Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Blaðsíða 7

Ljósmyndir: Hallgrímur Sveinsson
Hrafnseyrarkirkja, timburkirkja sem reist var 1886 og síðar klædd bárujárni.
Bæjarhús og kirkjan á Hrafnseyri á dögum séra Böðvars og Margrétar, líklega um 1930.
Bautasteinn Hrafns Sveinbjarnarsonar, reist-
ur af Hrafnseyrarnefnd fyrir forgöngu Jóns Kr.
Ólafssonar, söngvara á Bíldudal. Munnmæli
herma að Hrafn sé jarðsettur þar sem
steinninn stendur, í gamla kirkjugarðinum við
hlið kirkju sinnar, en ennþá mótar fyrir
veggjum hennar.
sinn á bæjarhlaðinu á Eyri 4. marz 1213. Pess
skal að lokum getið í sambandi við Hrafn, að
synir hans fjórir, Einar, Grímur, Sveinbjörn
og Krákur, hefndu hans með því að brenna
Þorvald Vatnsflrðing inni á Gillastöðum í
Reykhólasveit 6. ágúst 1228.
Bæjarstæðið
Þegar hér er komið sögunni, hefur orðið sú
breyting á höfuðbólinu, að bærinn hefur verið
fluttur úr stað og stendur nú í hvamminum rétt
fyrir innan Hrafnseyrará, kippkorn frá upp-
haflega bæjarstæðinu. Hvammur þessi tak-
markast af svokölluðu Gvendarholti að utan en
Bæli að innanverðu. Báðar þessar mishæðir
gera það að verkum að skjólgott er í hvammin-
um. Niður af Bælinu verður allbrött brekka,
nefnd Bælisbrekka. Rétt fyrir neðan brekkuna
hefur bærinn staðið allt fram á þennan dag. Er
þama fagurt og ákjósanlegt bæjarstæði. A 15.
öld var jörðin virt á eitt hundrað hundraða, en
síðar á 60 hundruð með hjáleigum, sem voru
flmm talsins þegar flest var.
Hrafnseyri
verður prestssetur
Ættmenni og tengdafólk Hrafns Svein-
bjarnarsonar eiga og sitja Hrafnseyri lengi
Séra Böðvar Bjarnason og Margrét Jónsdóttir,
seinni eiginkona hans, fyrir framan Hrafnseyr-
arkirkju að loknum embættisstörfum. Á kirkju-
tröppunum stendur kempan Guðmundur Frið-
riksson frá Hjallkárseyri, afi Guðmundar jaka.
Ljósmynd úr fórum Baldurs Böðvarssonar.
eftir hans dag. Meðal þeirra má nefna Hrafn
Oddsson, son Steinunnar, dóttur Hrafns lækn-
is og hraustmennið Svarthöfða Dufgusson,
sem báðir gerðust traustustu liðsmenn Þórðar
kakala ásamt sveitungum sínum, er hann kom
að Eyri í liðsbón og átti fáa fylgismenn. Hrafn,
þá 16 ára, bauð Þórði að taka við búi á Eyri
vorið 1244 og þáði Þórður það.
Þegar kemur fram að 1418 hefur Guðmund-
ur Arason á Reykhólum eignast Eyri eftir
móður sína og fær hana í hendur stjúpmóður
sinni, Þorgerði Olafsdóttur. Hennar fólk á síð-
an jörðina allt þar til hún er gerð að prests-
setri, laust eftir aldamótin 1500. Gerðist það
með þeim hætti, að ríkur höfðingi sem þá bjó á
staðnum, Jón Dan Björnsson, launsonur
Björns Þorleifssonar, hirðstjóra, gaf jörðina
ásamt ýmsu fylgifé, til þess að þar mætti ætíð
verða prestssetur. Atti kona hans, Kristín
Sumarliðadóttir, góðan þátt í því með honum
að svo varð. Var staðurinn formlegt prestsset-
ur frá þeim tíma og allt fram til 1970, að
Hrafnseyrarprestakall var lagt niður sem
slíkt.
Prestar
Fyrsti prestur sem sögur fara af á Eyri er
Markús Sveinbjarnarson, bróðir Hrafns. Er
hann þar heimilisprestur, líkt og algengt var á
þeim tímum. Markús var mikill vexti og
rammur að afli. Hann fórst í snjóflóði er „einn
hengiskafl" brast undir fótum hans er hann
var á ferð úr Feitsdal í Arnarfirði yfir í
Tálknafjörð. Eftir daga Markúsar voru ýmsir
heimilisprestar á Eyri og er lítið um þá vitað.
Frá byrjun sextándu aldar, þegar staðurinn er
gerður að föstu prestssetri sem áður segir og
til ársins 1961, að seinasti presturinn, séra
Kári Valsson, fór héðan, hafa alls 25 prestar
setið staðinn. Eftir það var kallinu þjónað frá
Þingeyri, en 1970 var það lagt niður að lögum
sem áður segir og varð þá Hrafnseyrarsókn
annexía frá Þingeyri og hefur svo verið síðan.
Hrafnseyrarkirkja
Ætla má að kirkja hafi verið byggð á
Hrafnseyri þegar á elleftu öld. Þó eru ekki um
það öruggar heimildir, en þegar kemur fram á
fyrri hluta tólftu aldar, má heita víst, að kirkja
hafí hér verið byggð. Var hún helguð Maríu og
Pétri postula. Núverandi kirkjuhús á staðnum
er frá árinu 1886, reist af séra Þorsteini Bene-
diktssyni, byggt úr timbri og klætt utan með
bárujárni. Stendur hún fyrir neðan Bælis-
brekku sem áður er nefnd, rétt við gamla bæj-
arstæðið og er kirkjugarðurinn umhverfis
hana.
Maður dagsins og ættmenni hans
Á Hrafnseyrarhátíð 17. júní 1961 komst Ás-
geir Ásgeirsson forseti m. a. svo að orði í ræðu
sinni: „Það getur enginn gert sér grein fyrir
því, hvemig nú væri ástatt um hag þjóðar
vorrar, ef hún hefði ekki eignast Jón Sigurðs-
son, þegar mest lá við. Það verður ekki stungið
svo skóflu í jarðveg og sögu íslenskrar við-
reisnar að ekki komi niður á æfistörf Jóns Sig-
urðssonar. Jón Sigurðsson er ímynd íslend-
ingsins eins og hann getur verið mestur og
bestur."
Nú verður gerð stutt grein fyrir ættmenn-
um Jóns Sigurðssonar sem tengjast Hrafns-
eyri og síðan fjallað lítillega um hvað gert hef-
ur verið í minningu forsetans á fæðingarstað
hans.
Afi Jóns og alnafni
Séra Jón Sigurðsson (1740-1821), prestur á
Stað á Snæfjallaströnd, sem var bóndasonur
frá Ásgarði í Grímsnesi, tók við stað og kirkju
á Hrafnseyri vorið 1786. Séra Jón Bjarnason,
sem prestur var næst á undan nafna sínum,
lýsir húsakynnum á prestssetrinu svo nokkru
áður: „Staðurinn er mikið forn og flest hús
komin undir fall, hús öll í jörðu grafin og vegg-
irnir ekki nema gilding að innan.“ Það er sem
sagt köld aðkoman á höfuðbólinu. En skemmst
er frá því að segja, að séra Jón Sigurðsson
byggði nýjan bæ á staðnum um 1800 og öll
önnur hús endurreisti hann í embættistíð sinni
með myndarlegum hætti.
Séra Jón var þríkvæntur. Fyrsta eiginkona
hans var Ingibjörg, dóttir Ólafs lögsagnara
Jónssonar á Eyri í Seyðisfirði og konu hans,
Guðrúnar Árnadóttur. Með henni eignaðist
hann dóttur og þrjá syni sem upp komust.
Séra Jón var hinn liprasti prestur, en nokkur
drykkju-og skapdeildarmaður og fékk af því
viðurnefnið Hrafnseyrar-Orri. Séra Eggert
Jónsson, sem prestur var á Álftamýri um
skamma hríð, sagði svo frá, að stundum hefði
Hrafnseyrar-Orri komið út að Álftamýri um
helgar og drukkið þá tvo potta brennivíns á
laugardagskvöldi, aðra tvo á sunnudags-
morgni fyrir messu og að afioknu embætti
bætt á sig enn tveimur pottum og er ekki ólík-
legt að nokkuð sé hér fært í stílinn.
Kjartan Ólafsson segir frá því í sínu stór-
merka riti, Firðir og fólk 900-1900, að er
Ebeneser Henderson kom að Hrafnseyri 1815,
stóð eftirfarandi latnesk áletrun yfir bæjar-
dyrum: „INTRANTIBUS SIT HAEC DOM-
US PAX ET QUIES, AT EXEUNTIBUS
SALUS“, sem útleggst: „Innkomnum frið og
hvíldir hér, heill sé með þeim á brott er fer.“
Slíkar áletranir yfir bæjardyrum munu trú-
lega hafa verið sjaldséðar á íslenskum sveita-
bæjum í þá daga og mun svo enn.
Foreldrar Jóns forseta
Yngsti sonur Jóns og Ingibjargar var Sig-
urður, fæddur á Stað á Snæfjallaströnd 1777.
Hjón á Bæjum þar á ströndinni tóku hann í
fóstur hálfsmánaðar gamlan og hjá þeim ólst
hann upp til 12 ára aldurs. Þá fluttist hann til
foreldra sinna á Hrafnseyri ásamt fósturfor-
eldrunum. Jón faðir hans kenndi honum svo
rækilega undir skóla, að hann gat sest í miðjan
efri bekk Hólavallaskóla beint undan hand-
arjaðri hans. Árið 1802 kallaði faðir hans hann
sem aðstoðarprest og fékk hann 12 ríkisdali í
árslaun. Þann 29. september 1803 kvongaðist
hann og gekk að eiga Þórdísi Jónsdóttur, dótt-
ur séra Jóns Ásgeirssonar í Holti og konu
hans Þorkötlu Magnúsdóttur en Þórdís er lík-
lega fædd 1772. Brúðkaupið fór fram í Holti og
voru feður brúðhjónanna svaramenn, gamlir
skólabræður og miklir vinir og drykkjubræður
er svo bar undir. Fékk Þórdís í morgungjöf frá
manni sínum 40 spesíudali. Hún var
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 17. JÚNÍ 2000 7