Tíminn - 04.04.1968, Blaðsíða 8

8
TIMINN
FIMMTUDAGUR 4. apríl 1968
Málflytjandi í handritamátinu fyrir
dómi dönsku þjóðarínnar í tuttugu ár
Bjarni M. Gíslason rithöfund-
ur í Ry í Danmörku er sextugur
í dag. Hann er fæddur að Stekkj-
arbakka í Tálknafjarðarhrepipi 4.
apríl 1808, og voru foreldrar
hans Gísli Bjarnason sjómaður,
og Ingveldur Jónsdóttir, kona
hans. Hann ólst upp hjá frænd-
fólki sínu að Hvallátrum til 112
ára aldurs, en fluttist þá til
Reykjavíkur og stundaði sjó-
meinnsku til 24 ára aldurs. Hann
fluttist til Danmerkur 1933, nam
tvo vetur í Danebod-lýðlháskóla
og aðra tvo vetur í Askov. Hef-
ur hann síðan búið í Danmörku
og stundað þar kennslu, fyrir-
lestrahald og ritstörf. Eftir hann
hafa komið út allmargar bækur
á dönsku.
Við sa-mibandsslit íslands og
Danmerkur 1844 gerðist hann öt-
ull miálsvari íslendinga í blöðum
gegn margvislegum ásökunum,
sem þar komu fram, og síðustu
tuttugu ári.n hefur hann mjög
helgað sig baráttunni fyrir bví,
að D’anir skili fslendingum hand-
ritunum, og hlutur hans í því
máli af flestum réttsýnum mönn-
um talinn hinn mikilvægasti.
Raunar hefði verið skylt, að ís-
lendingur ritaði ítarlega um þetta
framlag hans hér í blaðið á þess-
um tímamótum í ævi hans, en
þar sem Tímanum barst löng og
ýtarleg grein um Bjarna frá Jörg
en Bukdahl, sem þekkir þetta öðr
um betur, verður að mestu við
ihana að sitja í þetta sinn, enda
er það harla fróðlegt að heyra
hverjum augum merkur Dani lít-
ur á þessa baráttu Bjarna, og
sá dómur er ef til vill órækastur
um það, hve mikilvægt það var,
að Bjarni tók málið þeim tökum,
sem raun varð á, og heyjaði sér
næg kynni af viðhorfi d'önsku
þjóðarinnar til þess að geta sótt
málið og varið á réttan hátt fyr-
ir réttum dómstóli. Á þetta varp-
ar grein Bukdahís einmitt skörpu
Ijósi, og menn hljóta að lestri
hennar loknum að spyrja sjáífa
sig, hvar hándritamálið /væri nú
statt, ef Bjarna hefði ekki notið
við.
Augljóst má vera, að útilokað
var, að við fengjum handritin
nema málinu væri aflað nægilegs
fylgis með danskri alþýðu tH þess
ac stjórnmálameinn þyrðu að sam
þykkja afhendingu. Á öðrum vett
vangi var ekki hægt að sækja
málið, og meðan það var ekki
unnið þar, kom sókn vísinda-
manna, / sérfræðiinga og stjórn
málamanna að engu haldi. Vaía
laust má um það deila, hvort
Bjarni hafi verið öllum færari 'i!
þessarar sóknar fyrir dómstóli
dansks almennings og einnig
benda á, að sitthvað skorti á vís-
indalega fræðimennsku hans. En
það skiiptir ekki máli. Hanm gerði
þetta og náði markinu. Hann náði
þvi með þrotlausri tuttugu ára
baráttu og dæmafárri þrautseigju
Það verður seint fullþakkað.
Á lokastigi málsins og í sið-
ustu togstreitu kemur framlag
vísindamanna og stjórnma^a-
manna aftur að fullum notum,
þegar málið er unnið fyrir dómi
dönsku þjóðarinnar. Það er frá-
leitt að telja það átak lítilvægt,
en hitt sýnu verra að meta ekki
að verðleikum þá baráttu ís-
lenzkra og danskra manna, sem
raunverulegum úrslítum réð.
íslenzka þjóðin sendir því
Bjarna M. Gíslasyni þakkir og ,góð
ar óskir á þessum tímamótum í
ævi hans.
AK.
Á ýmsum tímuin í lífi ís-
lenzku þjóðarinnar hefur
alþýða manna getað hrósað sér
af þvi að eiga í sínum hópi
lærða menn, sem náðu með
sjálfsnámi að leyndum upp-
sprettum í sjálfum sér. Þeir
stuðluðu oft að því að stækka
sjónhring raunskiLnings á
þeim örðugu tfcnum, er heima-
niámið og kvöldvakan voru
einu burðarásar menningar-
erfðanna frá söguiöldinni.
Löngu eftir að ísland hafði
hlotið sjálfstæði, fengum við
heimisókn eins þessara alþýð-
legu menningarsendiiherra frá
íslandi, en heimsókn hans og
dvöl í Danmörku verður lengi
munuð.
Þessi maður er rithöfundur-
inn Bjarni M. Gíslason. sem
verður sextugur í dag, 4. apríl.
Hann ko.m til Danmerkur á:*ið
H934. Að baki átti hann þá for-
eldralausa æsku og margvísleg
störf til lands og sjávar heima
á íslandi. Hann hafði hlotið
skáldskaparlöngun í vöggugjöf
eins og svo margir íslendingat
aðrir, og í æsku orti hann vís-
ur og kvæði og Las skáldskaip
á stoLnum stundum. Áður en
hann fór til Danmerkur, háfði
hann gefið út kvæðabók með
táknrænu nafni: „Ég ýti úr
vör.“ / Eftir komuna til Dan-
merkur dvaldist hann fyrst í
stað í Danebod-lýðlháskólan-
um og varð þegar hrifinn af
starfi samtakanna Det unge
grænsværn i þessu lanaamæra-
héraði bæði fyrir stríðið og
meðan á því stóð. Eftir tveggja
vetra dvöl í lýðháskólanum í
Askow tók hann að senda frá
sér bækur um ísland, og nefnd
ist hin fyrsta Glimt fra Nord.
N Hún kom tvisvar út árin 1937
og 1938. Bókin er traust, og
þau íslenzku áhrif, sem greypt
voru í vitund höfundarins,
reyndust af þjóðlegum t oga. ■
Þennan -sterka. þjóðlega
grunn, sýndi hann enn betur
í bókinni „Rejser blandt fræn-
der“ 1940, þar sem hann lýsir
ieit sinni að norrænm sam-
kennd í norrænum bókmennt-.
um og sögu eða með því að
beita eigin sjón og kynnum á
ferðum um nágramnalöndin.
HæfiLeikann til þess að halda
hinu mannlega utan óhrjálegra
endurspeglana nazismans, sem
þá var tímans takn, sýnir hann
mjög vel í hinni stóru skáld-
sögu jsinni „Gullnar töflur,“
sem kóm út í Danmörku árin
1944 og 1045. Sú bók tryggði
honum sess sem íslenzkum höf
umdi í Danmörku. í þessari
sögu fjallar hann um íslenzka
aLþýðumenningu og snertingu
hennar við nútíma fræðslu-
stefinu. Síðar serídi hann frá
sér nokkrar ljóðabækur, og
munu „Steinar á ströndu" vera
kunnust þeirra. Líklega heíu:
þó engin bók hans sýnt betur,
hve hugarhaldið honum var
íslenzkt menningarlíf, en hin
íslenzka bókmenntasaga hans,
Islands litteratur efter saga-
tiden,“ sem kom út 1950.
Nokkrar skekkjur lýta bókiina
en þær víkja fyírir hinni lif-
andi frásöign. Hákon Stange-
rup, prófessor, sagði m.a. um
bókina:
„Hún oipnar okkur sjón-
hring, sem okkur var ókunn-
ur, og leiðir okkur inn í víð-
áttu, sem við héldum, að væri
ekki til. Þetta er bók, sem mað
ur les sér til gleði. Það eru
slíkar bækur, sem við þörfn-
umst í norrænú samstarfi. Eng
inn, sem hana hefur lesið, lok-
ar henni með þeirri kemnd, að
hann hafi gengið um safn."
Þegar Stangerup bregður
orðinu „safn" i umsögn sína
skilst hvað hann hefur í huga.
Það er sem sé til margvísleg
ur fróðleikur um ísland á
dönsku, og þótt hér sé ekki
upptalningar þörf, er það stað-
reynd, að hann er mjög lítið
lesinn. Ástæðan til þess er ekki
skortur á dönskum áhuga, held
ur hinn leiðigj'arni perfektion-
ismi þessara rita.
En Bjarna hefur ekki ætíð
verið það leikifr einn, að túlka
hina árvökulu, þjóðiegu um-
hyggju sína, sem er allt ann-
ars eðlis en hástemmd þjóð-
ernisstefna. Hann hlaut viður-
kenningu sem rithöfundur
1944, en einmitt í sama mund
hófu dönsk blöð að nöldra um
skilnaðinn mllli Dana og ís-
lendinga, sem varð þetta ár.
Þetta nöidur átti sér engar
stöðir í þekkingu á dansk-ís-
lenzkri sambandssögu, heldur
var aðeins venjuihúgsun nærð af
þjóðennislegum viðhorfum í
þessu andrúmslofti varð
Bjarna illsætt á friðstóli
skáldsöguhöfundar. Ósann-
gjarnar og rangar ásakanir
gegn landi hans og þjóð, gat
hann ekki látið sem vind um
eyru þjóta. Hann tók að skrifa
greinar um sambandssáttmál-
ann og sýna fram á, að samn-
ingstimi hans væri runnin út,
og jafnframt skýra og leiðrétta
margt, sem sagt hafði verið um
framrás sögumnar, sem við
bekktum ekki nógu vel. En
greinar og bækur eru oft sein
virkar, og honum var mjög
mun að ryðja misskilningi og
fordómum sem fyrst úr vegi
Þess vegna hóf hann fyrir
lestraferðir og varð brátt
hópi kuinnustu ræðumanna '
dönskum fundarhúsum og
dönskum lýðháskólum. Enginn
íslenzkur maður hefur fyrr eða
síðar leyst af hendi jafnmikið
fræðslustarf um ísland í Dan-
mörku og síðar í Noregi. Bók
hans „Island under besættels-
en og, unionssagen“, sem út
kom 1046, er einnig mikilvægt
framlag til fræðslu um þetta
sama mál.
En um þær mmndir sem
réttari skilningur á sjálfstæðis
töku íslands tók að þroskast í
vitund Dana, kom önnur og
ekki minni málflækja fram á
sjónarviðið — handritamálið.
Hún var einnig njörfuð við
stjóra vanahugsunar, sem var
á þá lund, að Leikmaðurinn, al
meniningur skyldi ætíð standa
þegjandi með hattinn í hend-
inni, meðan lærdómsmenn fet-
uðu fram að einkamarki síinu.
En Bjarni Gíslason sá þegar,
að þar var stefnt í blindgötu,
sömu blindgötu og handrita-
málið hafði jafnan hrakið í,
þar sem hinn almenni borgar.
kjósandinn, var gerður ó-
myndugur til— áhrifa á stjórn-
málamannina, sem hikuðu við
að taka afstöðu gegn hinum
svonefndu sérfræðingum.
Hann beitti sér þess vegna
fyrir því af öllu afli að gera
handritamálið að dönsku þjóð-
máli og vann að þessu í rúm
tuttugu ár. Á óteljandi fund-
um í dönskum samkomuhúsum
og skólum hefur hann mælt
fyrir afhendingu handritanna
frá alþýðlegum sjónarhóli. Og
hann talaði ekki fyrir daufum
eyrum. Danska lýðháskóla
hrejrfingin hafði lengi fylgzt
með þessu vandamáli og skoð-
að það í ljósi söguskilnms'
síns, og þegar árið^l947 skor-
uðu leiðtogar lýðháskólamna
með C.P.O.Christiansen í farar’
broddi á stjórn og þing aö
afhenda handrif,in. Þessi áskor
un var þó ebki ein á béti,
heldur upphaf fræðslu og póli-
tískra umræðna, sem lýðhá-
skólahreyfin'gin beitti sér Éyr
ir um málið. Þegar kom fram
ásökun um, að viðhorf lýðhá-
skólamanna væri með tilfinn-
ingablæ og hvíldi ekki á rébt-
um röksemdum í málinu-
En þá kom vel í ljós, að
Rjarni M. Gíslason var maður,
sem kunmi lag á því að brjóta
oddinn af oflæti sérfræðing-
anna í þessu efni. Með bók
sinni „De islandske haand-
skrifterstadig aktuelle“ áxíð
1954, Lagði hann fram þanm
rökstuðnimg, sem lýðháskóla-
mennina vamtaði í baráttunni.
Bókin vakti þegar mikla at-
hygli. Það, sem óvænt kom,
var einkum tvennt. Annað,
að háskólamennirnir höfðu
ekki gert ráð fyrir, að á hin-
um alþýðlega baráttuvelli
væri til maður, sem byggi yfir
nægilegri þekkingu á málinu,
og í öðru lagi fann hinm al-
menni borgari, sem farinn var
að taka þátt í umræðunum, að
hann þurfti ekki að óttast að
verða athlægi hinrna vísu. Nauð
synlegt reyndist að gefa bók-
ina út aftur árið 1955, og ár-
ið 1957 voru meginröksemdír
hemnar settar fram að nýju i
sérstöku riti Askov-skóla um
málið. Með tilkomu „Askov-
bókarinnar" varð andstæðimg
úm málsins loks fullljóst, að
þeh áttu ekki aðeins í höggi
við íslending, sem hægt væri
að vísa á bug með bjóðemis-
legri axlaypptingu, heldur
stóðu þeir andspænis danskri
alþýðufylkingu. sero taldi
Bjarna M. Gíslason góðan liðs-
mann sinn. Þessi staðreynd
veitti Bjarna sérstöðu sem ís-
lendingi og jafnframt lykil-
stöðu í handritabaráttunni og
olli því. að bók hans yarð að-
alvopn baráttunnar. í meira
en áratug var sí og æ vitnað
í þessa bók i lesendabréfum
Framhald ’ á bls. 12.
Bjarrni M. Gíslason rithöfundur sextugur