Tíminn - 26.02.1967, Qupperneq 7

StrNNTJDAGTTR 25. febrfar 1967
TÍMINN
19
MINNING
GÍSLI ÚLAFSSON
hagyrðingur frá Eiríksstöðum
Hinn landskunni hagyrðingur,
Gísli Ólaísson frá Einikssitöðum,
lézt í Héraðssjúkralhúsimi á
Sauðárkróki 14. janúar síðast-
liðinn eftir stutta legu. Hann
hafði verið sjúklingur nokkur síð
ustu misserin, þó haft ferlivist
löngum. en andlegir kraftar hans
nær þrotnir.
Gísli fæddist á Eiríksstöðum
í Svartárdal f Austur-Húnavains-
sýslu 2. janúar 1885, sonur hjón
anna Ólafs Gíslasonar bónda Ólafs
sonar á Eyvindarstöðum og Helgu
Sölvadóttur bónda Sölvasonar á
Syðri-Löngumýri. Skáldgáfu sína
hlaut hann í arf úr báðum ættum.
Gísli ólst upp í föðurgarði sín
um á Eiríksstöðum og átti þar
heimili fram til þrítugsaldurs.
Hann sat lítt á skólabekk á upp
vaxtarárum, var þó einn vetur
við nám í unglingaskóla, sem
haldinn var stutta hríð í Vík í
Skagafirði. >ann 2. janúar 1914
kvæntist hann JakoWnu Þorleifs-
dóttur úr Bolungarvik, og lifir
hún mann sinn. Þau voru íyrst í
húsmennsku á Bergsstöðum í
Svartárdal, en þar sat þá séra
Bjöm Stefánsson, bjuggu því
næst fáein ár í Hólabæ, hjáleigu
frá Gunnsteinsstöðum í Langa-
dal, fluttust þaðan á Blönduós og
að síðustu til Sauðárkróks árið
1928 og áttu þar heimili upp frá
þvf. Þrjú eru böm þeirra: Hulda
Guðrún og Ólafur. Öll hafa þau
gifzt, eignazt mannvænlega afkom
endur og verið búsett á Sauðár-
króki lengur eða skemur.
Búskaparár Gísla í Húnaþingi
munu hafa reynzt honum örðug
á margan veg, fé hafði hann
ekki handa milli þegar hann hélt
úr föðurgarði og ekki harðsækni
til að afla sér þess þegar < út í
lífið kom. Hann var sveimhugi
likt og fleiri sem hlotið hafa skáld
gáfu í vöggugjöf, hugur hnns
„reikaði víða“, og gat hann því
ekki lagt hann allan í lífsbaráttu
sína frá degi til dags. Líklega
hefur hann talið hag sínum betur
borgið við sjávarsíðuna og þess
vegna flutzt þangað. Stopul dag
launavinna reyndist þó ekki kosta
drjúg á 3. og 4. áratug aldarinnar.
En þegar atvinna jókst á striðs-
árunum rýmkaðist hagur margra,
og urðu þá einnig góð viðbrigði
í lífi Gísla. Hann hafði áður kom
ið sér upp allsæmilegu húsi á
Sauðárkróki, og mun ekki hafa
SKÁKIN
verið þrengra í búi hans hin
seinni ár en gerðist og gekk um
alþýðumenn af hans kynslóð. En
hér má ekki gleyma hlut konu
hans, sem verið hefur bæði þrek
mikil og fyrirhyggjusöm.
Gísli Ólafsson hóf vísnagerð á
ungum aldri, og brátt flugu
stökur hans og kViðlingar víða
um byggðir. Fyrstu bók sína,
Ljóð, gaf hann út árið 1917, á
eftir komu Nokkrar stökur (1924)
Svart-Reykjavík:
Jónas Þorvaldsson
Ilallur Símonarson
Hvitt.-Akurcjrri:
Gunnlaugur Guðmunclsson,
Margeir Steingrímsson-
8. Hal—bl
aftur Ljóð (1929), Heiman úr
dölum (1933), Á brotnandi bárum
(endurprentun fyrri bókanna með
nýjum viðauka, 1944) og að sið-
ustu í landvari (1960). Þá hafa
og visur eftir hann og kvæði ver
ið tekin upp í safnútgáfur, svo
sem Stuðlamál I (1925) og Hún
vetninga ljóð (1955). Ekki geyma
þó áðurnefndar bækur allt sem
Gísli felldi í bundið mál, því eins
og nærri má geta kastaði hann
fram margri stöku sem houum
þótti of tækifærisbundin til að
eiga erindi á prent eða þá of
nærgöngul við einhvem samland-
ann. Sumar af vísum þessum eru
í tölu hinna smellnustu sem frá
Gísla komu, en mega enn um
sinn sætta sig við hina munnlegu
geymd ellegar viðdvöl í visna-
söfnum og uppskriftum. — Árið
1936 hlaut Gísli 600 kr. skálda
laun af opinberu fé og árlega
eftir 1945.
Gísla Ólafssyni var einstaklega
létt um að yrkja og lagði mikið
upp úr því að lipurlega væri kveð
ið og öll bragáferðin slétt og
útbrotalaus, vildi að kveðskapur
inn kæmi fljúgandi í fang les
andans. Sjálfur notaði hann sjald
an dýra hætti, en hringhendusmið
ur var hann raunar á við flesta
aðra. í hópi svonefndra „lærðra
skálda“ mat hann einna mest
Þorstein Erlingsson, Guðmund
Guðmundsson og Davíð Stefans
son, hafði auk þess miklar mætur
á Páli Ólafssyni, Stefáni frá Hvíta
dal, sem hann kynntist nokkuð
persónulega, og öðrum þeim sem
ekki eru „þungskildir". Hann var
aldrei í fullri sátt við Jónas Hall
grímsson sökum þess að hann
hafði ráðizt á rímnagerð Sigurðar
Breiðfjörðs, og tók Gísli þar upp
þykkjuna fyrir alþýðuskáldið.
Honum var hreint ekki um atóm
kveðskap gefið og valdi honum
þung orð.
Vísnagerð Gísla mótaðist
annars vegar af alþýðlegum tæki
færiskveðskap eins og hann tiðk
aðist á uppvaxtarárum hans, hins
ÞÁTTUR KIRKJUNNAR
FRELSA OSS FRÁ ILLU
„Argan tel ég Ófögnuð
og engan mun það leysa
vandann,
að þykjast trúa á góðan Guð,
en gera Ihann engu betri áh
fjandann."
Þessi glettnislega vísa eftir
spekinginn Grétar Fells hefur
sannleika og vizku aó geyrna,
sem sannarlega er íhugunarvert,
einmitt í sambandi við guðs-
hugmynd þá, sem öldum sam-
an hefur verið haldið að fólki
og talin kristileg.
Það er einmitt þessi tkni
um miðja föstuna, sem kirkj-
an minnist og ihugar hið illa
og áhrif þess í sambandi við
þjáningaferil Drottins upp á
Golgataihæð.
Að sjálfsögðu er hin barna-
lega hugmynd, um fjandann,
sem algeng var hér áður, já,
alla leið fram á þessa öld, að
mestu horfin.
En hún var smíðuð úr lík-
ingamáli trúfræðinnar og jafn
vel Nýja-testamentisins og kom
fram eða var túlkuð, sem hið
illa væri persóna, t.d. líkt og
refur með horn og klaufir.
Og mætti segja, að betta sé
haglega gjörð hugmynd eða
líking, en það skal ekki nánar
rætt hér. Hitt er annars vist,
að málið er ekki svo auðvelt,
né auðveldlega afgreitt.
Hið ilía og áhrif þess, kraft-
ur þess og kynngi er ekki
nein ein persóna, vættur eða
vera hvorki þessa heims né
annars, fremur en myrkur eða
frost er draugur eða boli c-ins
og börnum var stundum sagt.
Hið illa, sem svo er nefnt get-
ur meira að segja verið gott
í eðli sínu eða á vissu stigi
alveg eins og myrkur eða frost
er í rauninni misjafnlega mik-
il birta eða varmi.
Eátt mun svo gott, að ekki
eigi sína ranghverfu ef svo ,
mætti segja, fátt svo dasam-
legt, að ekki geti orðið til
ills, það er skapað böl og þján-
ingu, dauða og glötun, svo að
mannssálin
.Jklæðist forsmán arfllkum
fnáskúfuð Drottni ríkum,
nakin og niðurlút."
Jafnvei listin, spekin, ástin,
gleðin, já fegurðin sjálfur
sannleikurinn og meira að
segja misskilinn og misnotaður
móðurkærleikur, allt þetta get-
ur orðið til ills eða illt, ef
óskynsamlega og öfgafullt er að
farið og notað.
Og ailt þetta hefur meira
að segja kirkjan fordæmt í ein
hverri mynd og talið hættu-
legt og Ijótt, og illt á vissan
hátt, bannað meira að segja.
Og við það kannast allir að
því er snertir listir, lífsfögn-
uð og ástir.
Öfgar og eigingirni geta
líka breytt gleðinni í djöful-
gang, ástinni í ófreskju og
hatur, fegurðinni í ófrýnileika
og sannleikanum í lygi.
Þar þarf engan persónuleg-
an djöful til, heldur aðeins
rangsnúið hugarfar.
Ilít teljum við allt, sem eyk-
ur böl, heimsku, hroka og þján
ingu, skapar öðrum vansælu,
ótta angist og kvöl.
Kristinn dómur vill i eðli
sínu og anda berjast gegn öllu
slíku, öllu sem grýtir hið góða,
krossfestir sakleysi og ástúð,
víkur brott samúð og góðvild,
fælir brott frið og öryggi.
Aðferð kristins dóms við
þetta starf þarf alltaf að byggj
ast á hófstillingu, mannúð og
mannást, sem metur mannssál
ina mest og revnir að cinna
hinn rétta meðalveg í öllu
og finna jafnvægið milli öfg-
anna með skynsemi og víðsýni
mannúð og mildi.
Einmitt þess vegna hefur
kristinn dómur verið nefndur
Vegurinn, það er hamingju-
leiðin.
Og þessa lífsstefnu frelsis
og óttaleysis, þessa braut hins
góða, réttlætis eða jafnvægis
kenndi Kristur og þessa lífs-
skoðun varð hann að full-
komna með því að þjást og
Ifða fyrir misskilið réttlæti, i
nafni misskilinnar guðshug-
sjónar.
í því liggur það, sem kallað
er frelsun hans frá valdi hins
illa. Og til þess að njóta þessa
frelsis þarf að fylgja honum,
breyta eins og hann leynt eða
ljóst, meðvitað og markvisst
eða óafvitandi og eins og að
sjálfsögðu. Önnur leið til
sannra heilla er naumast fær
til sigurs og framgöngu gegn
hinu illa, það er, þeim ofgum
og andhælisskap, sem eykur
þjáningar, böl og vansælu í
sálum og samfélagi manna.
Og það verður ekki gjört
með öðru fremur en ljómandi
takmarki, leiftrandi guðshug-
sjónar á lýsandi leið. Og það
takmark vexður ekki greint né
metið nema fyrir takmarka-
lausa trú á sigur hins góða og
fagra, eða þess jafnvægis í til-
verunni, sem Jesús nefndi rétt
læti, en það er oft harla frá-
brugðið þvi, sem lög og réttur
mannlegrar vizku kalla réttlæti.
Það er réttlæti góðvildar og
omburðarlyndis, en ekki hroka-
fullrar sjáífsánægju. En það var
í nafni slíks réttlætis, hroka-
fullra og þröngsýnna manna,
sem Kristur var krossfestur og
kvalinn og er það óbeinlínis
enn í dag. Og sú guðshugmynd
sem það leyfir og gerir hvort
sem það var í „kristnu" Þvzka-
landi á dögum Hitlers, Rauðu
Rússlandf á dögum Staiins,
Rauða Kina á dögum Maos eða
i Vietnam á dögum John-
sons, sú guðshugsjón, sem er
svo ferleg að auka böl og kval-
ir, hún er áreiðanlega ekki *
guðshugmynd Krists né hans
lífsstefna og fagnaðarboðskap-
ar.
Hún er einmitt sá hluti og
það svið tilverunnar, þar sem
,yhið illa“ hefur komizt lengst
í öfgum sínum og „umhverft
sannleika Guðs í lygi, göfgað
og dýrkað skepnuna í stað
skaparans, sem er blessaður
um aldir.
Og sá Guð, sem er talinn
varpa flestum eða öllum í ei-
líft kvalaból að lokinni augna-
bliksvist í þessum stundar-
heimi, hann er ekki vitund
skárri en Hitler með sinar 6
milljónir Gyðinga í gasofnun-
um. Og satt að segja er varla
unnt að hugsa sér hryllilegri
hugmynd um vald hins illa.
Og gæti ekki slíkur átrúnaður
átt sinn þátt í hertækni, her-
tækjum, styrjöldum og grimmd
svokallaðra kristinna þjóða
aUt fram á þennan dag?
Er það kannske ekki tilvilj-
un, að gasofnar og „útrýming-
arstöðvar" 20. aldarinnar eru
í Þýzkalandi við vöggustokk
þeirrar kristni, sem hefur tal-
ið sjálfsagt að sigla með þetta
lák í lestinni í 500 ár.
„Argan tel ég ófögnuð
og engan mun það leysa
vandann,
að þykjást trúa á góðan Guð
en gera hann ekki betri en
fjandann."
Árelius Níelsson.
vegar af nýjum kveðskap undir
alþýðlegum bragformum eftir
þjóðkunn skáld, svo sem Þorstein
Ehlingsson, þar sem rímnahættir
eru fylltir nýju ljóðrænu lífi.
Hann náði snemma tökum á því
að smíða heilsteypt ljóðrænt
kvæði úr nokkrum fenskeytlum,
þvi Lækurinn, líklega kunnustu
vísur Gísla meðal alls þorra
manna, birtast í Eimreiðinni árið
1909. En af einhverjum ástæð-
um lagði GísU á skáldferli sínum
minni rækt við þetta kvæðasnið
en búast hefði mátt við, þess í
stað orti hann hin lengri kvæði
sín mestmegnis undir öðrum hátt
um en rímnaháttum, og bar þá
stundum á endurómi frá þekkt.um
samtiðarskáldum. Reyndar skip-
aði ferskeytlan og skyldir bragar-
hættir ávaUt stórt rúm í háttavali
Gísla, en vísnaflokka sem að efn-
isskipun mynda heilsteypt kvæði
eftir listarinnar reglum — á borð
við Lækinn — orti hann ekki
marga, þótt honum hefði verið
það í lófa lagið. Vísqaflokkur
hans, yngri en Lækurinn, eru lang
flestir safn sjálfstæðra vísna um
ýmis efni, vísna sem ekki eru í
svo beinum efnistengslum hver
við aðra að þær tapi nokkru við
að standa einar utan flokksins —
verða lausavísur. Engin Lækjar-
vísnanna nýtur sín á hinn bóg-
inn tij fulls, slitin úr samhengi
við etrisröð kvæðisins. Sama má
segja um vísnaflokk þann sem
GísU kvað til minningar um Jón
Ósmann ferjumann, sem drukkn-
aði i Vesturósi Héraðsvatna vorið
1914, ljúfar vísur og tregablandn-
ar, heilsteypt kvæði að allri efnis-
meðferð og ásamt Læknum ágæt-
ast hinna ferskeyttu kvæða Gísla,
að mínum dómi.
Stökur eða Ijóðabrot eftir Gísla
Ólafsson eru á flestra vönim sem
eitthvað kunna af alþýðukveðskap
einkum þó vísur og kv;ðlingar fi
hans fyrri árum. Sumt af þvi e
heimild um ævikjör hans, anna
um hugarheim skáldsins, vonir o
vonbrigði. Þar er því fólgin efn
viður hverjum þeim sem hugsai
til að rita lengra mál en hér e
gert um þetta látna alþýðuskáh
Þess ber þó að gæta að Gísli var
mörgu maður hraðfleygrar stun
ar, hvort heldur var í gleði eð
hryggð, opinskár og tjáði hu
sinn og hjarta eftir því hverni
heimurinn-sneri við honum hverj
sinni, gladdist í dag, hryggðist
morgun, var í dag sáttur við il
og alla, á morgun ósáttur, og æ
sjá þess mörg dæmi í bókum han
skoðanir hans og dómar fóru o
eftir stundinni sem var að líð
fengu blæ sinn og brag af henn
Þetta hefur hann sjálfsagt gei
sér ljóst, að minnsta kosti sett
hann eftirfarandi stöku. sei
Framhald á 22. siðu.