Alþýðublaðið - 22.01.1993, Side 5

Föstudagur 22. janúar 1993
5
einnig voru þar margir aðkomubátar.
Loftskeytastöðin hafði kallað út hið al-
þjóðlega neyðarkall „May-day" og til-
kynnt að byrjað væri að gjósa í bænum.
Bátar, sem voru að veiðum í nágrenni
eyjanna, hættu þegar og héldu þangað.
Nú fóru fleiri og fleiri að koma út úr
húsunum. Fréttin barst með ógnar-
hraða um bæinn, en allir virtust taka
henni með furðumikilli rósemi. Flestir
reyndu að taka með sér það nauðsyn-
legasta, eins og sængurfót og eitthvað
af fatnaði. Bömin voru klædd í hlý föt
og síðan var gengið út í óvissuna.
Smátt og smátt fjölgaði fólki á götun-
um og straumurinn lá niður að höfn, en
reynt hafði verið að koma þeim fyrir-
mælum til fólksins að leita þangað,
enda augljós undankomuleið. Margir
fóru á bílum sínurn og skildu þá eftir
niður við höfn. - Fyrst byrjuðu karl-
mennimir að koma konum, bömum og
öldruðu fólki um borð í bátana og þeg-
ar þeir fylitst lögðu þeir af stað út úr
höfninni í átt til lands. Það leið ótrúlega
skammur tími frá því að gosið byrjaði
og þar til fyrsti báturinn lagði af stað.
Margir bátanna vom mjög hlaðnir, en
það kom ekki að sök, þar eða veður var
mjög gott. Flestir reyndu að ganga frá
húsum sínum að einhverju leyti,
slökkva ljós og á miðstöð og læsa. Þó
varð mörgum það á að gleyma jafnvel
útidyrunum opnum. Svo varð að hugsa
fyrir þeim sem ekki höfðu fótavist;
sjúklingum og gamalmennum. Reynt
var að klæða sem flesta í skjólgóðan
fatnað, en þeir sem ekki höfðu fótavist
urðu að bíða eftir flugvélum.
Gosið færðist í aukana á fyrstu mín-
útunum og náði fljótlega hámarki.
Bæjarstjómarmenn komu saman á
skrifstofu bæjarstjómar og reyndu að
átta sig á þeim ósköpum sem höfðu
dunið yfir, en að taka afgerandi
ákvörðun við slíkar aðstæður var ekki í
mannlegu valdi. Það eina sem þeir gátu
ákveðið var að flytja alla frá eyjunum.
Enginn vissi hvert framhaldið yrði.
Haft var samband við ráðamenn í
Reykjavík og reynt að koma á skipu-
lagi við björgun fólksins en í raun og
vem skipulagði fólkið sjálft björgun-
ina, því það gerði aðeins það er eðlilegt
gat talist við þessar kringumstæður.
Enginn heyrðist heimta að fá að fara
með fyrsta bátnum, allir hjálpuðust að,
og smátt og smátt fækkaði þeim sem
við höfnina stóðu.
Þar voru 40 eidsúlur
Síminn á náttborðinu mínu hringdi
kl. rúmlega tvö. Mikael Magnússon,
sem þá sá um fréttir á ensku hjá Ríkis-
útvarpinu, sagði mér að það væri byrj-
að að gjósa í Eyjum. Fyrir mér fór eins
og mörgum öðmm; ég varð að láta
hann segja mér fréttina tvisvar. Hann er
kvæntur konu ffá Vestmannaeyjum og
foreldrar hennar höfðu hringt. Ég
hringdi þegar í alla þá sem ég náði í hjá
útvarpinu en Mikael ætlaði að útvega
flugvél. Síðan greip ég þær pjönkur
sem ég venjulega hef tilbúnar til að
geta farið í skyndi og ók niður í útvarp.
Þar tók ég með mér tæknimann og við
héldum út á flugvöll. Við vomm svo
heppnir að fá Bjöm Pálsson með okkur
til Éyja, en betri mann gat ég ekki
hugsað mér í slíka ferð. Sigurður Þór-
arinsson jarðfræðingur var einnig með
í fórinni. Fljótlega eftir að við komum
austur yftr Hellisheiði sáum við eldana.
Það var rétt eins og Heimaey stæði öll í
björtu báli, og í fyrstu datt okkur ekki
annað í hug en að margir hefðu farist.
Er við nálguðumst eyjamar blasti við
okkur sjón, sem seint mun úr minni
líða. Við greindum eldstólpana sem
stóðu látlaust upp úr sprungunni og
töldum yftr 40 eldsúlur. Úr fjarlægð
virtist hluti af hrauninu koma úrHelga-
felli, en fellið bar við eldvegginn eins
og svört keila og fyrir neðan eldhafið
kúrði bærinn. Allt var þetta mjög
óraunverulegt og ótrúlegt. Ljós vom í
gluggum húsa og götuljósin blikkuðu.
Niðri við höfnina mátti sjá talsverða
hreyfingu og fjöldi báta var á leið til
lands. Þegar við komum að Heimaeyju
sáum við að spmngan lá fyrir austan
bæinn og það þótti Sigurði Þórarins-
syni nokkur huggun. Hann, eins og
fleiri, hafði jafnvel óttast að það væri
Helgafell, sem væri nú byrjað á nýjan
leik eftir langa hvfld. Ein llugvél var
lent á flugvellinum, en þegar Bjöm
óskaði eftir lendingarleyfi, bámst þau
skilaboð, sakir einhvers misskilning,
að stórir gjallmolar hefðu fallið á braut-
arendann sem næstur var sprungunni.
Við fómm tvo eða þrjá hringi unthverf-
is Heimaey og sáum lögreglu- og
sjúkrabíla með blikkandi rauð Ijós í
stöðugum flutningum frá sjúkrahúsinu
og upp á flugvöll og nú fóm fleiri flug-
vélar að nálgast eyjamar. Við ákváðum
að fara aftur til Reykjavíkur og gera
grein lyrir því sem fyrir augu hafði bor-
ið. Þegar að því loknu héldum við aftur
til Eyja. Það hafði tekið nokkum tíma
fyrir útvarpsmenn að fá úr þvf skorið,
hvemig hafa skyldi útvarpssendingum
þessa nótt. Fljótlega var þó byrjað að
segja frá gosinu, en langflestir Islend-
inga vissu ekkert um það fyrr en þeir
hlustuðu á morgunfréttir næsta dag.
Þegar ég kom til Eyja á ný þessa nótt
vom öll hjól farin að snúast. Flugum-
ferðarstjóramir í Eyjum höfðu farið í
litla flugtuminn við flugvöllinn strax
eftir að gosið hófst og unnu þeir mikið
þrekvirki við erfiðar aðstæður við að
stjóma allri þeirri flugumferð, sem
byrjaði af fullum krafti um klukku-
stund eftir að gosið hófst. Farþegaflug-
vélar frá Flugfélagi Islands vom sendar
til að sækja sjúklinga og gamalmenni
og þyrlur og flutningavélar frá Vamar-
liðinu á Keflavíkurfiugvelli tóku þátt í
björgunarstarfinu. Raunar má segja að
hver einansta fiugvél í fiughæfu ástan-
di hafi verið á ferð milli lands og Eyja
þessa nótt og næsta dag. Allir vildu
leggja eitthvað af mörkum við björg-
unarstörfin og það var hvorki spurt um
lengd vinnudags né peninga. Ég held
að sjaldan hafi íslenska þjóðin sýnt
eins mikinn samhug og í vilja sínum til
þess að aðstoða Vestmannaeyinga.
Slíkur atburður hlýtur að vekja menn
til umhugsunar umnauðsyn þess, að lít-
il þjóð, sem hefur orðið að berjast harð-
ari baráttu fyrir lífi sínu, þurfti að
standa saman sem einn maður. Oft hef-
ur látið nærri að þessi þjóð okkar hafi
orðið að gefast endanlega upp í landi
sínu, þegar eldgos hafa valdið ómæld-
um hörmungum, eignatjóni og dauða
og lagt í auðn blómlegar byggðir, eytt
gróðri og breytt grænum engjum í ör-
foka sand. Henni hefur tekist að
þrauka. -
En snúum til Heimaeyjar á ný. Þegar
við komum þangað í seinna skiptið um
nóttina var aðkoman slík að engum
mun gleymast. Á fiugvellinum beið
talsvert af fólki eftir fari til lands. Flug-
vélar biðu á vellinum með hreyflana í
gangi og hófu sig þegar á loft er þær
voru orðnar fullar. Gömul kona, sem
fæddist í Vestmannaeyjum, fór nú sína
fyrstu ferð þaðan og hún hefur vafa-
laust velt því fyrir sér, hvort hún myndi
nokkm sinni koma þangað aftur. En
hún sagði ekkert, þakkaði björgunar-
mönnunum flutninginn og hvarf inn í
vélina.
Þegar við ókum niður í bæ var að-
eins farið að birta af degi. Rauðum
bjarma sló á húsgaflana og gosdrun-
umar bergmáluðu í Heimakletti. Að-
eins stöku maður var á ferli, flestir voru
að huga að eigum sínum og undirbúa
brottflutning búslóðar sinnar. Kraftur-
inn í gosinu var mikill og við og við fór
skjálfti um bæinn, rétt eins og hann
væri að reyna að hrista af sér þennan
ófögnuð. Gjallið barst til hafs íyrir
norðvestlægum vindi, en örlítið hafði
fallið á götur og tún austast í bænum.
Ég fór niður á bæjarstjómarskrifstofur
og þar sátu flestir bæjarstjómarmanna
og hugleiddu hvað gera skyldi. Þeir
ræddu um að senda alla í land, undan-
tekningarlaust, og bíða í nokkra daga
til að sjá hvaða stefhu gosið tæki. Það
var einnig rætt um það að byrja strax að
tæma hús og verksmiðjur og hafa fjöl-
mennar björgunarsveitir í Eyjum. Það
hvfidi mikil ábyrgð á þessum mönnum
Horft um öxl
• Jnjár myndir
Ámi Gunnarsson sl\rifar
Vestmannaeyjagosið fyrir rétt-
um 20 árum var einhver mesti at-
burður Islandssögunnar. Ahrifin
voru margvísleg og þeirra gœtir
enn. Líf lítillar þjóðar fór gjörsam-
lega úr skorðum og sjaldséðar
myndir mannlegra samskipta birt-
ust með skjótum hœtti. Sumar
þeirra hafa greypst í minninguna
en aðrar eru horfnar. - Skýrustu
myndirnar eru þessar:
Ekki á minni œvi höfðu Islend-
ingar verið minntir með jafn af-
drifaríkum hœtti á mátt óbeislaðra
náttúruafia. Bráðið grjót og gjós-
ka spýttist upp úr jörðinni við hús-
gafia þúsunda manna. Það hefðu
ekki allirþuift að binda um sárin
sín efjörðin hefði opnast nokkur
hundruð metrum vestar. Svo
skammt getur verið á milli lífs og
dauða. Þjóðin fann fyrir öryggis-
leysi og gerði sér greinfyrir van-
mœtti sínum gagnvart náttúruöfl-
unum. Maðurinn varð smár íþess-
um ójafna leik. Gorgeir, hroki og
oftrú á mannlega getu fékk á bauk-
inn. Hógvœrð og virðing urðu
áberandi eðlisþœttir.
En maðurinn gafst ekki upp.
Hann þraukaði, eins og þjóðin
hefur gert í árhundruð í harðbýlu
landi. Sú mynd er einna skýrust,
sem lýsir hœfileika mannsins til að
aðlagast nýjum og breyttum að-
stœðum. Gagnvart ofureflinu neit-
aði hann að játa sig sigraðan.
Þrjóskur og þegjandi hófhann
vornina.
Jarðýtur,
sem voru
aumkun-
arverðar
vegna
smœðar í
tröllslegu
umhverfi,
byrjuðu
aðýta
upp varn-
argörð-
um. Og það var jafnvel reynt að
kœla rauðglóandi hraunelfur.
Otrúlegur árangur náðist; seiglan
og þrekið tókst á við jötunaflið,
sem nokkuð lét undan. Brauð var
bakað í hrauninu og varminn nýtt-
ur í hitaveitu. Þessi undarlegi
homo sapiens kunni að snúa
snœldunni sinni.
Ahrifaríkasta myndin er hins
vegar af lítill þjóð, sem sameinað-
ist öll á ögurstund, stóð saman
sem ein heild og lét engan bilbug á
sér finna. A skammri stund gerði
hún sér greinfyrir því, að án sam-
stöðunnar fengi hún ekki lifað afí
þessu harðbýla landi. Engin upp-
gjöfog ekkert vonleysi, aðeins rík
tilfinning fyrir því að engan mann
mœtti missa, alltyrði að leggja í
sölurnar svo tiyggja mœtti framtíð
þess samfélags, sem ógnað hafði
verið. - Islenska þjóðin þarf nú
einskis fi'ekar en að endurlifa
þessa samstöðu. -
(Ljósmynd: Bragi Guómundsson. Ur bókínni Eldgos í Eyjurn
og hver ákvörðun þeirra gat haft af-
drifaríkar afleiðingar. Inn í þessar um-
ræður blönduðust einnig sjónarmið
þeirra manna er áttu milljónaeigur í
Eyjum og vildu engu tapa. Með því að
hafa björgunarsveitir voru þessir menn
í raun og vem að hætta lífi tuga ef ekki
hundruða manna, en með því að senda
alla í land var skrifað undir uppgjöf, og
slíkt var þeim fjarri skapi. Éinhvem
veginn æxlaðist það svo, að þeir sem
vildu vera, fengu að vera. Hættan virt-
ist ekki mikil í bili, vindáttin var hag-
stæð, eignir vom ekki í verulegri hættu
og einhvem veginn fannst mér þetta
þróast svo að hver maður ákvað með
sjálfum sér að þrauka.
Að ganga um götur bæjarins þessa
fyrstu nótt var um margt líkt martröð.
Þeir fáu menn sem eftir voru í bænum
stóðu ráðþrota frammi fyrir þeim ógn-
aröflum sem vom við bæjardymar og
hótuðu þeim öllu illu. í sumum' hús-
anna, sem höfðu verið yfirgefin, voru
ljós í hverjum glugga og jafnvel úti-
dymar voru opnar. Margir höfðu
gleymt húsdýram sínum. Einn og einn
köttur mjálmaði við dyr mannlauss
húss og hundar hlupu til manna sem
þeir sáu á ferli. Sumir höfðu hleypt
kindum og hestum út áður en þeir fóm.
Dýrin stóðu hreyfingarlaus og horfðu á
eldinn.Jafnvel fuglamir urðu fyrir
áhrifum. Þeir flugu á brott í fyrstu, fóru
lengra inn á eyjuna og garg þeirra
hljóðnaði. Þegar þeir vöndust hávaðan-
um snem þeir við og flögmðu yfir
höfnina í leit að æti. Það var einhver
dulúð yfir þessu öllu, blær sem enginn
getur skynjað eða skilið, nema sá sem
þama var. Við útvarpsmennimir héld-
um mikið til á símstöðinni og sendum
okkar fféttir eins oft og tök vom á. Al-
veg ffá byrjun sættum við gagnrýni
fyrir fréttaflutninginn, en þó ekki frá
mörgum. Sumir vildu láta okkur gera
sem mest úr því sem í Heimaey var að
gerast svo allir hypjuðu sig í land, en
aðrir vildu láta draga úr fréttunum til að
fá fólkið aftur svo það gæti unnið að
björgunarstörfum. Þetta gekk svo langt
að til harðra orðahnippinga kom milli
mín og tveggja manna, en það er nú
löngu gleymt og grafið.
Þegar birta tók af degi í Heimaey 23.
janúar var eins og gosið minnkaði. Eld-
urinn varð ekki eins ægilegur, þegar
myrkrið var ekki til að auka á áhrifa-
mátt hans. Fljótlega varð vemleg
breyting á gosinu. Gígaugun suð-vest-
ur af Helgafelli hættu að spúa eldi og
afl þeirra sameinaðist í færri gígum
norð-austur af fellinu eða upp af aust-
ustu byggðinni í bænum. Þama vom
gígamir stöðugt að breytast. Einn opn-
aðist með miklum krafti og annar hvarf
undir hraunflóðið. Þannig gekk það
fyrir hádegi. stundum vom fjórir til
fimm gígar virkir en aðra stundina ekki
nema tveir til þrír. Mikið hraun hafði
þegar mnnið um nóttina, en það fór allt
til sjávar. Nú var hópur jarðfræinga
kominn til Eyja og þeir vom byrjaðir
rannsóknir sínar. Reynt var að mæla
hitann í hrauninu og reyndist hann vera
yfir 1000 stig. Hraunið var þó ekki
mjög þunnfljótandi, en það seig áfram
hægt og stöðugt. Heimaey hafði þegar
stækkað talsvert. Á hryggnum hafði
glaðist upp mikið af gosefnum, og þar
sem áður hafði sést til sjávar, lokaði
hraun og gjall útsýni. Breytingamar á
gosstöðvunum vom mjög örar og þar
var erfitt að átta sig á kennileitum. Við
héldum okkur að mestu við gosstöðv-
amar hjá Kirkjubæjunum, en þar var
mest um að vera. Stundum náðum við
ekki að komast niður á símstöð til að
senda fréttimar og fengum þá að
hlaupa í síma í húsum sem menn vom
að yfirgefa og hringja þaðan. Það var
skrýtin tilfinning að sitja inni í stofu í
nýju húsi, sem hafði verið tæmt af hús-
gögnum, og geta hringt til Reykjavíkur
á sama tíma og hægt var að sjá eldinn
við húshliðina og finna húsið nötra og
skjálfa undan goskraftinum. Þegar líða
tók á fyrsta gosdaginn opnaðist skyndi-
lega stór og öflugur gígur rétt ofan við
Kirkjubæina og þaðan byrjaði hraun að
renna í áttina að húsunum. Um svipað
leyti kviknaði í fyrsta húsinu. Stór
gjallsletta féll á þak hússins og það
varð alelda á svipstundu. Þetta var hús
PéturGuðjónssonar. Hann og ættingjar
hans bjuggu í sex húsum á þessu
svæði. Þessi hús og fleiri urðu fljótlega
eldinum að bráð, rétt eins og hús Þor-
bjöms Guðjónssonar í Kirkjubæ, sem
þar hafði búið í 50 ár. Hann sá fyrst tún
sín hverfa undir gjall og hraun, sfðan
varð hann að fella allar kýr og svo fór
húsið. Þetta er eitt dæmið af mörgum
svipuðum sem hægt væri að greina frá.
- Og það hélt áfram að gjósa.