Alþýðublaðið - 22.12.1984, Blaðsíða 7

Kjeld, Guðmundi Steinssyni, Þorvarði Helgasyni og
Erlingi Gíslasyni. Enda fór svo að félagsskapurinn
klofnaði og vildu báðir hafa aðstöðu í Tjarnarbæ, sem
þá var í umsjá okkar Leikfélagsmanna. Af því tilefni
tókst mér að setja saman eina hnyttiyrðið að ég held,
sem mér hefur auðnast um ævina: Þegar báðir armarn-
ir komu til mín að tala sínu máli, þá runnu á mig tvær
grímur!
í stað Magnúsar réðst nú til að gera æ fleiri ieik-
myndir Steinþór Sigurðsson, sem hafði verið félagi
minn í Stokkhólmi þegar við vorum við nám, og gott
ef ég hafði ekki bent á hann, því að ég vissi, að hann
hafði tekið leikmyndagerð samfara listmáluninni. Þeg-
ar hér var komið sögu, var hann fastráðinn hjá félaginu
og var það viturleg ráðstöfun, eins og átti eftir að koma
æ berlegar í ljós, eftir því sem árin liðu.
Leikstjórarnir voru í rauninni aðeins tveir, Gísli
Halldórsson og Helgi Skúlason. Helgi hafði tiltölulega
nýlega hafið sinn leikstjóraferil og var auk þess í erfiðri
aðstöðu sem formaður, en í ótviræðri sókn. Gísli mátti
heita lengra kominn á þessu sviði og var eftirsóttur víð-
ar en í Iðnó í krafti nokkurra rómaðra og áhrifamikilla
sýninga. Það flækti svo málið enn, að báðir voru í hópi
bestu leikara félagsins, þannig að oft var illmögulegt að
manna vandasöm leikrit án þeirra. Einkum var staða
Gísla sterk, þar sem hann gat valið og hafnað að vild
(hann hefur aldrei látið efnalegt gæðakapphlaup segja
sér fyrir verkum); satt að segja fannst mörgum, að þeir
og félagið þyrftu að sitja og standa sem hann vildi.
Helgi hafði ekki sama frjálsræðið, þar sem hin félags-
lega skylda hvíldi á honum, að finna sáttarorð og miðla
málum, finna nýja útvegi, án þess að láta sitt hæfi sitja
í fyrirrúmi.
Gísli er mikill gáfumaður og handgenginn hinum
bestu bókmenntum, en styrkleiki hans fólst ekki síður
í persónuleikanum, sem er býsna sérkennilega samsett-
ur og getur verið æði fyrirferðarmikill. Gísli er skap-
maður mikill og getur tekið upp þunga þykkju og
stundum lengi, en svo getur hann verið allra manna
spaugsamastur, léttur og hlýr, bóngóðnr með afbrigð-
um og hrókur alls fagnaðar. Á þessum árum voru mjög
við lýði svokallaðir Iðnó-brandarar; voru margir sleipir
í þeirri íþrótt en fæstir þó leiknari Gísla: verður vikið
síðar að þessari sérstæðu tegund kímnigáfu.
Mér var ljóst, að lífsnauðsyn var fyrir leikhúsið, að
gott samstarf tækist með okkur Gísla. Við hófum
þreifingar og gengum marga hringi kringum Tjörnina.
Þessi samtöl okkar urðu mörg áður varði og bárust
leikar meðal annars í Plantasiuna í Þórshöfn í Færeyj-
um þar sem við greindum og spáðum í islenska leiklist
eina sögufræga Jónsmessunótt. Af þessum samtölum
spratt margt það, sem síðan hefur þróast í íslenskri leik-
list, af þeim spratt líka vinátta sem stendur enn; það
kann að vera við sjáumst varla misserum saman, en við
tökum upp þráðinn eins og við höfum síðast hist fyrir
nokkrum mínútum.
En þarna við Tjörnina haustið 1963 beindust orð
mín í ákveðna átt: Eg vildi, að Ieikrit Sartres, Fangarnir
í Altona, yrði fyrsta verk, sem heyrði undir mitt val í
leikhúsinu, og ég vildi, að Gisli stjórnaði því. Eftir
nokkra eftirgangsmuni varð þetta ofaná.
Nokkur metnaður fólst í þessu vali, það skal viður-
kennt. Leikurinn var eitt helsta stórvirki, sem fram
hafði komið í nýrri bókmenntum um nokkurt skeið,
svipmikið uppgjör við nýliðna hildarsögu, sem ýmsir
virtust þó tilbúnir að gleyma við fyrstu hentugleika. Ég
rek hér ekki efnið, en þar segir sögu þýskrar fjölskyldu,
auðkýfings, sonar hans, sem hefur lokað sig uppi á
háalofti, systurinnar, sem hefur aðgang að honum,
bróðurins, sem er kominn á kaf í hið þýska wirts-
chaftswunder, og svo mágkonunnar, sem tekst að fá
kauða niður; hann hafði aldrei viljað trúa því, að stríð-
ið væri á enda. Ég hafði séð þetta leikrit í Stokkhólmi
ári eða tveimur áður, og hrifist mjög af rómaðri sýn-
ingu Alfs Sjöbergs á Dramaten; hann hafði á að skipa
einvalaliði, þeirra á meðal Max von Sydow í hlutverki
Franz þess sem lokar sig inni, Lars Hanson í hlutverki
föðurins og Gertrud Fridh í hlutverki systurinnar, Lení.
Auðvitað áttum við ekki eins sterku liði á að skipa, en
leikurinn hafði nýlega komið út á ensku, fékkst í bóka-
verslunum heima, einhverjir höfðu að auki séð hann í
London og hann var mjög umræddur meðal leikhús-
fólks; í stuttu máli: við vorum öll sammála um að
leggja í hann.
Leikhópurinn var að vísu æði sundurleitur, eins og
fyrr, og sárasta blóðtakan var sú, að aðalleikkona
félagsins, Helga Valtýsdóttir, sem var góð vinkona mín,
hafði ráðið sig upp í Þjóðleikhús um sama leyti og ég
átti að taka við; þetta féll konu minni til dæmis miður.
Hins vegar hafði Sigríður Hagalín verið á samningi í
Þjóðleikhúsinu veturinn áður og staðið sig vel, en kom
nú aftur til starfa fyrir félagið. Hún og Helga Bach-
mann, sem báðar voru upprennandi leikkonur um
þessar mundir og oft voru farnar að bera hita og þunga
dagsins, léku þessi stóru kvenhlutverk og Guðmundur
Pálsson hlutverk bróðurins, Werners. í hlutverk föður-
ins var ekki mörgum til að dreifa nema Brynjólfi, sem
þó roskinn væri orðinn hafði árið áður unnið einn sinn
stærsta sigur í strandkapteininum í Hart í bak. En
Jónatan og þessi harðsvíraði þýski iðjuhöldur eru ólík-
ar manngerðir, og þó að Brynjólfur væri manna fræg-
astur fyrir að bregða sér í allra kvikinda líki, höfðum
við nokkrar áhyggjur, meðal annars af því að textinn
var mikill og strembinn og sýningin ákaflega löng: tók
7
nálega fjórar klukkustundir i flutningi. En óttinn
reyndist ástæðulaus og Brynjólfur stóð fyrir sínu eins
og fyrri daginn. í smærri hlutverkum var svo m. a. Bríet
Héðinsdóttir, sem þarna lék sitt fyrsta hlutverk í Iðnó.
En auðvitað stóð þetta mikið og féll með hlutverki
Franz. Og eins augljóst og var, að leikstjórnin var ekki
á færi neins nema Gísla Halldórssonar, jafn augljóst
var að fela Helga Skúlasyni hlutverk Franz, enda vann
hann þarna einn eftirminnisverðasta leiksigur á öllum
sínum leikferli.
Þetta tókst sem sagt. Ég hafði verið svo heppinn að
fá Sigfús Daðason, sem ég þekkti frá París, til að finna
verkinu íslenskan búning. Én bæði var það, að við vor-
um svolítið lengi að koma okkur að efninu, verkefnið
óvenjulangt, eins og áður segir, jafnt fyrir þýðanda sem
þá sem flytja áttu, þannig að það varð að ráði, að við
flýttum okkur ekki um of, en hefðum frumsýninguna
miili jóla og nýárs. (Þjóðleikhúsið hafði þá „tekið“
annan í jólum af Leikfélaginu sem frumsýningardag,
svo við þurftum alltaf að víkja um nokkra daga). Hins
vegar vorum við svo heppin, að Hart í bak var í fullum
gangi, svo við vorum ekki í vandræðum með sýningar.
Helga Valtýs lék þar Áróru spákonu sem fyrr, enda
hafði hún ráðið sig uppeftir nteð því fororði. Auk þess
hafði hópur Leikfélagsmanna leikið Ærsladrauginn
eftir Noél Coward um sumarið í leikför; þessi hópur
bauðst nú til að sýna þetta leikrit nokkrum sinnum til
ágóða fyrir húsbyggingarsjóð og var það að sjálfsögðu
þegið með þökkum.
En mér dvelst við sýninguna á Föngunum í Altona,
vegna þess að hún var sú fyrsta, sem ég átti val að; ekki
óraði mig fyrir því þá, að ég ætti eftir að hafa áhrif á
val á þriðja hundrað leiksýninga síðar. Á frumsýning-
unni vorum við hjónin svo á nálum, að okkur tókst
ekki að haldast við í sætunum seinni hlutann, heldur
sátum við í tröppunum upp á loft, þar til lófatakið
dundi við. Auðvitað átti maður eftir að sjóast, en þó
átti nú þetta eftir að endurtaka sig; ég man sem dæmi
fyrstu sýninguna á Kristnihaldi undir Jökli.
Þrír þættir i Föngunum gerast í myndarlegri rík-
mannlegri stofu niðri, hinir í þakherberginu uppi.
Steinþóri, sem gerði leikmyndina, hafði þarna tekist
sem svo oft fyrr og síðar á litla sviðinu í Iðnó að koma
upp stórhýsi (hvernig sem hann fór að þessu), og Ieik-
stjórn Gísla var skóladæmi um vandlega hugsaða upp-
byggingu leiksýningar: í þáttunum niðri var kalt og
langt á milli persónanna, uppi var stutt í ástriðufull
átök. Réttar staðsetningar eru ABC-leiksýningar, þar
kemur leikstjóri skýrt frarn í afstöðu, hreyfing og mynd
ytra tákn þess kjarna, sem er skilningur hans á verkinu.
Þetta er sem sagt 29. desember 1963. Fangarnir í
Altona ná til áhorfenda sinna. Og slagurinn er hafinn.