Alþýðublaðið - 22.12.1984, Blaðsíða 6

6
Níu
ár
í neðra
Eftir
Svein Einarsson
fyrrum
leikhússtjóra
Sveinn Einarsson var leikhússtjóri í Iðnó
á gróskuárum Leikfélags Reykjavíkur
1963—1972.
I bók sinni, Níu ár í neðra, segir Sveinn
frá þessum árum sínum í hinu þrönga en
vinalega leikhúsi. Hann segir frá kynnum
sínum og samvinnu við leikara, lífinu á
vinnustaðnum Iðnó og lýsir því hvernig
leikverkin hlutu þá ásýnd, sem leikhús-
gestir fengu að sjá, Níu ár í neðra fjallar
um þá Iðnó sem leikhúsgestum er ekki
sýnd.
Hér á eftir fer kafli úr bókinni.
Nýi leikhússtjórinn gaf ekki út neinar eftirtektar-
verðar stefnuyfirlýsingar. Hann settist bara niður og
fór að vinna.
Ég er ekki viss um að allir hafi veitt því svo mikla at-
hygli, að Iðnó er í rauninni þrílyft hús. í öðrum kvistin-
um efst uppi svaf hún Kristín okkar, sem bjó okkur mat
og kaffi allan daginn af þeirri geðprýði og sálarró, að
hlýtur að vera umbunað, þegar þar að kemur. Ekki
kom einu sinni fát á hana, þegar brann handan við
götuna, og ég kom að henni þar sem hún var að bægja
burt eldflygsunum, sem leituðu inn um ljórann hjá
henni, sagði sem svo, þegar ég vildi drífa hana niður
stigann, að það væri óþarfi, því að þetta myndi líða hjá,
sem og varð. í kvistinum á hinum endanum héldum við
Guðmundur Pálsson svo til á skrifstofu, sem ætti eigin-
lega að vera til sýnis í dag (jafnlítil ástæða eins og okk-
ur fannst til að hafa hana til sýnis þá, en af allt öðrum
ástæðum). Milli kvistanna var svo gangur, og hávaxnir
menn gengu ekki hnarreistir þann gang sér að skað-
lausu. Hann var auk þess notaður sem þurrkloft fyrir
dúka eða annan vofubúnað, og var það mikill kostur,
því að það þurfti rukkara með alveg óvenjulegan kjark
eða fáránlegt hugmyndaflug til að hafa upp á okkur.
Við höfðum tvö skrifborð, sem vissu saman, svo við
horfðumst í augu sem grámyglur tvær; annað komst
ekki fyrir, utan skjöl og skrár, og viðmælendur okkar
þurftu að standa upp á endann, nema við skiptumst á
um að leyfa þeim að sitja tímakorn og tímakorn á stól-
unum okkar, ef þeir voru mjög taugaóstyrkir eða mjög
þreyttir af að ganga alla stigana í leit að okkur.
En við Guðmundur urðum hinar samrýmdustu grá-
myglur. Gárungarnir sögðu nokkuð snemma, að ég
hefði verið í útlöndum að læra til þjóðleikhússtjóra.
Hvort það var gert til að vekja athygli á því, að Guð-
laugur Rósinkranz hefði ekki lært til þjóðleikhússtjóra
og væri ekki einu sinni í faginu, skal látið ósagt, en hitt
er jafnt á hreinu, að ég hafði ekki lært leikhússtjórn.
Ég tók kandidatspróf með bókmenntasögu sem aðal-
grein (og skrifaði prófritgerð um Jóhann Sigurjóns-
son), en tók auk þess próf í almennri leiklistarsögu og
heimspeki (sem mér hefur alltaf þótt hver maður þyrfti
eitthvað að glugga í, ef hann ætlar ekki stöðugt að
hugsa hugsanir annarra). Ég var síðan í framhaldsnámi
í París, aðallega í samanburðarbókmenntum og
franskri leiklist og leikbókmenntum, en þegar hér var
komið sögu hafði ég í Stokkhólmi skilað ritgerð um ís-
lenska aldamótaleiklist til licentíatsprófs, sem nú er bú-
ið að leggja niður og gert að doktorsprófi; ég átti hins
vegar eftir að ljúka munnlegum málflutningi og til þess
fékk ég tveggja mánaða leyfi vorið 1964 og var svo
heppinn að fá ágætiseinkunn. En það heyrði í rauninni
meira undir fræðimennsku, þannig að þrátt fyrir allt að
átta ára nám hafði ég í rauninni ekki lært leikhússtjórn.
Hitt er svo annað mál, að ég hafði lært ýmislegt, sem
að gagni mátti koma. Furðumargir skólafélagar mínir
hafa hafnað í leikhússtjórastóli og oft tekist vel. Sú
kenning, að hægt sé að reka leikhús vel sem viðskipta-
fyrirtæki án þess að hafa umtalsverða innsýn í hið list-
ræna, hygg ég sé ekki góð kenning; það að vera vel
heima í hinu listræna er heldur engin trygging fyrir því
að leikhús standi sig rekstrarlega, en best er það leik-
hús, þegar þetta tvennt fer saman, og viti menn: það
gerist oftar, þegar hinn listræni metnaður er sú menn-
ingarlega forsenda, sem gengið er út frá sem tilverurétti
leikhússins. Ég neita að aðhyllast kenningar, sem ganga
út frá því sem vísu, að smekkur almennings sé a priori
lélegur; smekkurinn er breytilegur, en leikhúsin eiga
Iíka sinn hlut í þeirri ábyrgð, hvernig hann mótast.
Þetta eru atriði, sem ég á eftir að koma að aftur og aft-
ur, eftir því sem dæmin skjóta upp kollinum.
Ég hef sagt það áður maður við mann og ætla að
endurtaka það hér, að af Guðmundi Pálssyni lærði ég
meira í Ieikhúsrekstri en af þúsundum fræðibóka.
Hann hafði þá haft hið daglega amstur á herðum sér í
nokkur ár og ekki alltaf verið metið sem skyldi. Ég held
það hafi verið sú staðreynd, að ég sá þetta, sem kom
okkur saman í upphafi.
Samstarf okkar varð einstakt. Ég get varla ímyndað
mér, að svo náið og viðkvæmt samstarf á svo við-
kvæmu eldgosasvæði eins og leikhús gjarna er geti far-
ið betur fram en okkar, og ég er meira að segja svo
bíræfinn, að það hvarflar ekki að mér annað en Guð-
mundur sé sama sinnis. Þetta var auðvitað mikil gæfa
fyrir mig, því þarna var minn nánasti samstarfsmaður.
En ég held líka að það hafi verið gæfa fyrir Leikfélagið.
Og ég er ekki viss um, að allir leikararnir hafi alltaf gert
sér grein fyrir þessu.
Hér bar auðvitað margt til. Guðmundur er maður
eðlisgreindur mjög, en kannski ekki hámenntaður í
hefðbundnum skilningi, þó að hann sé lesinn vel og
hafi til að mynda stórum meiri skilning á sögulegum
verðmætum leikhússins en margur sá sem sótt hefur
marga háskóla. Hann var harðduglegur og ósérhlífinn,
eins og þeir einir hljóta að vera, sem gegna slíku starfi
með nokkrum árangri, vakinn og sofinn í málefnum
leikhússins, meira að segja í senn hugkvæmur og gæt-
inn. Hann þekkti sín takmörk og hegðaði sér sam-
kvæmt því; ekki er ég nú alltaf viss um að ég hafi þekkt
mín takmörk, en trúlega bættum við vel upp hvor
annan. Ég minnist þess ekki, að okkur hafi orðið alvar-
lega sundurorða allan þennan tíma, en það jafngildir
auðvitað ekki því, að við værum ævinlega sammála.
Iðulega vorum við ósammála um ýmsar ákvarðanir og
leiðir, enda er sjaldan í leikhúsi, að aðeins eitt auga gefi
leið; í leikhúsráðinu gátu menn til dæmis barist fyrir 5
hugsanlegum lausnum, sem allar virtust hafa sitthvað
til síns ágætis, hver sem niðurstaðan svo varð. Guð-
mundur kenndi mér gullvæga reglu: Þegar búið er að
taka ákvörðun, hvort sem hún er í samræmi við þínar
tillögur og hvort sem þér að fyrra bragði virðist hún
röng, verðurðu eigi að síður úr því að standa með henni
af trúmennsku gegnum þykkt og þunnt. Ella er hætt
við hún reynist röng, hvað sem tautar og raular, af því
henni er aldrei gefið líf, en rétt getur hún orðið, ef hún
er studd af heilum hug, þvert ofan í fyrri efasemdir.
Þessa gullnu reglu virðist mér ekki allir þekkja né virða
í öllum leikhúsum.
Nei, leikhússtjórinn gaf ekki út neinar stóryrtar
stefnuyfirlýsingar. Ég hef alltaf haft ímugust á inni-
haldslitlum kjörorðum og annars konar yfirskriftar-
fargani sem þing og ráðstefnur, flokkar og hvers kyns
félagsskapur gjarna skreytir sig með. Ég fyllist ævin-
lega efasemdum, að ég ekki segi andúð, þegar menn eru
að slá sig til riddara í fjölmiðlum með það sem þeir
þykjast ætla að hafa á stefnuskrá sinni; fjölmiðlar eru
mjög veikir fyrir þessu, enda virðist ekki í þeirra verka-
hring að fylgjast með því hverjar efndirnar verða. Þær
eru hins vegar oft sorglega litlar, þrátt fyrir upphafs-
stafina í byrjun. Nýlegt dæmi: Alþýðuleikhúsið, sem
hafði hreinlega sósíalisma og vinstri boðun í orðaðri
stefnuskrá sinni, en lifði síðan á anarkistískum skop-
Ieikjum Darios Fos, sem áður var nú reyndar rækilega
búið að kynna íslenskum leikhúsgestum og að öðru
leyti fékkst við venjulega bourgeois Ieikhúsfæðu, eins
og gamlan Orton.
Það hefur lengi valdið mér furðu, eins og ísleningar
eru fljótir til að mynda sér skoðun, einkum í bók-
menntum og leiklist, og þar stundum harla dómharðir,
hversu ósýnt þeim hins vegar er um að hafa yfirsýn og
sjá hluti í samhengi. Þess vegna eru þeir svona ginn-
keyptir fyrir spámönnunum með stóru fyrirheitin, en
gengur illa að vega og meta gjörðir og draga af þeim
lærdóma um hugmyndir og verðmætamat, um stefnu-
mið.
Það getur verið hverjum listamanni hollt öðru hverju
að staldra við og festa á blað hugsanir sínar um það,
sem manni þykir mestu skipta, þó ekki væri nema til að
hrista upp í skýrleika sjálfs sín. En í flestum tilvikum
mega svo þau skrif fara í körfuna eða skúffuna. En
þeir, sem eru í fyrirsvari fyrir leikhús, þurfa oft að finna
samnefnara hugsana fleiri en sjálfs sín, og þá neyðast
þeir, af ofangreindum ástæðum, til að taka sér penna
í hönd og senda út eins konar fréttaskeyti. í fyrstu leik-
skrá næsta leikárs á eftir standa því þessi orð, sem eins
konar eftirmæli mins fyrsta leikárs í Iðnó: „í fyrra vet-
ur voru sýnd hér í Iðnó sex leikrit, þriðjungur þeirra var
eftir íslenska höfunda. Frumsýnd voru fjögur ný við-
fangsefni: eitt var úr hópi sígildra verka Ieikbókmennt-.
anna, annað ein skarpasta hugvekjan í samtíma Ieikrit-
un, hið þriðja til skapbætis og gleðiauka fyrst og fremst
og hið fjórða úr okkar eigin þjóðlífi. Kannski eru þessi
hlutföll ekki af tilviljun einni til komin eða óhæfileg,
en vel mætti íslensk leikritun auka við sinn hlut“.
Veturinn áður en ég kom til starfa hafði að mörgu
leyti verið gott ár hjá Leikfélaginu, bæði listrænt séð og
aðsóknarlega. Þetta fer nefnilega oft saman, góðu
heilli. Dró þar lengst sigurganga þess leikrits Jökuls
Jakobssonar, Hart í bak, sem oft hefur verið haft til
marks um þá nýöld íslenskrar leikritunar, er síðan hef-
ur óslitið staðið, en fáa óraði fyrir þá. Hart í bak kynnt-
ist ég í handriti Helgu Valtýsdóttur að mig minnir
sumarið 1962 og var það þá ekki fullsmíðað. Náin sam-
vinna var milli Jökuls og Gísla Halldórssonar meðan á
tilurð verksins stóð og átti Gísli ekki lítinn þátt í þessari
sigurgöngu, ekki aðeins á sviðinu heldur og við skrif-
borðið. Jökull var erlendis þetta sumar og því fékk ég
lánað hlutverkahefti Helgu, en æfingar skilst mér að
hafi hafist um vorið. Hart í bak gekk svo allan þann
vetur og ekkert lát á, þannig að ég var mjög heppinn að
hafa slík spil á hendi, þegar við byrjuðum um haustið.
Þá hafði verið sýndur Ástarhringurinn eftir Schnitzler,
sem ekki dró að sér mjög marga áhorfendur en gaf 10
ungum leikurum góð tækifæri, og hafði ég verið með
í ráðum um það val. Sömuleiðis benti ég Leikfélags-
stjórninni á Ieikrit Dúrrenmatts, Eðlisfræðingana, sem
þá var alveg nýtt af nálinni og fór eins og eldur í sinu
um leikhús Evrópu og varð það til þess, að sá öndvegis-
höfundur var þá kynntur hér. En Þjóðleikhúsið kynnti
annan Svisslendinginn til og annan höfðingjann í þýsk-
um Ieikbókmenntum þessara ára, Max Frisch, með
Andorra einmitt þetta sama vor. Hafði Helgi Skúláson
leikstýrt Schnitzler en Lárus Pálsson kom sem gestur
og stýrði Eðlisfræðingnum og varð það hans síðasta
uppfærsla hjá Leikfélaginu.
Mér var fljótt ljóst mikilvægi þess að hafa öfluga
leikforystu og sömuleiðis, að meiri rækt þyrfti að
leggja við skapandi leikmyndagerð en tíðast hafði ver-
ið. Eftir endurskipulagninguna upp úr 1950 höfðu
ýmsir lagt þar hönd á plóginn, en listrænt séð hafði
Magnús Pálsson skilað þar drýgstum hlut. Um þær
mundir sem fáránleikastefnan nam land á íslandi með
þeim Beckett og Ionesco höfðu verið uppi miklar deilur
innan Leikfélagsins, en Mágnús, sem þá var í stjórn að
ég held, vildi gera Iðnó alfarið að tilraunaleikhúsi.
Hans sjónarmið varð undir, og Magnús varð þá við-
skila við félagið og s'tofnaði Grimu með svo sundurleit-
um hópi sem Vigdísi Finnbogadóttur, Kristbjörgu