Alþýðublaðið - 06.10.1987, Page 4

4
Þriðjudagur 6. október 1987
________t MINNING t________
Baldur Bjarnason magister
í minningu Baldurs Bjarna-
sonar magisters
Baldur Bjarnason var fædd-
ur 31. mars 1914 í Jónsnesi i
Helgafellssveit. Settist hann í
sjötta bekk Menntaskólans á
Akureyri haustið 1935. Fór þar
mikið orð af kunnáttu hans í
sögu. Lauk hann stúdents-
prófi vorið 1936. Ári síðar hóf
hann nám í sagnfræði við Há-
skólann í Osló og lauk magist-
erprófi við hann vorið 1941. í
strtðslok 1945, kom hann
heim. Varð hann fljótlega
kunnuraf útvarpserindum sín-
um um útlend stjórnmál og
sögu fyrri alda, enda voru þau
bæði vel flutt og vel samin. í
árslok 1945 birti hann bók um
veru sína í Noregi á stríðsárun-
um og fangelsisvist í nokkra
mánuði hjá nasistum.
Baldri Bjarnasyni varð ég
málkunnugur sumarið 1948. I
tíu eða ellefu ár hittumst við
oft á kaffihúsum í Reykjavík,
sem við sóttum á þeim árum.
Baldur var skemmtilega vel
máli farinn, glöggur, meira að
segja skarpskyggn á köflum.
Frá Sturlungaöld sagði hann
með afbrigðum vel, og þykist
ég vita að magister-ritgerð
hans sem fjallaði um hana,
hafi verið með afbrigðum vel
samin. Fyrstu ár kynna okkar
var dagfar hans eðlilegt, þótt
hann væri stundum ör og eirð-
arlítill. En eirðarleysi hans
ágerðist, og kringum 1952 var
haft á því orð. Honum varð aga-
vandi á höndum í kennslu
sinni við Gagnfræðaskóla
Austurbæjar. Hann festi ekki
hugann við ritverk og erindi
hans urðu verr samin og flutt
en áður. í kringum 1960 kenndi
hann hjartakvilla og fór á dval-
arheimili í Hafnarfirði. Þaðan
átti hann ekki afturkvæmt, og
starfsdegi þessasérkennilega
menntamanns var lokið.
Eftir að ég heyrði andláts-
fregn Baldurs Bjarnasonar,
endurlas ég í Grini-fangelsi.
Varð ég þá þess fullviss, að
hún á sér varanlegan sess á
meðal merkra íslenskra minn-
ingabóka. Því til áréttingar, og
sem hinstu kveðju, tek ég upp
nokkrar málsgreinar úr bók-
inni, og gef því góðum sögu-
manni orðið:
„Þegar ég hafði lokið stúd-
entsprófi vorið 1936, þá 22 ára
að aldri, var ég í vafa um, hvað
ég ætti að gera, hvort ég ætti
heldur að flækjast um heim-
inn á útlendu skipi eða freista
þess að stunda nám við út-
lendan háskóla ... Er ég hafði
fengið dálitla námsstyrki, fór
ég að stunda háskólanám i
Osló, „því miöur,, verð ég að
segja, eftir allt, sem síðan hef-
ur á daga mína drifið ... ég fór
til Noregs í fyrsta skipti 1937,
og næstu tvö ár var ég að
mestu leyti í Osló og stundaði
þar nám við háskólann. Ég las
sögu og landafræði ... 1939-
1940 varég áíslandi í eitt ár, en
vorið 1940 fékk ég það ríf legan
námsstyrk, að ég gat talið mig
öruggan í eitt ár. Eg átti þá að-
eins eitt ár eftir af námstíman-
um. Ég fór því út á ný vorið
1940 með e/s Gullfossi..." (Bls.
5-6)
„Ég kom til Oslóar að
kvöldi dags 7. apríl 1940.
Fyrstu nóttina svaf ég á mjög
stóru gistihúsi, þar sem flæk-
ingar og umrenningar áttu at-
hvarf ... Daginn eftir hitti ég
ýmsa menn, sem ég þekkti.
Allir ræddu um stríðshorfurn-
ar ... Um kvöldið fékk ég mér
herbergi Böhlers Hospits, Ný-
götu 9... Ég lagði mig til svefns
seint um kvöldið ... vaknaði ég
aftur ... heyrði ég skyndilega
einkennilega ömurlega tóna,
nístandi og skerandi, rjúfa
næturþögnina ... loftvarnar-
pípurnar... Fjandmannahervar
kominn að landi ... Ég vaknaði
seint um morguninn ... Ég sá
flugvélarásveimi yfirborginni
... fólkið á götunum hljóp fram
og aftur sem æðisgengið, en
úti á Oslóarfirði heyrðust skot-
dunur í sífellu ... Ég sá fólk í
hópum forða sér út úr borginni
á bifreiðum, og síðar um dag-
inn fylltist borgin af einkennis-
búnum þýskum hermönnum."
(Bls. 6-7)
„...byrjaði ég námið síðasta
háskólaveturinn minn haustið
1940 ... fluttist ég ... til Austur-
bæjarins ... Meirihlutann af
námstíma mínum hef ég búið
hér. (Bls. 14)... Háskólinn starf-
aði eins og venjulega ... Ég
sótti tímana eins og áður, las
námsgreinar mínar og skrifaði
höfuðritgerð mína. (Bls. 22) ...
Eftir nýárið hætti ég að sækja
tíma í háskólanum og bjó mig
til prófs. Ég lagði fram ritgerð
mína i sögu, sem var aðal-
námsgrein mín. Var hún sam-
þykkt. Ritgerðin fjallaði um
Sturlungaöldina og endalok
hins íslenska lýðveldis. (Bls.
28)... Vorið kom ... Ég gekk nú
undir próf. í júní 1941 var ég út-
skrifaður magister I sagnf ræði
frá Oslóarháskóla." (Bls. 30)
Síðla sumars 1941 réð Bald-
ur Bjarnason sig á stórt flutn-
ingaskip, og segir hann svo
frá: „Ég var þá orðinn þilfars-
drengur á m.s. Taiwan ... Það
var í ágúst 1941, að við stigum
á skipsfjöl. Taiwan var stórt
vöruflutningaskip, um 10.000
tonn. Á skipinu var 30-40
mannaáhöfn ... Við héldum nú
... yf ir hið skuggalega Kattegat
... gegnum Stóra-belti ... með-
fram hinni smáhæðóttu
strönd Suður-Jótlands og
námum staðar í höfninni í Kíl.
Þaðan héldum við áfram I
gegnum Kílarskurðinn, og er
við komum út á Norðursjó,
sigldum við ásamt mörgum
norskum og dönskum skipum
áleiðis til Hollands, til Rotter-
dam. Við höfðum herskipa-
fylgd ... Dag nokkurn um há-
degisbilið var gerð á okkur
loftárás af breskum og belg-
ískum flugvélum. Árásin mis-
heppnaðist. Ein af flugvélun-
um var skotin niður og féll í
logum niður i sjávardjúpið ...
Daginn eftir ... komum við til
Rotterdam. (Bls. 38-41) ... Við
sigldum sömu leið til baka ...
Er við komum til Noregs-
strandar, var okkur sagt, að við
ættum að halda lengra norður
ábóginn ... Við sigldum aðeins
á daginn. Á nóttunni lá skipið
Ijóslaust og hreyfingarlaust ...
Allt gekk slysalaust, þangað
til við urðum fyrir loftárás fyrir
utan Flekkufjörð ... við sáum
tvær enskar f lugvélar á sveimi
skammt frá okkur. Báðir (fall-
byssubátarnir) skutu ákaft ...
Þá sáum við skyndilega, að sá
sem var fjær okkur, sporðreist-
ist... Við horfðum á litla þýska
herskipið, sem varað sökkva...
sigldu öll skipin i skyndi inn á
Flekkufjörð ... Ekki urðum við
fyrir fleiri árásum, meðan ég
var á Taiwan ... Að Iokum lent-
um við í Tromsey ... Við dvöld-
umst um það bil mánuð í
Tromsey.'1 (Bls. 42-46) Aðra ferð
fór Baldur Bjarnason með e/s
Taiwan til Rotterdam, en fór i
land í Oslófirði, í Arendal, rétt
fyrir jól 1941.
Frá veru sinni í Osló 1942
segir Baldur Bjarnason: „...eft-
ir langa mæðu heppnaðist
mér með aðstoð stúdenta-
skrifstofunnar að ná í gott her-
bergi með miðstöðvarhita í
Vestur-Osló, í Hjálmsgötu í
nánd við Bókstaðarveginn. Þar
var ég í nærri heilt ár ... Ég
hafði nú nóga peninga, fékk
mánaðarlega lán á vegum
sendiráðsins danska ... og auk
þess fékk ég mánaðarlega
styrk frá Norræna félaginu ...
ég var stöðugt lasinn af eyrna-
sjúkdómi og mataræðið var
slæmt ... Fólkið megraðist
stöðugt, magasjúkdómar fóru
í vöxt, og tæringin breiddist út
... Bæjarfólkið lifði á sultar-
fæðu. (Bls. 54- 55)„Fyrstu
mánuðina ... reyndi eg aö læra
hraðritun, en gafst upp á því
sökum leti. Annars eyddi ég
tímanum mest með því að
heimsækja gamla skólabræð-
ur og vini og rabba við þá um
ástand og horfur. Ég sótti
mjög veitingahús og bóka-
söfn, og enda þótt nú væri
kvikmyndaverkfall ... fór ég
stundum í bíó. (Bls. 64) ... las
ég bæði þýsk og norsk nas-
istablöð af ákafa, og oft undr-
aðist ég hið andlega tóm, sem
mér fannst einkenna skrif
þessará blaða.“ (Bls. 65)
Frá fyrri fangelsun sinni
segir Baldur Bjarnason svo:
„Það var kvöld eitt, laust eftir
miðjan vetur, er ég kom af
bókasafninu, að ég ... fékk mér
kaffi í Café Nordahl Bruun ...
Áður en ég vissi af, var ég far-
inn að tala um pólitik við
sessunauta mína, sem báðir
voru norskir ... Þeir héldu
áfram að úthúða Júðunum. Ég
sagði, að það væru til bæði
góðir og slæmir Gyðingar ...
Að lokum ætlaði ég að fara út,
en var stöðvaður við dyrnar af
þýskum liðþjálfa, sem sat þar
rétt hjá með stelpu sína... Eftir
drykklanga stund komu tveir
norskir Gestapómenn
sögðu þeir mér að koma með
sér. Ég gekk síðan á milli
þeirra niður á lögreglustöð
norsku nasistanna ... Eg hirði
ekki um að tilgreina, en inni-
haldið í ákæru þeirra var það,
að ég hefði haldið bolsévist-
iska æsingarræðu niðri á
kaffihúsinu ... Því næst varmér
ekið í bíl beint niður í tugthús-
ið við Akabergsveginn. Þar sat
ég einn í sólarhring, og næsta
kvöld var mér svo ekið inn á
lögreglustöðina að nýju og far-
ið með mig inn á skrifstofu
lögreglufulltrúans. Hann sekt-
aði mig um 40 krónur og sagði
að gæti ég ekki borgað þær
innan tveggja mánaða, fengi
ég fimm daga fangelsi við vatn
og brauð. (Bls. 66-68) ... Vorið
kom og einn blíðan veðurdag
fékk ég tilkynningu f rá lögregl-
unni um, að ég ætti að fara í
tugthúsið, vegna þess að ég
hefði ekki borgað sekt mína ...
Það var tekið fram, að ég gæti
fengið húsrúm í tugthúsinu á
Hólmaströnd, smábæ einum i
Suður-Noregi ... Ég sat f fang-
elsinu í fimm daga við vatn og
brauð og undi mér vel.“ (Bls.
71),
I október 1942 fékk Baldur
Bjarnason sér vinnu i slipp í
Osló, Nýlandsverkstæði:
„Dagarnir liðu einn af öðrum á
verkstæðinu. Um stríðið var
Iftið talað. Allir biðu með
óþreyju eftir úrslitum í Stalin-
gradorustunni miklu, sem nú
hafði verið háð um langan tima
... Ég var nú orðinn staðráðinn
í því að reynaað komast burt úr
landinu með einhverju móti.
Fyrst ákvað ég að reyna lög-
legu leiðina ... Ég fékk góð
vottorð frá kennurum mínum I
Osló og tilkynningu frá rektor
háskólans í Stokkhólmi um, að
ég væri velkominn þangað.
(Bls. 98) ... Ég man, að dag
nokkurn tókég mérfrí frávinn-
unni og fór upp á vegabréfs-
skrifstofu Þjóðverja í Osló til
að afla mér vitneskju, en fékk
ekkert svar. Þá um morguninn
höfðu borist fregnir um hinn
endanlega og ægilega ósigur
Þjóðverja við Stalingrad ...
tvær þýskar skrifstofustúlkur
grétu, og ungur Þjóðverji, sem
var á skrifstofunni þar, hallaði
séruppaðveggnum, grátbólg-
inn í andliti... Ég skal láta þess
getið, að ég fann ekki til neinn-
armeðaumkunar ... Núfórað
vora. Á kvöldin var ég oft úti.
Það var margt um manninn í
Osló. Bærinn var fullur af alls
konar útlendingum frá hinum
herteknu löndum. Höfðu Þjóð-
verjar sent þá til þvingunar-
vinnu. Maður rakst á Tékka,
Frakka, Júgóslava, Belgi, Hol-
lendinga og jafnvel Rússa.
(Bls. 102) Áður en lengraer far-
ið, verð ég að geta þess, að
laust eftir nýár varð ég að fá
mér nýtt húsnæði ... Með að-
stoð stúdentaskrifstofunnar
heppnaðist mér að fá hús-
næði I hinu svonefnda æsku-
lýðsheimili, nr. 2 við Olafs Ry-
es torg ... í stofu þeirri, sem
mér var vísað á, sváfu um 20
manns í ósjálegum timbur-
rúmum með lélegar ábreiður
ofan á sér. (Bls. 98-99)... Nú var
alveg komið að páskum (1943)
... Þjóðverjar höfðu ... neitað
mér um útfararleyfi ... Eftir
páskavarég... aðeins fáadaga
á Nýlandi." (Bls. 106)
Baldur Bjarnason fór nú að
hyggja á flótta til Svíþjóðar.
„...I lok júnímánaðar (1943) ...
var (ég) nú orðinn algjörlega
peningalaus og farinn að
skulda matsölustaðnum. Ég
hafði þá undanfarna daga haft
það fyrir sið að ganga niður á
bryggjurnar, sem lágu beint
fyrirneðan Nýlandsverkstæði.
Þar lágu oft sænskir smávél-
bátar, sem fluttu alls konar
varning til OslóarfráSvíþjóð...
enginn þeirra þorði að taka
mig með sér til Svíþjóðar ...
(Sænskur) vinur minn sagði
mér, að ég gæti tekið mér far
með járnbrautarlest alla leið
út á hið forboðna svæði, sem
tók við austan við Glaumu.
Mér væri óhætt að ganga veg-
inn til Bjarkalöngu ... Ég keypti
mér farmiða til bæjarins við
Glaumu. Er þangaö kom, fór
ég gangandi veginn, sem ligg-
ur til Bjarkarlöngu með pok-
ann hvita á öxlinni ... Það var
heitt í veðri, og ég varð móður
og þreyttur og varð því að hvila
mig oft ... Að lokum fór ég að
nálgast Bjarkarlöngu
Skyndilega hrökk ég við, er bif-
reið nam staðará veginum rétt
hjá mér, og út úr bifreiðinni sté
feikna stór og þrekinn maður
með gríðar stóran blóðhund í
bandi... En ég var nú einu sinni
vopnlaus og varð að láta mér
lynda að vera fangi ... Er við
komum á lögreglustöðina, var
svo skipað fyrir, að ég skyldi
fluttur í Breiðþveitarfangelsi
(Bredtvedt), sem er fyrir ofan
og austan Osló. Þegar þangað
kom, varég settureinn í klefa.“
(Bls. 111-117)
Þremur vikum síðar, 20. júlí
1943, var Baldur Bjarnason
fluttur í Grini-fangelsið. Frá
fangelsisvist sinni sagði hann
svo: „FangaráGrini voru hátt á
þriðja þúsund ... á Grini sátu
margir norskir læknar sem
fangar ... Ég var settur ásamt
fleiri mönnum að byggja
bragga rétt hjá höfuðbygging-
unni ... Strax fyrsta daginn,
sem ég fór út að vinna, fann ég
óþyrmilega til sultar ... fyrsta
kvöldið láég í rúminu og engd-
ist sundur og saman af hung-
urkvölum. Fæðið var bæði illt
og lítið ... Eins og vænta má,
var heilbrigðisástandið á Grini
allt annað en gott... Dr. Halvor-
sen, norskurkommúnisti, sem
setið hafði mjög lengi inni, var
yfirlæknir á Grini ... kynntist
ég fjölda lærðra manna, m.a.
Francis Bull prófessor, sem
setið hafði mjög lengi á Grini
... Hann var tekinn og bar á sér
einkenni sultar og þjáningar.
Svo var ég einu sinni kynntur
agnarlitlum, sköllóttum ná-
unga með gleraugu. Það
reyndist vera Lars Berg, sem
frægur er um allan Noreg fyrir
ástarsögur sinar. Urðum við
brátt mjög góðir vinir... Ég var
stöðugt veikur í eyrunum og
varð því að fara til læknis á
hverju kvöldi ... Svo var það
einn góðan veðurdag, að ég
fékk Grinisýkina. Það leið yfir
mig um morguninn við fanga-
skoðunina, og ég vaknaði á
lækningastofunni ... Ég lá í
nokkra daga, spjó upp öllu,
sem ég borðaði ... Flestir, sem
komu til Grini, veiktust af
þessu eftir einn eða tvo mán-
uði. Mér batnaði tiltölulega
fljótt ... (Morgun einn) skipuð-
um við okkur í röð, eins og
venja var. Þegar búið var að
telja, kallaði Maglerskrifstofu-
stjóri upp nokkur nöfn, Aal,
Vold, Erlingur Martinson. Það
var eins og kaldur gustur færi
um fangaraðirnar. Hann hélt
áfram: Solheim, Myrvog, Telle.
Allir svöruðu „já„ ... Dagurinn
leið ... karlarnir á skeftaverk-
stæðinu sögðu: „Það voru
Þelavogsmennirnir, sem voru
kallaðir fram í dag ..." Um
kvöldið flaug svo eins og eldur
í sinu um allar fangabúðirnar:
Erlingur Martinson, Aal, Vold
og Telle eru dæmdir til dauða.
Solheim og Myrvog hafa feng-
ið margra ára fangelsi... Þegar
við höfðum lesið í blöðunum
framkvæmd dómsins, varð al-
menn sorg á Grini.“ (Bls. 126-
165)
Úr Grinifangelsi var Baldri
Bjarnasyni sleppt 18. desemb-
er 1943. Frá útskrift sinni
sagðihann svo: „Svo varokkur
... sagt að fara upp á þriðju
hæð. Þar stóð sjálfur gæslm
varðstjórinn i hvítum einkenn-
isbúningi með kaskeiti og
gleraugu. Hann hélt yfir okkur
stutta tölu á þýsku og skoraði
á okkur að berjast á móti
bolsjevismanum. Ég fór að
skellihlæja eins og heimsk-
ingi. Ég gat ekki að því gert.
Mér fannst hann svo skemmti-
legur karlinn. „Nú finnst mér
Islendingurinn minn heldur
skrítinn," sagði gæsluvarð-
stjórinn. „Hann skiiur þig vel,“
sagði norskur nasisti, sem
stóð hjá honum. Karlinn glotti
... Siöan tók hann í höndina á
öllum föngunum, sem sleppt
var, og óskaði þeim gleðiiegra
jóla og þeir honum ... Vörubíll
tók viðokkurfyrirutan hliðið...
Við ókum hratt áleiðis til Osló-
borgar." (Bls. 189-190)
Enn sótti Baldur Bjarnason
um útfararleyfi, nú til Dan-
merkur, og aftur var honum
synjað þess. Vorið 1944 tókst
honum með hjálp góðra
manna að flýja frá Noregi til
Svíþjóðar. Bók sina, í Grini-
fangelsi skrifaði hann i Svi-
þjóð síðasta stríðsárið.
Haraldur Jóhannsson