Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2000, Page 9

MINNISPÚNKTAR UM ÍSLENSKA KRISTNI - II
MorgunblaðiS/Gísli Sig.
Á Kirkjubæ á Síðu var kristin bannhelgi og þar máttu ekki heiðnir menn búa. Afkomendur Ketils fíflska, sem fluttist hingað úr Suðureyjum, var eina ættin sem ekki glataði kristni þegar frá landnámi
leið. Ketill bjó í Kirkjubæ og „þeir voru allir skírðir langfeðgar".
KRISTNI KIRKBÆINGA
VEKUR ÝMSA SPURDAGA
EFTIR HERMANN PÁLSSON
Helgi magri, Örlygur hinn gamli, Helgi bjóla, Auður
djúpúðga i, Ketill hinn fíflski og enn fleiri menn, er
komu vestan um haf, héldu sumir vel kristni til
dauðadags. En það gekk óvíða í ættir því að
synir þ leirra sumra reistu hof og blótuðu en
lanc 1 var alheiðið nær hundraði vetra.
4. íslensk frumkristni
Ferill íslenskrar þjóðar verður rakinn aftur
til ársins 930, þegar „alþingi var sett að ráði
Úlfljóts og allra landsmanna" (Ari fróði). Aður
en þessi fagri atburður gerðist áttu þúsundir
manna heima á fósturlandi voru um hríð án
þess að tryggja sér sameiginleg örlög. Þessi
sjálfráði lýður var sundurleitur að siðum og
uppruna og varð ekki sérstök þjóð fyrr en allir
íbúar landsins fóru að lúta sömu lögum.
Landnemar voru af norskum, írskum, suður-
eyskum og jafnvel samískum rótum og munu
hafa byggt útskaga áður en hingað var komið,
svo sem forn spádómur gefur í skyn.7
Um vestræna landnámsmenn hefur verið
fjallað fyrir skömmu og er engin ástæða til að
endurtaka slíkt hér. Stofnun alþingis samein-
aði fólk af sundurleitu tagi og skóp hér nýtt,
sérstætt ríki - hið yngsta og auðkenndasta í
allri álfunni. Evrópa breyttist að marki fyrir
bragðið.
þótt slæðingur af landnámsmönnum sem
komu hingað af Irlandi og Suðureyjum væri
kristinn urðu venjur og siðir ungrar þjóðar
rammheiðin eins og ráða má af upphafi Ulf-
ljótslaga sem enn er varðveitt.7 Þótt megin-
þorri þjóðarinnar væri heiðinn áður en
trúboðar fóru að láta til sín taka er ástæða til
að ætla að kristnar hugmyndir kunni að hafa
narað með niðjum vestrænna landnámsmanna
fram til siðaskipta um aldamót. Auk þess
kynntust íslenskir farmenn kristni erlendis.
Kristnitakan árið 999 eða 1000 olli þáttaskipt-
um í sögu þjóðarinnar og eftir þann atburð
varð það suðrænum sið til styrktar að þá áttu
Islendingar fátt saman við heiðna menn að
sælda enda höfðu flestar grannþjóðir þeirra
horflð frá fornum sið, jafnvel þótt heiðnar
venjur tórðu enn með Háleygjum og Svíum.
Um 1030, þegar hundrað ár voru liðin frá
stofnun alþingis, munu Islendingar upp til
hópa hafa verið kristnir.
Sturlubók Landnámu staðhæfir að sú
kristni sem barst hingað með vestrænum
landnámsmönnum yrði skammvinn og liði
bráðlega undir lok:
Svo segja vitrir menn" að nokkrir land-
námsmenn hafi skírðir verið, þeir er byggt
hafa ísland, flestir þeir er komu vestan um
haf. Er til þess nefndur Helgi magri og Örlyg-
ur hinn gamli, Helgi bjóla, Jörundur kristni,
Auður djúpúðga,10 Ketill hinn fiflski og enn
fleiri menn, er komu vestan um haf, og héldu
þeir sumir vel kristni til dauðadags. En það
gekk óvíða í ættir, því að synir þeirra sumra
reistu hof og blótuðu en land var alheiðið nær
hundraði vetra“ (ÍF I, bls. 396).
Hér er vitaskuld miðað við upphaf land-
náms en ekki stofnun alþingis. í Ólafs sögu
Tryggvasonar hinni mestu (OlTrm I: 267-68)
er gert meira úr íslenskri frumkristni. Um
Örlyg Hrappsson segir að „hann bjó að Esju-
bergi og lét þar kirkju gera sem hann hafði
heitið Patreki biskupi. Hélt hann rétta trú
sem biskup hafði kennt honum, og svo segist
að hans son hafi aldrei blótað skurðgoð. Marg-
ir voru þeir menn aðrir er skírðir komu út
hingað til Islands og námu hér land. En fyrir
því að miklu voru fleiri landnáma menn heiðn-
ir og blótmenn miklir, þeir er með öllu afli
stóðu mót réttum átrúnaði og með illgirni ám-
uðu og fyrirdæmdu kristna menn [...], en hinir
sjálfir ungir í trúnni, þá hurfu þeir sumir aftur
til heiðni er áður voru kristnir að kalla. En þó
að nokkrir landnáma menn kastaði eigi með
öllu kristni, þá voru nálega öll þeirra börn
heiðin og afkvæmi, því að kennimenn voru þá
engir á landinu né aðrir þeir að fólkið siðaði.“
5. Keltneskur skerfur
Einna samfelldustu byggðir vestrænna
landnámsmanna voru í Kjós og á Kjalarnesi, í
námunda við þá kirkju sem Örlygur lét gera
og helgaði Kolumkilla. Annað írskt svæði var
Akranes þar sem kirkja var helguð sama dýrl-
ingi á elleftu öld. þriðja ’vestræna’ svæðið var
í Dölum, landnámi Auðar djúpúðgu, og hið
fjórða í Rangárþingi. A öðrum stöðum var
írska byggðin strjálli.
Að því er heimildir telja voru afkomendur
Ketils fíflska, sem fluttist hingað úr Suðureyj-
um, eina ættin sem glataði ekki kristni þegar
frá landnámi leið: „þeir voru allir skírðir lang-
feðgar."11 Hann bjó í Kirkjubæ á Síðu en um
þann stað segir í Landnámu: „þar höfðu áður
setið papar, og eigi máttu þar heiðnir menn
búa.“ I hugum lærðra íslendinga fyrr á öldum
var þessi Kirkjubær rétt eins og fögur vin á
mikilli eyðimörk. Kristni Kirkbæinga vekur
ýmsa spurdaga sem eru ekki auðleystir. í
fyrsta lagi er samband þeirra við papa sem
fyrstir manna bjuggu þar. Nam Ketill fíflski
þar land meðan papar voru þar enn á ferli eða
var staðurinn mannlaus um hríð áður en Ketill
settist þar að? I öðru lagi hlýtur skortur á
kennimönnum að hafa verið til mikils baga
enda má ætla að örfáum kristnum hræðum
hafi verið illa vært í rammheiðnu umhverfi.
Staðhæfing Kristni sögu að þeir Ketill og niðj-
ar hans fram að kristnitöku hafi verið skírðh-
gefur í skyn að staðurinn hafi ekki verið prest-
laus.12
Hins er einnig vert að minnast að íslend-
ingar áttu nokkur skipti við kristin lönd með-
an heiðni stóð hér í blóma, einkum Suðureyj-
ar, England, írland, Danmörku og jafnvel
Þýskaland. Nú er vitað um nokkra Ira og Suð-
ureyinga sem komu hingað á tíundu öld og
vafalaust munu þeir hafa verið kristnir. Þótt
heiðni útrýmdi kristni rækilega á yfirborði
mun minningin um hina írsku frumkristni
aldrei hafa þurrkast út. Slíkt má ráða af
kristnum tökuorðum úr írsku sem bregður
fyrir í fornritum vorum, svo sem díar ’guðir’,
bjannak ’blessun’, minnþak ’föstumatur úr
mjöli og vatni eða smjöri’, bagall ’biskupsstaf-
ur’. Eðlilegt er að gera því skóna að slík orð
hafi borist hingað með kristnum landnemum
af írlandi eða Suðureyjum sem voru þó mælt-
ir á norrænu en höfðu vanist írskum heitum á
kristnum fyrirbærum. í rauninni má segja að
móðurmál vort sé af tvíþættum uppruna:
meginkvíslin kom frá Vestur-Noregi, sem sé
Rogalandi, Hörðalandi, Sogni og Fjörðum, og
blandaðist hér við minni háttar þverkvísl frá
Irlandi og Suðureyjum sem fleytti með sér
írskum orðum og írskum mannanöfnum í nor-
rænu gervi. Hins vegar er ósennilegt að írsk
orð hafi borist með öðru móti í móðurmál vort.
Og í öðru lagi gefa ýmis örnefni í skyn að
kristni kunni að hafa verið iðkuð víðar á
landnámsöld en ráðið verður af skráðum
heimildum. Hér skal einkum nefna staði sem
kenndir voru við keltneska dýrlinga, svo sem
Patreksfjörð, Trostansdal, Trostansfjörð og
Dufansdal fyrir vestan. Hugsanlegt er að sum
þau örnefni sem kennd eru við mannsnafnið
Kjallakur séu ekki tengd við hérlenska menn
sem hétu svo heldur feli þau í sér minningu
um dýrlinga með þessu nafni. Viðurnefni
Þorbjarnar kolku hlýtur að vera írska dýrl-
ingsheitið Colcu og við hann munu vera
kenndar Kolkumýrar auk annarra örnefna í
Húnavatnsþingi. En frásagnir Landnámu af
upphafi byggðar á þeim slóðum eru helsti rýr-
ar. Og forn örnefni sem kennd eru við Ira, svo
sem Irland, Irá og þónokkur önnur munu að
öllum líkum lúta að kristnu fólki úr landsuðri.
Niðurlag í næstu lesbók.
7. Til samanburðar skal minna á orðtakið að brjóta
konu til svefnis sem notað var um nauðgun.
8. þeir munu lýðir
löndum ráða
er útskaga
áður of byggðu.
(Darraðarljóð).
9. Þessi forneskja er varðveitt í Hauksbók, Þorsteins
þætti uxafóts, Þórðarbók og Broti af Þórðar sögu hreðu.
Freistandi er að geta sér þess til að upphaf hinna heiðnu
laga hafi varðveist með niðjum Þórðar skeggja. Áður en
hann fluttist búferlum vestur að Skeggjastöðum í Mos-
fellssveit seldi hann Ulfljóti lagamanni lönd sín í Lóni.
Þrír af heimildarmönnum Ara fróða voru niðjar Þórðar
skeggja, þeir Hallur í Haukadal fóstri hans, Teitur ís-
leifsson lærifaðir hans og Gissur biskup. Af Teiti nam Ari
þá vitneskju að Úlfljótur hafði fyrst út lög hingað úr Nor-
egi- ,
10. Ástæða er til að ætla að „vitrir menn“ lúti að Ara
fróða og heimildarmönnum hans, einkum þeim Þuríði
hinni spöku Snorradóttur goða, Teiti ísleifssyni og Þor-
katli Gellissyni föðurbróður Ara.
11. Þótt undarlegt megi virðast er Unnur (= Auður)
djúpúðga talin heiðin í Laxdælu, (ÍF V, bls. 13). Land-
náma staðhæfir hins vegar um konuna: „Hún hafði bæna-
hald sitt á Krosshólum; þar lét hún reisa krossa því að
hún var skírð og vel trúuð. Þar höfðu frændur hennar síð-
an átrúnað mikinn á hólana. Var þar þá ger hörg er blót
tóku til; trúðu þeir því að þeir dæi í hólana, og þar var
Þórður gellir leiddur í, áður hann tók mannvirðing, sem
segir í sögu hans. [...] Þá nótt eftir andaðist hún og var
grafin í flæðarmáli, sem hún hafði fyrir sagt, því að hún
vildi eigi liggja í óvígðn moldu, er hún var skírð. Eftir það
spilltist trúa hennar“ (ÍFI, bls. 139-40 og 146-47). Gröftur
í flæðarmáli kemur dálítið kynlega fyrir sjónir. Gula-
þingslög hin fornu leggja svo fyrir að hvern dauðan mann
skal færa til kirkju „og grafa í jörð helga, nema ódáða-
menn, drottinssvika og morðvarga, tryggrofa og þjófa og
þá menn er sjálfir spilla önd sinni. En þá menn er nú talda
eg skal grafa í flæðarmáli þar sem sær mætist og græn
torfa“ Den eldre Gulatingslova, bls. 46.
12. Kristni saga, bls. 21. Ættliðirnir eru fjórir: Ketill
fíflski - Ásbjörn - Þorsteinn - Surtur sem bjó í Kirkjubæ
þegar Þangbrandur stundaði kristniboð. Sonur Surts var
Sighvatur lögsögumaður, 1076-83.
Höfundur er fyrrverandi prófessorvið Edinborgar-
hóskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. NÓVEMBER 2000 9