstaður þjóðskáldsins Einars Bene-
diktssonar hefur áreiðanlega staðið honum lif-
andi fyrir hugskotssjónum alla ævina, þótt ekki
ætti hann að öllu leyti ánægjulega æskudaga
þar. Viðskilnaðurinn við móðurina hefur verið
sár, því þau vom lík mæðginin. Einar hefur erft
skáldskapargáfuna frá henni; það sést á þvi eina
ljóðakyns, sem ég veit til að sé varðveitt eftir frú
Katrínu. Hún orti svo tfl sonar síns:
Ef að þótti þinn er stór,
þá er von að mirm sé nokkur.
Blóðið sama er í okkur,
dropar tveir en sami sjór.
Hún hefúr þózt sjá að sonurinn væri dálítið
þóttafullur og áreiðanlega var það einn af eðlis-
þáttum hans. Ég sé þennan dreng fyrir mér á
vatnsbakkanum framan við Elliðavatnsbæinn
með lítinn, fmmstæðan bát sem hann hefur
smíðað. Ég sé hann ýta honum á flot og horfa á
eftir honum. Löngu síðar minntist hann móður
sinnar í ljóði sem hefst á orðunum: Móðir, ég
sigli minn sjó...
Það gerði hann sannarlega. En hann dreymdi
ekki um búskap á Elliðavatni; draumar hans
vom stærri en svo að þeir gætu snúizt um af-
rakstur af búi á einni jörð. Þeir draumar föður
hans sem snemst um stór framfaraspor í bú-
skap, prentsmiðju og útgáfu á EUiðavatni rætt-
ust ekki. Fjárræktartilraunin á 18. öld varð
stórslys. Og Benedikt Sveinsson varð að gefast
upp, „lítt sár en ákaflega móður“.
Hinsvegar rættist draumur Sigurðar málara
og Hákonar Bjamasonar um fólkvang og frið-
land í Elliðavatnslandi.
Helztu heiniildir: Kjalnesinga saga, Landnáma, Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, Saga íslands, 1. bindi,
eftir Jakob Benediktsson, Reykjavík - sögustaður við Sund.
Árbók Ferðafélags íslands 1986. Ævisaga Einars Bene-
diktssonar eftir Jónas Jónsson. Ævisaga Einars Benedikts-
sonar eftir Guðjón Friðriksson. Ársrit Skógræktarfélags ís-
lands 1936. Elliðaárdalur, land og saga. Árni Óla: Reykjavík
fyrri tíma III.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 19. FEBRÚAR 2000