Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2000, Blaðsíða 17

EF BÆKUR ERU
BRENNDAR VERÐUR
FOLK BRENNT
Scanpix Nordfoto
Breski rithöfundurinn Fay Weldon var meðal þátttakenda á fyrsta degi.
Kathryn Smith, Mark Haywood, Senzeni
Marasela, Sophie Peters, Stephen Hoobs,
Stephen Inggs, Sue Williamson, Terry
Kurgan, Thembinkosi Gonwie, William
Kentridge og Zwelethu Mthethwa.
Pá er ótalinn 29 manna hópur menntaðra
jafnt sem ómenntaðra listamanna sem hefur
unnið sameiginlegt verk sem þeir kalla
Egazini, en það mun vera orð Xhosa-kyn-
þáttarins yfir bardaga og er bókstafleg
merking þess „blóðvöllur". Verkið fjallar um
bardagann við Grahamstown 22. apríl 1819.
Samtímalist í
alþjóðlegu samhengi
Sýningarstjórinn Gavin Younge kveðst
ekki hafa áhuga á þjóðernisstefnu og því síð-
ur á því að skilgreina list út frá þjóðerni.
Hann vísar í ritgerð sem hann skrifaði og er
birt í sýningarskrá, þar sem hann útskýrir
hvers vegna ekki sé hægt að tala um „suður-
afríska list“. Hann segir að í margbrotnu
þjóðfélagi eins og Suður-Afríku sem sé í örri
þróun - og eigi auk þess að baki sögulega
fortíð sem einkennist af aðskilnaðarstefn-
unni - sé skorturinn á glöggri samfélags-
legri og menningarlegri heildarmynd afar
augljós. „Vegna þess að listin hefur ekki
gengið í gegnum hreinsunareld byltingar
þar sem nýjar víglínur hafa verið dregnar í
frjóum jarðvegi kynþáttanna er enn of
snemmt að ræða um „suður-afríska list“. Til
að slíkt væri hægt þyrfti að líta framhjá of
mörgu og gera of miklar málamiðlanir," rit-
ar Younge og leggur áherslu á að hér sé á
ferð sýning á samtímalist í alþjóðlegu sam-
hengi.
Hann er samt spurður hvort listamennirn-
ir sem taka þátt í sýningunni eigi eitthvað
sameiginlegt. „List í Suður-Afríku er mörk-
uð tengslunum við söguna. Annaðhvort skil-
greina listamennirnir upp á móti sögunni
eða með tilliti til hennar,“ svarar hann.
Sjónlistir ó uppleið
í Suður-Afrílcu
Younge segir að þrátt fyrir skort á fram-
sýni stjórnvalda í Suður-Afríku hvað sjón-
listir varðar þá séu þær á uppleið. Um það
vitni nýlegar sýningar í Höfðaborg og Jó-
hannesarborg, sem náðu að hans sögn til
fjölmenns hóps áhorfenda og mörkuðu sér
ný svæði, tækni og hugtakanotkun.
Sjálfur vinnur Younge á alþjóðavettvangi
sem myndhöggvari, rithöfundur og sýning-
arstjóri. Nýlega tók hann þátt í samsýning-
unni Champs de la Sculpture 2000 í París og
hélt einnig tvær einkasýningar í Frakklandi;
Gilets du Sauvetage í Nimes og Collection
Privé í París. Hann er að auki prófessor við
Háskólann í Höfðaborg þar sem hann kennir
höggmyndalist og er ráðgjafi við Ríkislista-
safnið í Amsterdam. Hann á ekki verk á
sýningunni á Kjarvalsstöðum, einbeitir sér
þar að verkum annarra. Hins vegar útilokar
hann ekki að hann eigi eftir að sýna hér á
landi síðar.
svolítið eins og að ganga í þoku, þai’ sem
myndirnar séu ljósar og flöktandi, svolítið
eins og minningar eða draumar. „Þetta eru
gamlar fjölskyldumyndir sem ég fann, ekki
einungis af minni eigin fjölskyldu. Svona
myndir eru oft skráning á fjarveru fremur en
nærveru. Þær eru mikilvæg gögn í fjöl-
skyldusögu hvers einasta manns, tvíræð gögn
sem segja margar sögur og ekki alltaf ein-
ungis þá sögu sem þeim er ætlað að segja,“
segir Terry Kurgan.
Einn lífseigasti þótturinn sem
miðlar og mótar sjólfsmynd
Þó að myndirnar sem hún sýnir séu teknar
af ákveðnu fólki segir hún að þær hafi mjög
almenna skírskotun. „Eg leyfi mér að full-
yrða að allir, hvar sem er í heiminum, á aldr-
inum frá tvítugu til sextugs, muni þekkja eitt-
hvað í þeim. Þessar myndir eru flestar frá þvi
á síðari hluta sjötta áratugarins og fyrri hluta
þess sjöunda, þegar myndavélaeign fer að
verða almennari og fjölskyldumyndir eru
ekki lengur einungis teknar á ljósmyndastof-
um,“ segir hún og bætir við að myndirnar
sem hún hafi valið séu ekki endilega þær sem
hefðu ratað inn í fjölskyldualbúmin heldur
þær sem hefðu verið teknar til hliðar.
„Rauður pollur, blátt merki, svartur blett-
ur“ er yfirskrift myndbandsverks Bernie
Searle. Verkið samanstendur af þremur
myndböndum sem rúlla stöðugt og eiga að
sjást sem heild. í einu þeirra sést listakonan
maka sig svörtum lit og spilar þar á litarhátt-
inn og kannar ólíkar hugmyndir um sjálfs-
ímynd. Sjálf segir hún að kynþáttur sé einn
lífseigasti þátturinn sem hefur miðlað og
mótað sjálfsmynd fólks í Suður-Afríku. Enda
var „ekki-hvítur“ eða „non-white“ orðið sem
var notað um fjölskyldu hennar og milljónir
annarra Suður-Afríkubúa á tímum aðskilnað-
arstefnunnar.
Poul Nyrup Rasmussen,
forsætisráðherra Dan-
merkur, opnaði bók-
menntaráðstefnu sem
haldin var í Kaupmanna-
höfn dagana 10.-1 2.
nóvember. í máli hans
kom fram að bækur gætu
þjónað mun mikilvægara
hlutverki á vettvangi
stjórnmála en þær gera
í dag. FRÍÐA BJÖRK
INGVARSDQTTIR tók
þátt í ráðstefnunni.
STAÐA bókmennta í Evrópu árið
2000 var viðfangsefni ráðstefrm
sem danska bókmenntaráðið
stóð fyrir helgina 10. til 12. nóv-
ember í Kaupmannahöfn. Til
ráðstefnunnar var boðið fulltrú-
um frá allflestum ríkjum
Evrópu og var markmið hennar
að greina stöðu bókmennta í stjómmálalegu
samhengi. Þá var það einnig yfirlýst markmið
skipuleggjenda að reyna að finna aðferðir til að
fá stjórnmálamenn til að skilja mikilvægi bók-
mennta í alþjóðlegum samskiptum, ekki síst
styrk þeirra til að brjóta niður múra á milli
ölíkra. menningarheilda.
I opnunarávarpi sínu ræddi Thomas Harder,
formaður danska bókmenntaráðsins, um mikil-
vægi þess að þekkja og hafa skilning á menn-
ingu annarra landa. Enda hafa bókmenntir þá
sérstöðu að vera ekki bundnar afmörkuðum
sviðum mannlífsins, þar sem þær sinna öllu því
sem andinn blæs skáldum í brjóst, hvort heldur
það varðar persónulegustu hugrenningar ein-
staklingsbundinnar reynslu eða sögu heilla
þjóða. Því eru bókmenntir ákaflega vel til þess
fallnar að leiða lesendur fi’á ólíkum löndum inn á
ókunnar lendur framandi hugsunar, lífsreynslu
og hugmyndafræði, þannig að með þeim vakni
skilningur á umheiminum.
Undir þetta viðhorf Harder tók Poul Nyrup
Rasmussen, forsætisráðherra Dana, en hann
ávarpaði einnig gesti á fyrsta degi ráðstefnunn-
ar. Hann lýsti því yfir að móta þyrfti nýja stefnu
varðandi bókmenntimar og nýja stjómmála-
lega sýn á þennan þátt menningar í Evrópu.
Rasmussen benti á að bókmenntimar þurfa
ekki að verða til áður en stefnumótun á sér stað,
því einnig er hægt að gera sköpun bókmennta
að ákveðinni stefnumótun og hafa þannig bein
áhrif á útbreiðslu þess sammannlega arfs sem
þær búa yfir. Hann benti á hversu auðvelt er að
nálgast hjarta hverrar menningar í gegnum
sagnaarfinn og að ekkert er því til fyrirstöðu að
setja bækur samtíðarinnar markvisst í þann
brennidepil sem nauðsynlegur er til að móta
menningarstefnu þjóða.
Poul Nymp Rasmussen vék einnig i máli sínu
að þeirri staðreynd að víða í Evrópu tíðkaðist
ritskoðun á bókmenntum með einum eða öðmm
hætti, um það vitnuðu til dæmis margir rithöf-
undar frá austurhluta Evrópu. Hann vísaði til
orða Heinrichs Heines sem sagði að þar sem
bækur væm brenndar yrði það að lokum alltaf
til þess að fólk brynni. Því mætti ekki vanmeta
þann kraft sem felst í þekkingu og virðingu
gagnvart stöðu og menningu annarra. Rasmus-
sen sagði að stjórnmálamenn ynnu stöðugt að
því að endurreisa sameiginleg gildi mannkyns
og til þess væri bókin ákaflega mikilvægt tæki.
Hann benti á að þessi sameiginlegu gildi yrðu að
mótast af því að „mín“ gildi tækju mið af því sem
„þú“vilt.
Hann lagði jafnframt áherslu á að vegna
menningarlegs mikilvægis bókarinnar væri
ekki hægt að eftirláta markaðsöflunum yfirráð í
bókmenntaheiminum, stjórnvöld yrðu að
tryggja heilbrigðan framgang bókmennta þar
sem önnur markmið en gróðahyggja réðu ferð.
Þannig ættu bókmenntir og stjórnmál að geta
mæst á miðri leið og byggt nýjar brýr til aukins
skilnings meðal manna og þjóða.
Það var mat manna á þessari ráðstefnu að
augljós þáttur uppbyggingar á sviði bókmennta
væri að tryggja starf þýðenda í sessi. Bók sem
búið er að þýða öðlast alþjóðlegt vægi og þau
gildi sem hún boðar verða um leið sammannleg.
Það er því ákaflega mikilvægt að standa vel að
því að þýða bækur því sá heimur sem þar birtist
þjónar ekki einungis til að koma sammannleg-
um gildum á framfæri, heldur einnig til að
kynna séreinkenni hverrar menningarheildar
og jafnvel persónulega reynslu innan hennar.
Með stefnumótun á sviði bókmennta má því
styrkja vitsmunalegt frelsi einstaklinga hvar-
vetna í hehninum og rétt þeirra til að tjá sig.
Breski rithöfundurinn Fay Weldon orðaði
fyrst ræðumanna það sem mörgum varð tíðrætt
um á ráðstefnunni, er hún hóf máls á áhyggjum
sínum yfir samruna bókaforlaga. Var það ein-
huga mál manna að stór fyrirtæki á borð við
Bertelsmann og stóru risana í Bandaríkjunum
hefðu ekki sama áhuga á bókmenntum og
smærri fyrirtæki, því það væri eðli risafyrir-
tækja að láta markaðslögmál sitja í fyrirrúmi.
Þannig væru fagurfræðileg eða hugmynda-
fræðileg lögmál iðulega fyrir borð borin. Enda
virðist raunin hafa orðið sú að með samruna fyr-
irtækja hafa „gamaldags" ritstjórar, sem
menntaðir voru á sviði bókmennta og oft og tíð-
um voru í góðum tengslum við rithöfunda og
þýðendur, vikið fyrir markaðsmenntuðu fólki
sem vinnur samkvæmt öðrum viðmiðum.
Margir lýstu jafnframt ótta sínum við að al-
þjóðavæðing risafyrirtækja á sviði útgáfustar-
fsemi myndi verða til þess að ýta undir óæski-
lega þróun á sviði bókmennta þai’ sem sérein-
kenni höfunda eða jafnvel menningarleg
einkenni þjóða yrðu þurrkuð út í tilraun til að
gera bækur söluvænni með viðari skírskotun. r_
Slíkt myndi óhjákvæmilega hafa í för með sér að
bókmenntir heimsins yrðu einsleitari og mikil-
væg menningarverðmæti gætu glatast. Skoðun
flestra virtist vera sú að nauðsynlegt væri að
finna leiðir til að örva útbreiðslu bókmennta
smárra málsvæða, sem oft og tíðum byggju yfir
mikilvægum sagnaarfi og öflugum höfundum.
Nokkur umræða spannst um þá þröngsýnu
tilhneigingu útgefenda á stórum málsvæðum að
leita ávallt markaðsmöguleika innan eigin mál-
hefðar þrátt fyrir að önnur málsvæði (og oft og
tíðum menningarleg nálgun) væru nær. Sem
dæmi um þetta má nefna enska útgefendur sem
herja á bandarískan, ástralskan og kanadískan
markað frekar en að leita yfir Ermarsundið eða
til Norðurlanda, og Spánveija sem kynna sínar
bækur í Suður-Ameríku í stað þess að reyna að
markaðssetja þær í nágrannalöndum sínum.
Þannig er reynt að sneiða lýá þeim kostnaði sem
fylgir þýðingum á bókum, en jafnframt er komið
í veg fyrir að þær hljóti hljómgrunn og vægi
meðal ólíkra þjóða heimsins.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. NÓVEMBER 2000 1 7