Alþýðublaðið - 27.10.1992, Qupperneq 3

Þriðjudaqur 27. október 1992
3
Glæpamaðurinn sem biargaði
Hrafn Jökulsson skrifar
SARAJEVO - stríðshrjáö land, þar sem glæpamaður og bófar hans hafa reynst vel í landvörninni - en það kostar líka sitt.
Þetta er sagan af því hvemig óprútt-
inn glæpamaður varð mesta stríðshetja
Sarajevo; goðsögn sem alþýðan dýrkar
en valdamennimir óttast.
Hann er kallaður Júka og er liðlega
þrítugur. Foreldrar hans vom múslímar
en fáum sögum fer af samskiptum Júka
og almættisins: hann lagði ungur út á
refilstigu og þegar blóðbaðið hófst f
Sarajevo hafði hann á sínum snæmm
harðsvírað gengi bófa og ofbeldis-
manna. Júka sérhæfði sig í innheimtu-
þjónustu sem menn leituðu til þegar
annað brást. Rukkaramir hans Júka
vom ekki vatnsgreiddir lögfræðingar í
gráum jakkafötum heldur vopnuð
vöðvabúnt sem höfðu litla þolinmæði.
Allir borguðu. Og hlutur Júka var auð-
vitað talsvert hærri en gengur og gerist
á venjulegum lögfræðiskrifstofum.
Júka náði alltaf að smjúga úr greipum
réttvísinnar og getur þannig með full-
um rétti sagt núna að hann hafi aldrei
verið dæmdur fyrir nokkum skapaðan
hlut; hann viðurkennir fúslega að hafa
starfað sem sjálfstæður atvinnurekandi
á gráa svæðinu en þvertekur fyrir að
hafa annað á samviskunni en að hafa
hjálpað mönnum að endurheimta aur-
ana sína. Ekki þar fyrir: íbúar Sarajevo
láta sér fortíð Júka í léttu rúmi liggja.
Hann er maðurinn sem bjargaði borg-
inni.
Blóðbaðið byrjar
Hinn 6. apríl í vor var Sarajevo
hneppt í helfjötra stríðsins. Serbar
höfðu undirbúið sig af djöfullegri kost-
gæfni; í hlíðunum umhverfis borgina
höfðu þeir búið sér ótal hreiður fyrir
geysilega öflugt stórskotalið, mikil-
vægustu skotmörkin höfðu verið valin
fyrir löngu og í einu vetfangi gátu þeir
lokað öllum leiðum úr borginni. Serbar
höfðu þannig strax í upphafi fullkomið
kyrkingartak á Sarajevo. Eftirleikurinn
átti aðeins að vera formsatriði. Þeir ætl-
uðu að lama liinar litlu vamir Sarajevo
með rækilegu sprengjubaði áður en
skriðdrekasveitir yrðu sendar til þess
að eyða síðustu mótspymunni.
Örlög Sarajevo virtust ráðin. Fátt var
um vamir, fámennar og vanbúnar
sveitir stjómarhers Bosníu vom í hæsta
máta raunalegar í samanburði við hina
stórkostlegu og vel smurðu hemaðar-
vél Serba.
En eitthvað fór úrskeiðis hjá serb-
nesku hemaðarsérfræðingunum. I
þeirra áætlunum var ekki gert ráð fyrir
þeim örvæntingarfulla eldmóði sem
getur gripið menn, standi þeir and-
spænis dauðanum. A þessari ögur-
stundu, þegar öll sund virtust lokuð,
urðu menn að velja. Margir flúðu eða
fylltust lamandi skelfingu og vanmætti
og neituðu að trúa skilaboðum dauða
og tortímingar sem stórskotaliðið
sendi.
En svo voru þeir sem hvorki flúðu né
gáfust upp: það em hetjumar f Sarajevo
sem ég heyrði svo margar sögur af
þann mánuð sem ég dvaldi í borginni í
haust. Liðsmenn frægasta knattspymu-
félags borgarinnar, tólf menn með sex
hríðskotabyssur, vörðu heilt borgar-
hverfi gegn yfirþyrmandi ofurefli
skriðdreka og serþneskra hermanna.
Tveimur mönnum tókst að hindra
Serba í að komast inn í borgina á öðr-
um stað; með því að halda uppi svo lát-
lausri skothríð að ætla mátti að heilt
herfylki væri til vamar.
En það var Júka sem gerði útslagið.
Einkaherinn
Júka var alltaf sannfærður um að
Serbar létu til skarar skríða í Bosníu-
Herzegóvinu; en flestir landar hans
neituðu að trúa því að þeirra biðu sömu
örlög og Króata. Mörgum mánuðum
áður en umsátrið hófst byrjaði Júka að
safna að sér vopnum og liðsmönnum.
Stjómarher Bosníu-Herzegóvinu var
ekki til nema á pappímum en Júka var
reiðubúinn. Og strákamir hans Júka
voru hörkutól og reiðubúnir að fylgja
foringja sínum íblindni. Þeir vorujafn-
an þar sem bardagar vom blóðugastir
og unnu jafnframt þrotlaust að því að
uppræta hina öflugu fimmlu herdeild
sem Serbar höfðu í borginni.
Fimmta herdeildin er hugtak sem á
rætur að rekja til borgarastyrjaldarinnar
á Spáni og er notað um það fólk sem
vinnur með óvininum. 150.000 Serbar
bjuggu í Sarajevo; um það bil helming-
ur þeirra yfirgaf borgina í vor, - margir
þeirra taka nú þátt í því að sprengja
Sarajevo út af landakortinu. En tugþús-
undir Serba urðu eftir: sumir af holl-
ustu við Bosníu- Herzegóvinu, aðrir
vildu doka við og sjá hver hefði betur í
hildarleiknum.
„Dauðaflugið“
En þúsundir Serba vom samverka-
menn árásarliðsins. Þeir höfðu fengið í
hendur vopn áður en stríðið hófst (allt
var þetta, sem fyrr sagði, vandlega
skipulagt); og þeir skutu á vegfarendur
út um glugga íbúða sinna. Engum var
eirt, þannig voru mörg böm drepin
með köldu blóði. I Sarajevo em ótelj-
andi skilti sem vara við leyniskyttun-
um.
Júka vann frá upphafi að því, af tak-
markalausri elju, að uppræta leyni-
skyttumar. Menn hans hafa á keríis-
bundinn hátt leitað að vopnum í íbúð-
um almennings og þegar þeir klófestu
byssumenn vom þeir yfirleitt drepnir á
hroðalegan hátt; einatt fleygt út um
glugga íbúða sinna. Þetta kalla íbúar
Sarajevo „dauðaflugið".
Umsátrið um Sarajevo hefur staðið í
hálfan sjöunda mánuð og sveitir Júka
em enn að eflast. Hann hefur nú sex til
níu þúsund manns undir vopnum. í
orði kveðnu em hersveitir Júka hluti af
stjómarher Bosníu-Herzegóvinu en í
raun em þær einkaherinn hans. Enda er
Júka ekkert feiminn við að segja í
blaðaviðtölum að hann sé valdameiri í
Sarajevo en Alía Izetbegóvic forseti
Bosníu.
í tengslum við króatíska fasista
Og hann er svo sannarlega vinsælli.
Það kom einatt annar tónn í röddina
þegar fólk sagði mér frá Júka, lotning-
arfullur tónn og sigri hrósandi. Hann er
líka mikið á ferðinni, hvortheldur hjá
mönnum sínum í fremstu víglínu eða á
götum borgarinnar (ég hiíti marga her-
menn sem sögðu mér að þeir væru ör-
uggari í fremstu víglínu en inni í borg-
inni sjálfri þar sem sprengjunum rignir
látlaust).
Júka kann líka að nota fjölmiðla og
sér til þess að fréttir berist af hetjudáð-
unum. En það em lfka óteljandi sögu-
sagnir á kreiki sem aulca við goðsögn-
ina um Júka. Þannig veit enginn hvaða
stöðu í hemum Júka gegnir; hann
klæðist svörtum einkennisbúningi en
ber hvorki stjömur né borða sem gefa
tign hans til kynna. Sumir telja að Júka
vinni með króatíska öfgamanninum
Paraga, leiðtoga Réttlætisflokksins
sem á hugmyndafræðilegar rætur í Ust-
asha- hreyfingunni. í seinni heimsstyrj-
öldinni, þegar Króatía var leppríki nas-
ista, rak Ustasha hroðalegar útrýming-
arbúðir. Réttlætisflokkurinn nýtur að-
eins stuðnings 5-7% Króata en rekur
eigi að síður öflugan her sem tók þátt í
vömum Króatíu af grimmd og harð-
fylgi.
í öllu falli má telja víst að Paraga
hafi á einhvem hátt stutt við bakið á
Júka. Þeir em vinir frá gamalli tíð; þeg-
ar Paraga, sem er lögfræðingur, hjálp-
aði Júka að snúa á verði laganna.
Stríðsgróðinn
Júka er hetja alþýðunnar en til eru
þeir sem bæði óttast hann og fyrirlíta.
Þannig virðist Júka ekki með öllu frá-
hverfur fyrra lífemi: menn hans hafa
látið greipar sópa í verslunum og vöm-
geymslum og svarti markaðurinn virð-
ist að mestu leyti í höndum þeirra. í
Sarajevo er sár skortur á öllum nauð-
synjavömm. flestir lifa einvörðungu á
hrísgrjónum, brauði og makkarónum.
Kjöt, fiskur, grænmeti og ávextir eru
munaðarvömr sem aðeins er hægt að
kaupa á svarta markaðinum fyrir svim-
andi háar upphæðir. Pakki af sígarett-
um kostar heil mánaðarlaun, kíló af
kjöti kostar andvirði sex mánaðar-
launa. Og öll kaup á svarta markaðin-
um em gerð í þýskum mörkum; enginn
lítur við hinum innistæðulausa gjald-
miðli Bosníu- Herzegóvinu. Flestir
fúlsa jafnvel við hinum almáttuga am-
eríska dollar.
Svarti markaðurinn veltir miklu
hærri upphæðum en hið lamaða hag-
kerfi Bosníu; Sarajevo er gósenland
braskara og bófa. Og Júka er ekki bara
bófi, heldur valdamesti maðurinn í
Sarajevo, með ntörg þúsund hermenn á
sínum snæmm. Þeir sem gagnrýna
Júka (sem enginn þorir opinberlega)
halda því fram að hann vilji alls ekki að
stríðinu ljúki, hann sé orðinn fangi eig-
in goðsagnar og þoli ekki tilhugsunina
um að glata þeim völdum og gullnám-
um sem stríðið hefur fært honum.
„Það er ekki hæst að
drepa mig!“
Hvað á svo að gera við Júka þegar
stríðinu lýkur? Stjómmálamennimir
óttast hann, og ekki að ástæðulausu,
enda ólíklegt að hersveitir hans verði
leystar upp. Sjálfur segir Júka (auðvit-
að) að hann hafi ekki nokkum áhuga á
að skipta sér af pólitík; hann ætli að
setjast í helgan stein og langi ekki í
völd eða vegtyllur. En Júka er nú bara
rúmlega þrítugur og honum finnst al-
veg áreiðanlega talsvert ánægjulegt að
vera valdamesti maðurinn í Sarajevo
og í guðatölu hjá alþýðunni.
Þess vegna er Júka feigur. I hálfum
hljóðum segja allir að Júka verði drep-
inn, - ekki af Serbum, heldur flugu-
mönnum stjómvalda í Bosníu. Hann sé
orðinn of valdamikill og hættulegur.
„Um leið og stríðinu lýkur fær Júka
kúlu í bakið,“ sagði ungur hermaður
við mig í Sarajevo; og bergmálaði al-
mannaróminn.
En Júka virðist ekki hafa lesið skrift-
ina á veggnum. Kunningi minn frá
austurríska sjónvarpinu var að taka
viðtal við hann þegar sprengjum byrj-
aði að rigna allt í kringum húsið. Júka
vatt sér út og fylgdist með banvænum
skeytunum lenda. Blaðamaðurinn kall-
aði til hans að koma sér í skjól. Júka
brosti og hrópaði á móti: „Það er ekki
hægt að drepa mig!“
-\
UTBOÐ
Suðurlandsvegur um Kúða-
fljót. Vatnaveitingar 1992.
Vegagerö ríkisins óskar eftir tilboöum í
gerö 700 m langs varnargarös viö
Kúöafljót.
Helstu magntölur: Fyllingar 11.200 m3 og
rofvörn 8.800 m3.
Verkinu skal aö fullu lokið 1. janúar 1993.
Útboösgögn veröa afhent hjá Vegagerö
ríkisins á Selfossi og í Borgartúni 5,
Reykjavík (aöalgjaldkera), frá og meö 26.
þ.m.
Skila skal tilboðum á sömu stööum fyrir kl.
14:00 þann 9. nóvember 1992.
Vegamálastjóri.