Alþýðublaðið - 19.11.1987, Blaðsíða 4

4
Fimmtudagur 19. nóvember 1987
BRAGFRÆÐI IP
Þórarinn Eldjárn skrifar Æ )
ÁHERSLUATRIÐI
Þættinum hefur borist bréf frá Páli
Péturssyni alþingismanni, þingflokks-
formanni framsóknarmanna. Þar sem
þetta er fyrsta bréfiö sem hingað
berst og líta má á þaö sem merka
heimild um uppruna ákveöinnar þró-
unar í hrynjandi íslenskrar tungu, tel
ég rétt að birta þaö hér í heild:
A Iþingi 5. 11. 1987.
Heiðraði Þórarinn!
Ég las mér til ánægju pistil þinn um
hrynjandi í Alþýðublaðinu í dag. Þar talar
þú um Jramsóknaráherzlur “ og lýsir eftir
skýringum.
Svo vill til að ég þekki sögu þessara
mállýta og vil upplýsa þig um hana.
Þegar ég var fyrst kosinn á Alþingi árið
1974 var Ólafur Jóhannesson foringi okk-
ar framsóknarmanna. Hann hafði þau
mállýti að hann lagði gjarnan höfuð-
áherzluna á annað eða þriðja atkvœði
orðs, þegar hann vildi hnykkja sérstaklega
á eða stimpla röksemdir sínar í huga
áheyrenda.
Ólafur var þá einn þingmanna flokksins
um þessar áherzlur, en Ólafur var mjög
sterkur persónuleiki og okkar vitrastur í
þingflokknum.
Eg hef brageyra og veitti því athygli
þegar leið á kjörtímabilið að sumir þing-
manna flokksins voru farnir að apa eftir
áherzlur Ólafs Jóhannessonar þegar þeir
vildu vera sem vitrastir og tala af sem
mestum sannfæringarkrafti, enda höfðu
þeir margoft sjálfir látið sannfærast af
röksemdum Olafs þar sem áherzla var á
öðru eða þriðja atkvœði.
Eftir lát Ólafs hefur þetta fœrst í vöxt
meðal þingmanna flokksins og heyrist
orðið í máli ýmissa þeirra.
Þannig geta sterkir persónuleikar mótað
umhverfi sitt til frambúðar.
Hvaðan Ólafur hafði áherzlur sínar veit
ég ekki. Þær tíðkast ekki 1 Fjótum þar
sem hann var uppatinn.
Virðingarfyllst
Páll Pétursson
E. S. Hlustaðu með mér á kratana, nú
eru margir þeirra farnir að taka upp málf-
ar Jóns Sigurðssonar ráðherra.
P. P.
Ég þakka Páli Péturssyni kærlega
tilskrifið. Skýring hans er áreiðanlega
rétt, svo langt sem hún nær, en reynd-
ar lýtur hún aðeins að útbreiðslu fyrir-
bærisins.
En varðandi upprunann dettur mér I
hug að hans sé ef til vill að leita í um-
hugsunartækni sumra ræðumanna
sem tala blaðalaust. Menn kveða þá
hægt og þungt að orðunum og slíta
þau gjarnan i sundur. Á meðan talfær-
in eru að Ijúka hverri setningu skrepp-
ur hugurinn aðeins fram í timann og
undirbýr næsta skammt sem hann
sendir svo talfærunum. Merkingar-
áherslur hverfa þá að mestu, enda er
hugurinn ekki við talfærin. Um leið og
orðin slitna sundur blasir svo auðvit-
að við sú hætta að áherslur fari enn
frekar á flakk.
Útbreiðsluskýring Páls Péturssonar
á sér raunar rætur í þeirri gamalkunnu
söguskoðun, að umfram allt séu það
mikilmenni sem móti umhverfi sitt og
gang sögunnar, en ekki öfugt.
Það er því alveg Ijóst að íslenskir
flokksmenn verða að hugsa vel sinn
gang áður en þeir kjósa sér leiðtoga,
„Eg hef brageyra og veitti því
oft athygli að þegar leið á kjör-
tímabilið að sumir þingmanna
flokksins voru farnir að apa
eftir áherzlur Ólafs Jóhannes-
sonar þegar þeir vildu vera sem
vitrastir og tala af sem mestum
sannfæringarkrafti, “ segir Páll
Pétursson þingmaður í bréfi til
Þórarins Eldjárns um fram-
sóknaráherslur.
og hyggja vel að talanda þeirra. Enn er
mönnum f fersku minni hvernig
fleiðruð rödd Geirs Hallgrímssonar
varðveittist I eftirmanni hans. En það
sem gildir um mállýti hlýtur þá líka að
gilda um ýmsa málprýði. Þannig verð-
ur fróðlegt að sjá hvort vestfirska
krataforingjans á eftir að verða al-
mennt einkenni á íslenskum krötum.
Einnig verður mér hugsað til Alþýðu-
bandalagsins sem lengi hefur verið
pólitískt slappt á taugum, og sá ný-
lega ekki önnur ráð betri við þeim
kvilla, en hið gamalkunna og leið tví-
benta úrræði að „fá sér einn sterkan".
Þar er á ferðinni Vestfirðingur sem
ekki talar vestfirsku, aldrei hefur hann
reyndar verið kallaður málhaltur, þó
sumir segi aftur á móti að hann sé
málefnahaltur. En ef allir alþýðubanda-
lagsmenn verða á næstunni komnir
með samskonar hríðskotabyssu upp í
sig eins og Ólafur Ragnar, má þá bú-
ast við að hjaðningavígum linni? Ætli
það nú?
Kannski er það hreint ekki svo vit-
laust af kvennalistakonum að velja sér
enga forkonu.
Burtséð frá pólitískum áherslum er
það meginatriði í varðveislu tungunn-
ar að áherslur riðlist ekki. Þetta á ekki
síst við um bundið mál þar sem hrynj-
andin er einatt undir því komin að rétt
sé farið með áherslur. Af reynslu veit
ég þó, að ótrúlega margir leikarar og
tónlistarmenn eiga erfitt með að skilja
réttar áherslur í bundnu máli og eiga
það til að skrumskæla brag á alla enda
og kanta til að fella hann að eigin hug-
smíðum eða flutningsmáta. Við verðum
þó að vona að botngjarðirnar haldi.
UMRÆÐA
Þorsteinn Siglaugsson
skrifar
LOKSINS, LOKSINSI
(eða þannig...)
Það er að minnsta kosti afskaplega
gaman að geta snúiö takkanum á út-
varpinu sínu marga, marga hringi og
lenda alltaf á nýrri og nýrri útvarps-
stöð. Það er næstum eins og f útlönd-
um. Náttúrlega ekki alveg jafn margar
stöðvar, en samt. í staö þess að neyö-
ast til að hlusta á afdaokað Ríkisút-
varp neyða inn á okkur hundleiðinlegu
menningarefni og sinfónlum gefst
okkur nú kostur á að stilla á einhverja
létta og skemmtilega útvarpsstöö
sem spilar létt og skemmtilegt vin-
sældapopp milli þess sem eldhress
dagskrárgerðarmaður hringir út um
allar trissur i fólk sem er svo létt og
skemmtilegt að það lætur sig hafa
það að upplýsa manninn um veðrið,
hvað þaö hafði boröað I morgunmat
og þar fram eftir götunum. Aumingja
fólkið vill auðvitað vera með á nótun-
um vitandi sig á hraðri leið inn I upp-
lýsingaþjóöfélag framtlðarinnar. Dag-
skrárgeröarmennirnir eru sælir I þeirri
trú að það sem þeir gera sé einmitt
það sem fólkið vill.
Hér liggur kjarni málsins. Er þetta
raunverulega það sem fólkið vill? Hef-
ur nokkur maður raunverulegan áhuga
á að hlusta á vinsældalista sem eru
búnir til af einhverjum öðrum en hon-
um sjálfum? Finnst einhverjum gaman
að hlusta á einhvern náunga úti í bæ
röfla um veðrið eða hvað hafi verið í
matinn heima hjá honum? Þessum
spurningum, sem og öðrum slíkum
hlýt ég að svara neitandi. Einfaldlega
vegna þess að það er grundvallareðli
allra manna að leita upp á við en ekki
nióur. Að halda áfram fremur en að
standa í stað.
Þegar útvarp hófst var rlkjandi
meðal margra, sérstaklega mennta-
manna, mun meiri bjartsýni en nú er.
Sóslalismi og efnahags- og tæknileg-
ar framfarir áttu sinn þátt I þessu,
menn trúðu á menningarlegar- framfar-
ir sem afleiðingu af hinum efnahags-
legu.
En hvað hefur gerst? Það hefur ger-
samlega mistekist að koma af stað
raunverulegum menningar- og mennt-
unarframförum hjá öllum almenningi.
. Það hefur mistekist svo hrapalega að
jafnvel orðið menntun hefur breytt um
merkingu. Hvers konar starfsþjálfun
er kölluð menntun, en raunveruleg
merking hugtaksins, þ.e.a.s. vlðtæk
þekking og skilningur á flestum
mannlegum sviðum, hefur farið I
skugga allskyns prófsklrteina á mis-
munandi þröngum sviðum. Þegar átti
að skilgreina menninguna og mat-
reiða hana handa alþýðu manna, brást
spekingunum gersamlega bogalistin.
Rétturinn brann I ofninum og varð að
engu, eða, a. m. k. einhverju allt öðru
en til var ætlast.
Það er nefnilega ekki hægt að búa
til menningu handa fólki. Menningin
verður að koma innan frá og það hvort
hún verður „há“ eða „lág“, ræðst af
llfsskilyrðum þeirra sem móta hana.
Raunar held ég að til að geta skapaö
raunverulega menningu sem byggir á
traustum grunni þurfi fólk að skapa
Iffsskilyröi sln sjálft. Menning þess
fólks sem eyðir ævinni I að vinna fyrir
aðra I þjóöfélagi sem aörir hafa skap-
að, kemst aldrei á hátt stig. Sllk
menning fæðir aldrei annaö af sér en
eitthvað létt og, skemmtilegt sem veit-
ir hvfld frá hversdagsleikanum.
Þó ég taki svona til orða er langt frá
því að ég sé að predika sósíalisma.
Menningarlegar draumsýnir sósíalista
byggja á því að hópurinn skapi sér
menningu með sameiginlegu afli sínu.
Það getur hins vegar aldrei gerst. Sag-
an hefur kennt okkur að þegar múgur
myndast, einkenna hann alltaf lægstu
hvatir sem einstaklingunum innan
hans eru sameiginlegar. Það er líkt og
tekiö sé ofan af þeim sem hæst
standa innan hópsins, en þeir lægstu
aldrei hækkaðir upp.
Nei. Það eina sem getur skapað
menningu eru einstaklingar og barátt-
an milli þeirra, sem eflir hvern og einn
til afreka. Þetta, ásamt baráttunni við
náttúruöflin skapaði vestræna menn-
ingu. Þetta á llka eftir að skapa þá
menningu sem verður til eftir aö okkar
eigin hefur lokið viö aö þróast- og
falla.
Þangaö til verður dagskrárgerðar-
maðurinn að fá að halda áfram sinu
innihaldslausa röfli og spila vonda
poppmúsík fyrir þá sem hafa orðið
undir.