Alþýðublaðið - 06.01.1987, Síða 3

Þriðjudagur 6. janúar 1987
3
Áramótaávarp forseta íslands, Vigdísar Finnbogadóttur:
„...að gleyma hvorki fortíð
né framtíð í kapphlaupinu
eftir stundargæðum“
Frú Vigdís Finnbogadóttir
Góðir landsmenn, góðan dag,
gleðilegt ár.
Enn á ný sem svo oft áður höfum
við verið minnt á það hversu óblíð
náttúruöfl þjóð okkar þarf einatt
við að etja. Skuggi hefur hvílt yfir
hátíðarhöldum okkar við fregnir af
miklum sjóslysum undan ströndum
Iandsins. Á slíkum raunastundum
kemur ávallt í ljós hinn mikli sam-
hugur sem býr með íslendingum.
Missir eins er missir fyrir alla. Sam-
úð okkar er einhuga um þessar
mundir með fjölskyldum látinna
sjómanna og allra annarra sem að
hefur verið höggvið. — Að því
mæltu flyt ég héðan frá Bessastöð-
um þær hugleiðingar sem ég vildi fá
samtíðarmenn mína til að eiga hlut-
deild í við þessi áramót.
„Vér stöndum nú í dyrum nýs árs.
í dag er fyrsti dagur hins fyrsta
mánaðar í nýju ári, fyrsti janúar.
Mörgum er kunnugt að þetta mán-
aðarnafn er úr latínumáli og dregið
af orði sem merkir bogi eða hlið og
einnig er það nafn hinna fornu
Rómverja á goðmagni dyra og
hliða, sem sýnt var á myndum í líki
mannveru með andlit í tvær önd-
verðar áttir, aftan og framan á
höfði. Eins og guðinn horfa dyr
bæði út og inn, aftur og fram í senn.
Það gera áramótin einnig, mánað-
arnafnið minnir okkur á það, dyra-
mánuður"
Þannig hóf Kristján Eldjárn
ávarp sitt til þjóðarinnar í ársbyrj-
un 1978. Þau orð hef ég kosið að
gera að mínum nú af ýmsum ástæð-
um. Á árinu sem nú er nýliðið hefði
Kristján Eldjárn orðið sjötugur og
það rifjaðist enn upp fyrir okkur
hve allt of snemma við máttum sjá
á bak svo dýrmætum manni sem
hann var.
Kristján Eldjárn hafði gert það
að ævistarfi sínu að rýna í fortíðina
og grandskoða hana. Engu að síður
horfði hann ávallt til framtíðar þeg-
ar hann tók til máls fyrir hönd
þjóðar sinnar og las í framtíðina í
krafti þekkingar sinnar á fortíð og
sögu. Og hann tók jafnan til máls
með þeim hætti að rækilega var tek-
ið eftir.
í framhaldi af þeim orðum sem
ég vitnaði til úr ávarpi Kristjáns
Eldjárns vék hann að því að það að
skyggnast um, horfa til átta, væri
ríkur þáttur í mannlegu eðli en hins
vegar misjafnt til hverrar áttar væri
fastast horft. Orð hans voru hvatn-
ing til þjóðarinnar um að halda
jafnan vöku sinni og gleyma engri
áttinni, gleyma hvorki fortíð né
framtíð í kappinu eftir stundar-
gæðum.
Hver sá sem stendur í dyrum er
jafnan staddur á tímamótum.
Hann þarf að taka ákvörðun og oft
nokkra áhættu. Víst getur hann
kosið að snúast á hæli á þröskuldi
sínum og hverfa aftur inn í húsið,
una við hið þekkta og heimakunna,
fullviss þess að það sé rétt sem í
Hávamálum segir að „dælt er
heima hvat“. AUt sýnist mun auð-
veldara heima fyrir því þar þekkj-
um við allar aðstæður, vitum hvað
getur gerst Oftar en ella er þó nauð-
synlegt að taka aðra ákvörðun: að
stíga yfir þröskuldinn, ganga út til
móts við hið ókunna, út í það land
þar sem fen og foröð kunna að leyn-
ast.
í dyragætt nýs árs eigum við ekki
þessara kosta völ. Okkur stendur
ekki til boða að snúa aftur inn í það
hús sem var í fyrra heldur er okkur
nauðugur sá kosturinn að ganga yf-
ir þröskuldinn. Undan því verður
ekki vikist en hins vegar kann það
að varða alla heill okkar, alinna og
óborinna, með hvaða hugarfari og
hverskonar ásetningi við stígum
skrefin.
Þær kynslóðir sem nú byggja
þetta land, ísland, hafa stigið stærri
skref út í óvissuna en nokkrar fyrri
kynslóðir. Á hálfri öld höfum við
orðið vitni að þvílíkum breytingum
að umhverfi okkar væri óþekkjan-
legt fyrri tíðar fólki. Vissulega hef-
ur tæknibyltingin breytt mörgu fyr-
ir öðrum þjóðum en við getum
hæglega leitt að því rök að hér á
landi hafi umskiptin orðið miklu
stórfelldari og sneggri en víðast
annars staðar. Þegar við horfum á
myndir af fátækt og neyð með öðr-
um þjóðum hættir okkur til að
gleyma hve örskammt er liðið frá
því forfeður okkar stóðu andspæn-
is þeim aðstæðum að þeir gerðust
landflótta hundruðum og þúsund-
um saman. Því það er ekki einu sinn
full öld liðin frá Vesturferðum ís-
lendinga, flóttanum mikla frá ör-
b^rgðinni, þegar sárafátæku og
matarlitlu fólki var beinlínis ýtt úr
landi til að létta bagga hinna sem
eftir sátu.
í dyragætt hins nýja árs skiptir
miklu að halda áttum, að kunna að
skyggnast um áður en lengra er
gengið. Þá ríður á að kunna að
horfa allt í senn aftur og fram og til
höfuðátta.
Hverjum manni er það nauðsyn
að staldra við öðru hvoru og freista
þess að skilgreina og skilja sjálfan
sig, að gera sér grein fyrir eigin
verðleikum og hlutverki í samfélagi
mannanna. Þá sem endranær verð-
ur hann meðal annars að gera sér
grein fyrir siðferðilegri ábyrgð sinni
á sjálfum sér. Þá mun hann jafn-
framt geta gert sér grein fyrir því að
næst því að gæta sjálfs sín hlýtur
hann að gæta bróður síns.
Á sama hátt er hverri þjóð nauð-
syn að vita deili á sjálfri sér, vita
hvað það er sem hún hefur til mála
að leggja i samfélagi þjóðanna,
hvenær það er sem hún getur stolt
lagt fram sinn skerf án tillits til
stærðar og veraldlegs auðs á heims-
vísu, hvenær hún getur krafist þess
að menn leggi eyru við rödd hennar,
— að á hana sé hlýtt. Það getur ekki
sú þjóð sem gleymir að horfa til
baka vegna þess að henni er ofbirta
í augum af nútíð og framtíð. Það
getur heldur ekki sú þjóð sem
gleymir að taka siðferðilega ábyrgð
á sjálfri sér.
Þegar Atli Ásmundarson á
Bjargi, bróðir Grettis, gekk um dyr
heimilis síns til móts við banamenn
sína þótti honum nokkuð til spjót-
anna koma sem að honum beindust
og hafði um þau orð að „þau
tíðkast nú hin breiðu spjótin". Þar
sem við stöndum nú, íslendingar, í
dyrum nýrra tíma beinast að okkur
mörg spjót og sum breið. Aldrei
hafa menningaráhrif frá öðrum
þjóðum átt jafngreiða leið til okkar
og nú um stundir og eru þó smá-
ræði ein í samanburði við það sem
framtíðin virðist boða. Það er okk-
ur mörgum áhyggjuefni hvort þjóð-
in muni við þær aðstæður gæta1'
uppruna síns, og geyma þau ómet-
anlegu verðmæti sem þarf til þess
að hún megi kallast sjálfstæð og
sérstök þjóð um ókomin ár. Því
einmitt án menningararfsins og
þeirra andlegu verðmæta sem fyrri
kynslóðir hafa skapað virðist hverri
þjóð hætta búin. Um það vitna
mörg dæmi í reynslusögu mann-
kynsins.
Með þessum orðum er ég ekki að
taka afstöðu með þeim sem jafnan
berjast gegn öllu öðru en heima-
fengnum böggum. Ég er ekki að
segja að öll erlend áhrif á menningu
okkar og lífshætti séu hættuleg. Því
fer fjarri. Það er eðli okkar allra að
taka við áhrifum, læra af öðrum.
Stórmenni sögu okkar voru gagn-
kunnug erlendum menningar-
straumum sinnar tíðar. En þau
kunnu líka að fella þá strauma að
íslenskum veruleika. Vitanlega
þurfum við enn sem fyrr að vera
viðtakendur áhrifa — einfaldlega
vegna þess að við erum hluti af
mannkyni og mannheimi. En hins
vegar megum við aldrei vera svo
áköf í nýjungagirni okkar að við
gleymum eigin sérkennum, því sem
gert hefur okkur að þjóð og gera
mun um ókomna tíð ef rétt er á
haldið. Við þurfum að vera sjálf-
stæðir viðtakendur og kunna enn
sem fyrr að laga hið nýja og erlenda
að íslenskum aðstæðum. í því felast
töfrar okkar meðal þjóða heims að
vera eilítið öðruvísi, með okkar eig-
in sniði. Þannig getum við komið
færandi hendi með sitthvað sem
öðrum þykir bragð að.
Á hitt ber einnig að líta að jafn-
hættulegt menningu og þjóðerni
væri að horfa einasta til hins liðna,
gleyma vökunni í nútíð vegna
draumanna um fortíð. Því hverri
hugsandi veru, hverri hugsandi
þjóð, er nauðsyn á ögrandi við-
fangsefnum, nauðsyn á einhverju
nýju að glíma við. Vopn hennar í
glímunni við hið nýja og ókunna
eru þekking og menntun. Gleymist
ekki að afla þekkingar, skipuleggja
hana og hlú að henni munum við
ávallt geta tekist á við hið óþekkta
og vonandi jafnan hafa nokkurn
sigur í þeirri glímu. Án þekkingar
og reynslu verður hætt við þungri
byltu. Af þeim sökum er okkur svo
brýnt að gæta vel að skólum okkar
og menningarstofnunum. Þar eru
gróðrarreitir þekkingarinnar og þar
verður að leggja grundvöll að skiln-
ingi okkar á sjálfum okkur, eðli
þjóðar okkar og hlutverki. Þannig
tryggjum við einnig þekkingu á því
menningarsamhengi sem við stönd-
um í.
Og samhenginu má íslensk þjóð
aldrei gleyma. Hvorki hinu sögu-
lega samhengi við fortíðina né held-
ur samhenginu milli veraldlegra
gæða og andlegra gæða, samheng-
inu milli framleiðsluvöru okkar,
þeirrar sem við seljum á markaðs-
torgum og hinnar sem fólgin er í
listum okkar og menningarlífi á
öðru sviði. Því aðeins að þetta sam-
hengi sé ljóst getum við gert okkur
og öðrum grein fyrir því hvað það er
að vera íslendingur, hvers vegna við
getum hiklaust sagt að íslendingar
viljum við öll vera. Það er ekki af
því að hér sé betra að sitja við kjöt-
katlana en annars staðar.
Úr dyragætt áramótanna horfum
við til framtiðar og fortíðar í senn.
Þekking okkar á fortíðinni verður
undirstaða framtíðarsýnarinnar.
Og hvernig er framtíðarsýn Islend-
inga? Hvernig viljum við til dæmis
að aðrar þjóðir líti til okkar og á
okkur í framtíðinni? Hver er sú
ímynd, sem við viljum sjálf skapa?
Svörin verða eflaust misjöfn. Þó
ætla ég að nokkuð verði þeim öllum
sameiginlegt. Við munum áreiðan-
lega öll komast að þeirri niðurstöðu
að við viljum að aðrir geti horft til
okkar sem sjálfstæðrar menningar-
þjóðar. Þjóðar sem hefur hiklaust
axlað þá ábyrgð sem felst í því að
vera hluti mannkyns. Við viljum
geta verið stolt af því sem við höf-
um til þekkingar og menningar
heimsins að leggja. Við viljum geta
glaðst yfir sigrum okkar á sem flest-
um sviðum, hvort heldur er í íþrótt-
um hugar eða líkamans. Við viljum
um hver áramót geta horft svip-
djörf fram á veg og sagt: Hér kom-
um við, fullgildir þátttakendur í
samfélagi þjóðanna.
Um undanfarin misseri hafa lær-
dómsmenn okkar unnið að því að
reyna að átta sig á framtíðinni og
lýsa ytri ramma framtíðarsýnarinn-
ar. Margt er þar sem ekkert verður
um vitað en þó ber öllum sman um
sumt. Þannig er ljóst að hlutföll
kynslóðanna raskast svo um mun-
ar: miklu fleiri en nokkru sinni fyrr
verða í elsta aldursflokknum þar
sem fyrirséð er að aldraðir verða
full 17% þjóðarinnar uppúr alda-
mótum og þá um leið mun færri
sem sjá þurfa öldruðum, sem skilað
hafa sínum hlut til samfélags þjóð-
arinnar, fyrir góðu og sómaríku
ævikvöldi. Óþarfi ætti að vera að
vekja athygli á því að þeir sem ungir
eru á þessari stundu eldast samtíma
öðrum og verða einnig gamlir einn
góðan veðurdag, ef þeim auðnast
líf sem við öll vonum. Þeir vilja eins
og aðrir geta gengið að umhyggju
nýrra kynslóða í eigin elli.
Hér er um að ræða þátt komandi
tíma sem við vitum um og getum
þess vegna búið okkur undir. Þeirra
tíma vegna megum við ekki láta
nokkurs ófreistað til að efla mennt-
un og þekkingu barna okkar og búa
þau þannig undir þá framtíð sem
við viljum eiga með þeim. Því
mennt er máttur til að takast á við
þær aðstæður sem skapast hverju
sinni. Sú þjóð sem gengur til móts
við tæknivædda tíma án þess að
vera brynjuð þekkingu og almennri
menntun hún mun ekki aðeins tapa
fyrstu orrustunni heldur stríðinu
öllu. Framtíðin spyr ekki um ver-
aldarauð sem auðvelt er að sóa
heldur þekkingu til að skapa auð-
sæld.
Á nýju ári er gott að minnast
mikils sannleika sem felst í skoðun
Einars skáld Benediktssonar og
hann setti fram í DAGSKRÁ sinni
fyrir réttum hundrað árum, í tilefni
þess hve fólk var vanbúið til að
mæta framtíðinni á ættjörð sinni
og neyddist til að segja skilið við
hana. „. . . Mesti og besti auður
hvers lands“, ritar hann, „er fólkið
sjálft, sem lifir þar, hugsar og starf-
ar . . “ Þessi orð skáldsins brýna
okkur til að búa æsku íslands sem
best undir að eiga hér heima með
víðsýni yfir heimsbyggðina, til fyr-
irmyndar í hagleik og kunnáttu. Til
þessa markmiðs megum við aldrei
spara sameiginlega fjármuni okkar,
því þannig er þeim varið til þjóðar-
heilla, — til heilla okkur sjálfum
hverju og einu.
Því beini ég þeim orðum til þeirra
sem ábyrgð bera á nánasta umhverfi
sínu eða heildinni allri að láta það
aldrei úr huganum hverfa að við
eigum engan auð meiri en mann-
fólkið sjálft og að við skuldum
hverri mannveru að rækta hana til
þeirra verðmæta sem enginn getur
frá henni tekið — og það eru þekk-
ing og menntun: meginatriði sem í
framtíðinni verða höfuðundirstaða
þess sem í askana verður látið.
Gleðilegt nýár, gleðiríka framtíð.
)