Alþýðublaðið - 08.02.1994, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 8. febrúar 1994
HASKOLINN
ALÞÝÐUBLAÐIÐ 5
Ræða SVEINBJÖRNS BJÖRNSSONAR háskólarektors á Háskólahátíð 5. febrúar 1994
S
Hve lengi vUl Island vera talið
þróunarland í menntamálum?
Kæru kandidatar og gestir, ágætir samstarfsmenn.
Ég býð ykkur hjartanlega velkomin til þessarar Há-
skólahátíðar og brautskráningar kandidata. Ég flyt ykk-
ur einnig kveðjur menntamálaráðherra Olafs G. Einars-
sonar, sem er staddur erlendis. Við erum hér saman
komin til að fagna tímamótum f hópi föngulegs æsku-
fólks, sem lokið hefur ströngu námi. Við kennarar og
aðstandendur gleðjumst yfir árangri ykkar kandidat-
anna og þeim liðsauka, sem þið verðið þjóðinni í bar-
áttu hennar fyrir aukinni menningu og bættum efnahag.
Þið andið nú léttar eftir að hafa komist klakklaust yfir
þennan hjalla en brennið jafnframt í skinninu að hefja
næsta áfanga, framhaldsnám eða starf, þar sem mennt-
un ykkar nýtist.
Sú framtfðarsýn sem við ykkur blasir í íslensku þjóð-
félagi og nánasta umheimi er á margan hátt önnur, en
við höfum vanist tvær undanfamar kynslóðir. Verð-
bólga, sem hrjáð hefur íslenskan eíhahag, er horfm og
með henni mörg fyrirtæki, sem ekki hafa reynst hag-
kvæm við breyttar aðstæður. Við höfum gert samninga
við önnur Evrópuríki um alþjóðlegt samstarf á sviði
viðskipta. Aðildin að Evrópska efnahagssvæðinu mun
hafa djúptæk áhrif á þjóðfélag okkar. Inngöngu í þetta
samstarf fylgir hörð og frjáls samkeppni í öllum fyrir-
tækjarekstri. Samningurinn skuldbindur okkur til að
ganga á enda þá braut, sem við höfum verið að feta til
frelsis í gjaldeyrismálum. Þessa mun gæta í þjónustu
banka, verðbréfafyrirtækja og tryggingafélaga. Hag-
stjóm hér verður vandasamari og nánar tengd hagstjóm
annarra ríkja. Við emm orðin hluti af markaði 300
milljóna manna. Evrópskir markaðir hafa orðið æ mik-
ilvægari fyrir sjávarafurðir okkar og með lækkun tolla
opnast tækifæri til hagstæðari verslunar með unna fisk-
vöm, einkum fersk eða söltuð flök. Ekki em þau tæki-
færi síðri sem nú gefast fyrir íslenskan matvælaiðnað til
að koma fullunnum neytendavömm beint á markað.
Við þessa aðild opnast einnig leiðir til að sækja í Evr-
ópusjóði styrki til rannsóknar- og þróunarverkefna fyrir
sjávarútveg og landbúnað, örva tækniþróun í þessum
greinum og auka vinnsluvirði afurðanna.
Gerbreyttir möguleikar
Samningurinn mun einnig hafa mikil áhrif í mennta-
málum okkar. Við höfum alla tíð sótt nám til annarra
landa, en nú munu nemendur geta stundað hluta af námi
sínu hér og erlendis og tekið þátt í þjálfunar- og rann-
sóknaverkefnum á vegum Evrópubandalagsins. Aðild-
inni fylgja einnig gerbreyttir möguleikar fyrir þá sem
vilja flytja sig um set og leita til hins nýja viðskipta-
bandalags eftir atvinnu og menntun. Þar munu þeir
njóta sömu réttinda og heimamenn. Sú einangrun, sem
eftir lifði 1' samskiptum okkar við aðrar þjóðir, verður nú
rofin, en eftir er að sjá, hvemig okkur tekst að nýta það
frelsi, sem í boði verður. Sumir hafa óttast að með al-
þjóðlegum samningum sem þessum skerðist efnahags-
legt og menningarlegt sjálfstæði okkar og hætta sé á því
að þjóðmenning okkar drukkni í menningaráhrifum
stærri þjóða. Þau örlög eru undir sjálfum okkur komin.
íslenskri þjóðmenningu verður hvorki bjargað né við-
haldið með einangrun. Hún hefur jafnan þrifist best,
þegar samskipti voru sem greiðust við Evrópu. Á sviði
menningarmála jafnt sem atvinnulífs verðum við að
treysta stöðu okkar í þeirri hörðu samkeppni, sem nú fer
í hönd. Þar eru allir sammála um að menntun muni
skipta sköpum.
Alþjóðleg menntun
Atvinnuleysi hefur verið landlægt í Evrópulöndum
og því miður virðist það einnig vera að festa rætur hér á
landi. Við höfum vonað að það sé aðeins tímabundið
vegna takmörkunar á þorskafla, en fyrir því höfum við
enga vissu. Atvinnuleysið ber sömu einkenni hér og er-
lendis. Þeir, sem minnstrar skólagöngu hafa notið,
verða harðast úti. Þeir, sem meiri menntun hafa, geta
sinnt fleiri störfum og Iagað sig að breyttum kröfum.
Þótt þorskstofninn nái sér aftur á strik, íjölgar ekki
störfum í frumatvinnuvegunum, landbúnaði, fiskveið-
um eða orkuvinnslu. Fjölgunin verður í iðnaði, þjónustu
og verslun. Þar höfum við engar auðlindir umfram aðr-
ar þjóðir til að gefa okkur forskot í samkeppni. Við
verðum líkt og þær að byggja á góðri menntun æsku-
fólksins. Sú menntun verður að vera alþjóðleg, því að
okkar fólk verður að vera jafnvfgt öðrum, sem við það
keppa, hvort heldur það er á erlendum mörkuðum eða í
erlendri samkeppni hér á landi. Sem smáþjóð, talandi
tungu sem aðrir skilja ekki, verðum við auk fagnáms að
ná góðu valdi á erlendum málum. Við höfum notið
þeirrar gæfu að eiga fjölmenna árganga æskufólks, sem
vilja fá tækifæri til náms og hafa sótt sér menntun í
skóla hér og marga bestu skóla erlendis. Það hefur flutt
nýja þekkingu og fæmi heim og flestir hafa fundið störf
við sitt hæfi. Nú em hins vegar ýmis teikn á lofti, sem
benda til þess, að breyting sé í aðsigi. Áhugi unga fólks-
ins á námi er óbreyttur, en erfitt efnahagsástand hér
heima hefur takmarkað tækifæri til að nýta þekkingu
þeirra, sem vilja koma heim til starfa. Sá hópur stækk-
ar, sem lýkur þjálfun til rannsókna eða sérfræðistarfa er-
lendis, en finnur engin tækifæri til að nýta þá þekkingu
hér heima. Besta ráð, sem við getum gefið þeim, er að
taka tilboðum um vinnu erlendis um tíma og sjá, hvort
ekki rætist úr málum hér heima. Þar með er þeirri hætm
boðið heim, að þetta vel menntaða æskufólk flendist hjá
öðmm þjóðum, sem kunna betur að nýta þekkingu þess
sér til framdráttar. Hættan er að því leyti meiri, að marg-
ar þjóðir Evrópu eiga fá böm og sjá fram á skort á ungu
menntafólki, sem vill leggja á sig langa þjálfun til að ná
þeirri starfshæfni, sem nútíma iðnaður og þjónusta
kreijast. Frændur okkar Irar þekkja þennan vanda. Þeir
hafa um langan aldur misst blóma síns menntafólks úr
landi. Innan Evrópubandalagsins er írland talið útkjálki,
sem þarf sérstakan stuðning við uppbyggingu atvinnu.
Þrátt fyrir myndarlega aðstoð bandalagsins, hafa írar
ekki enn náð að snúa málum sér í hag.
Framlög til menntamála
Á þá fyrir okkur að liggja að verða útkjálki Evrópu,
sem sér henni fyrir ungu menntafólki, hráefni til mat-
vælaiðnaðar og orku um sæstrengi? Til þess að svo fari
ekki, verðum við að huga betur að menntamálum okkar
og þeim atvinnutækifæmm, sem við getum boðið vel
menntuðu ungu fólki. Vandinn er í því fólginn að fmm-
atvinnuvegir okkar hafa mjög takmarkaða þörf fyrir há-
skólamenntað fólk. Við verðum að finna ný viðfangs-
efni, sem vissulega byggja á gmnni eða hráefni fmmat-
vinnuveganna, en skapa aukin verðmæti með nýrri
þekkingu, hugviti og starfsfæmi.
Samanburður á útgjöldum þjóða til menntamála er
erfíður, en af slíkum tölum virðist þó Ijóst, að margar
þjóðir verja mun stærri hluta þjóðartekna sinna til
menntamála en við gemm. Samanburður á hlutfalli af
vergri landsframleiðslu hefur þann kost að þar ættu
mismunandi verðlag og kauptaxtar ekki að skekkja
samanburðartölur. Samkvæmt tölum frá OECD nemur
framlag opinberra aðila til fræðslumála í Danmörku og
Noregi um 6,9% af vergri landsframleiðslu en sama
hlutfall að meðtöldu framlagi til Lánasjóðs íslenskra
námsmanna mun hafa verið um 5,4% hér árið 1992.
Það ár námu opinber útgjöld okkar til fræðslumála um
20,6 milljörðum. Til að jafna muninn við Dani eða
Norðmenn þyrftum við að auka framlög til menntamála
um rúma sex milljarða króna. Þessi munur yrði enn
meiri, ef tekið væri tillit til þess, að mun stærri hluti ís-
lensku þjóðarinnar en hinna þjóðanna er undir þrítugu.
Rétt að geta þess að hlutfall opinberra fræðsluútgjalda
okkar hefur farið vaxandi undanfarinn áratug og það
gildir einnig um hlutfall fræðsluútgjalda heimilanna, en
verulega virðist þó enn á skorta í samanburði við Dani
og Norðmenn. Getum við vænst þess, að okkar skólar
standi jafnfæús skólum þessara þjóða, ef við veijum
mun minna til þeirra? Hvar gæú þessi munur falist í
skólakerfi okkar? Sennilegt er að skýringar finnist á öll-
um skólastigum, og þijár vel þekktar má nefna. Við
höfum ekki komið upp einsetnum grunnskóla og ekki
byggt upp næga verkmenntun á framhaldsstigi, heldur
látið bóknámsbrautir duga, þar sem þær eru ódýrari.
Við höfum heldur ekki byggt upp rannsóknanám á
háskólastigi í sama mæli og hinar þjóðimar, heldur sent
nemendur okkar að mestu utan til framhaldsnáms. Þótt
hlutfall opinberra framlaga okkar til fræðslumála hafi
ekki haldið í við Dani og Norðmenn, hefur það vaxið úr
4,7 í 5,4% af vergri landsframleiðslu á undanfömum
áratug. Um helmingur opinberra fræðsluútgjalda hefur
farið til gmnnskólastigsins, ríflega 23% til framhalds-
skóla, um 14% til háskólastigs og um 14% til annarra
útgjalda svo sem námslána og stjómunarkostnaðar.
Þessi skipting hefur haldist lítið breytt, þótt sú breyúng
hafi orðið á skólasókn, að stærri hluú hvers árgangs
sækir nú íramhaldskóla og háskóla. Sú liúa lækkun,
sem oröið hefur á hlut gmnnskóla, virðist hafa farið til
aukinna námslána og stjómunarkosmaðar. Fróðlegt
væri að bera þessi hlutföll saman við hlutföll Dana og
Norðmanna, en þær tölur em mér ekki tiltækar að þessu
sinni.
Mótun nýrrar menntastefnu
Menntamálaráðherra hefur unnið að mótun nýrrar
menntastefnu og endurskoðun laga um gmnnskóla og
framhaldsskóla. Fmmvörp munu verða lögð fyrir Al-
þingi á komandi vori til að festa þessa stefnu í sessi og
búa í haginn fyrir framkvæmd hennar. Skólamenn
vænta sér mikils af þessum áformum. Hætt er þó við að
þau bæti lítið stöðu okkar í samkeppni við aðrar þjóðir.
ef ekki er jafnframt mörkuð stefna og markvisst að því
unnið að ná jöfnuði við helstu viðmiðunarlönd okkar í
framlögum til fræðslumála. Ríkisstjómir Norðurlanda
em nú að gera með sér samning um aðgang Norður-
landabúa að æðri menntun. Hann felur í sér, að allir
Norðurlandabúar eiga sama rétt og heimamenn, þegar
þeir sækja um aðgang að háskólum. Undirbúnings-
menntun, sem telst næg f heimalandinu, á að teljast næg
í hinum löndunum, en finna verður leiðir til að bera ár-
angur á stúdentsprófi saman, ef velja þarf úr umsækj-
endum vegna þess að fleiri sækja en skólinn getur tekið
í móti. Það nýmæli fylgir þessum samningi, að heima-
landinu er ætlað að greiða gistilandinu menntunar-
kostnað hvers stúdent, sem það sendir til náms. Á hin-
um Norðurlöndunum er meðalkostnaður fyrir hvert
námsár ekki undir 500 þúsund króna, en hér er hann um
300 þúsund. Þennan kostnað höfum við aldrei greitt,
þótt námsmenn okkar á hinum Norðurlöndunum séu að
jafnaði um 600 talsins. Reyndar hafa frændur okkar
sýnt þann rausnarskap að undanþiggja Islendinga þess-
um greiðslum, að minnsta kosti fyrst um sinn, en við
hljótum að spyrja, hve lengi við getum réttlætt fyrir
sjálfum okkur að þiggja þær ágætu gjafir. Hve lengi vill
Island telja sig meðal þróunarlanda í mennntamálum?
Ákvæðið um jafngildi stúdentsprófa gerir það óhjá-
kvæmilegt að samræma íslenskt stúdentspróf milli ís-
lenskra framhaldskóla, svo að unnt verði að taka mark á
einkunnum í samanburði innanlands og erlendis. Há-
skóli íslands er einnig í jreim vanda að hann er með lög-
um skyldur til að taka við hverjum stúdent, sem þangað
sækir, óháð tjárveiúngum, sem hann hefur úl kennslu.
Samningurinn gerir honum skylt að taka við öllum nor-
rænum stúdentum, sem um það sækja. Nú eru um 70
stúdentar frá hinum Norðurlöndunum í Háskóla Is-
lands. Vissulega væri það ánægjulegt, ef þeim fjölgaði
hér, en þá verða fjárveitingar að koma á móti. Helst
mætú búast við aðsókn í þeim greinum, sem em með
takmarkaðan fjölda námssæta í hinum löndunum. Þótt
það haldi nokkuð frá, að fyrirlestrar fara fram á ís-
lensku, em kennslubækur flestar á ensku og reynslan af
þeim nonrænu stúdentum, sem hingað hafa sótt, sýnir,
að þeir em fljótir að ná valdi á náminu þrátt fyrir ís-
lenskuna.
Sjóður til styrktar rannsóknanámi
Ríkisstjómin hefur samþykkt vísinda- og tækni-
stefnu í kjölfar úttektar OECD-stofnunarinnar á stöðu
rannsókna- og þróunarstarfs (landinu. Menntamálaráð-
herra undirbýr nú fmmvarp til laga, þar sem Vi'sindaráð
og Rannsóknaráð verða sameinuð og sjóðir til styrktar
rannsóknaverkefnum efldir. Ráðherra getur stofnað
sjóð úl styrktar rannsóknamámi, sem verður f höndum
hins nýja ráðs. Styrkir verða að hluta til framfærslu
stúdents í slíku námi og að hluta til kennslu- og rann-
sóknakostnaðar. Mikill áhugi er meðal stúdenta, sem
lokið hafa fyrsta háskólaprófi, að innritast til meistara-
náms, þar sem þeir fá þjálfún úl rannsókna og glíma við
íslensk verkefni. Sjóðurinn getur ekki sinnt nema litlum
hluta þeirra umsókna sem til hans berast. Hann verður
því að velja strangt, bestu námsmennina og bestu leið-
beinenduma og hafa hliðsjón af vísindalegu gildi verk-
efnisins.
Nýlega var úthlutað 21 milljónum króna til 24 stúd-
enta og á komandi hausú verður 12 milljónum króna út-
hlutað til viðbótar. Þessi sjóður er Háskóla íslands mik-
ið fagnaðarefni og hann mun verða stúdentum og kenn-
umm hvatning til dáða. Þjóðin hefur hingað úl lítið not-
ið þess mikilvæga framlags, sem stúdentar skila með
rannsóknum í framhaldsnámi. Meðan þetta nám fer að
mestu fram erlendis, fara bæði Háskólinn og þjóðlífið á
mis við frjóa hugsun og ósérhlífið framlag áhugasamra
framhaldsnema, og þeir ná ekki skilningi á íslenskum
atvinnuháttum, þörfum vinnumarkaðar og takmörkun-
um hans. Meðal annarra nýmæla í vísinda- og tækni-
stefnu ríkisstjómarinnar em stöður rannsóknaprófess-
ora og styrkir úl þeirra, sem lokið hafa doktorsnámi og
vilja hefja störf hér við rannsóknir. Verði þessi fyrirheit
efnd, munu þau verða Háskóla íslands og öllum rann-
sóknum hér á landi úl mikillar styrktar. Þeim tengjast
einnig þau fyrirheit, sem aðild okkar að rannsóknaáætl-
unum Evrópubandalagsins gefur. Þar bjóðast tækifæri
til rannsókna og þróunar, sem geta stóraukið verðmæti
útflutningsafurða okkar og bætt samkeppnisstöðu okk-
ar á erlendum mörkuðum. Um þá styrki verðum við að
keppa við aðrar þjóðir bandalagsins og sanna að við
höfum hæfu fólki og góðri aðstöðu fram að tefla. Við
komumst ekki hjá því að kosta sjálf nokkm úl, ef ávinn-
ingur á að nást. Þar skiptir sköpum hvemig við stöndum
að menntun æskufólksins og styðjum við rannsóknar-
starfsemi í landinu.
Góður starfsandi
Ég hef helgað þessa ræðu nýjum viðhorfum vegna
aðildar okkar að efnahagssamvinnu Evrópulanda og
enn nánara samstarfs Norðurlanda um æðri menntun.
Meginniðurstaða þeirra hugleiðinga er, að við þurfum
að stórauka framlög okkar til menntamála, ef við viljum
halda velli í þeirri samkeppni, sem á okkur dynur.
Að lokum vil ég fara nokkmm orðum um eigið starf
Háskólans. Ríkisstjóm og Alþingi hafa mætt óskum
Háskólans um aukið fé til rannsókna með stofnun rann-
sóknanámssjóðs, sjóði til sumarvinnu stúdenta við
rannsóknir og auknu framlagi í Vinnumatssjóð, sem
veitir kennurum og sérfræðingum laun fyrir afköst við
fræðileg ritstörf. Kjarasamningar hafa verið endumýj-
aðir og vinnufriður tryggður. Háskólinn nýtur góðs
starfsanda meðal kennara og nemenda, þrátt fyrir lág
laun, erfiðari lánakjör og margs konar erfiðleika við að
veita nemendum þá aðstoð í námi sem verðugt væri.
Það hafa hins vegar verið Háskólanum vonbrigði að
ekki hefur reynst unnt að bæta kennsludeildum þann
niðurskurð, sem þær urðu fyrir á árinu 1992. Háskólinn
hefur sýnt fulla ábyrgð og haldið útgjöldum innan
ramma fjárlaga, en því er ekki að neita að til þess hefur
þurft harkalegar aðgerðir, sem einkum bima á þjónustu
við nemendur og kjömm kennara. Margar þeirra mátti
réttlæta til eins árs, en þær geta valdið verulegum skaða,
ef búa verður við sama ástand í mörg ár.
Háskólinn þarf að vera í stöðugri þróun og vinna að
nýmælum í starfseminni. Vegna takmarkaðra fjárveit-
inga þyrfú Háskólinn í raun að fækka verkefnum úl að
geta sinnt betur því sem brýnast telst. Aukin aðsókn
stúdenta ýtir hins vegar undir nýjar námsgreinar og
námsbrauúr. Með innri hagræðingu hefur verið unnt að
ryðja nokkmm nýmælum braut, en aðrar fyrirætlanir
verða að bíða aukins Ijár. Djáknanám er nú hafið á veg-
um guðfræðideildar og samkomulag hefur tekist milli
Samskiptamiðstöðvar heymarlausra og heymarskertra,
menntamálaráðuneytis og heimspekideildar Háskólans
um kennslu í táknmálfræði og táknmálstúlkun. Heym-
arlausir hafa verið mjög einangraðir í íslensku samfé-
lagi. Táknmál er þeirra tungumál, en vegna skorts á
túlkum hafa þeir ekki getað aflað sér nauðsynlegrar
starfsmenntunar né nýtt sér aðra þjónustu samfélagsins.
Vegna tengsla við íslenskt mál og samfélag er augljóst
að þetta er betur komið hér heima en erlendis. Heim-
spekideild hefur mikinn áhuga á að koma á námi fyrir
þýðendur og bjóða námskeið í erlendum tungumálum
fyrir nemendur í lögum og viðskiptagreinum. Tilraun
með tungumálanám í viðskiptagreinum hófst í fyrra
með kennslu í ensku og kennslu í frönsku á þessu miss-
eri.
Aðstoð við atvinnulausa
Háskólinn hefur um langa hríð haft áhuga á að auka
kennslu og rannsóknir sínar á sviði sjávarútvegs. Marg-
víslegt efni er nú í boði á þessu sviði innan verkfræði-
deildar, raunvísindadeildar, viðskipta- og hagfræði-
deildar, félagsvísindadeildar og lagadeildar. í byrjun
þessa árs hófst á vegum Endurmenntunarstofnunar Há-
skólans þriggja missera nám í sjávarútvegsfræðum,
sem stjómendur í fiskvinnslu og útgerð víðs vegar af
landinu sækja með starfi sínu. Einnig liggja nú fyrir há-
skólaráði tillögur um meistaranám í sjávarútvegsfræð-
um, sem væntanlega yrði rannsóknatengt framhalds-
nám á vegum þeirra deilda, sem hér vom nefndar. I það
nám gætu sótt þeir sem lokið hafa fyrsta háskólaprófi
frá viðeigandi deildum Háskóla íslands og Háskólans á
Akureyri.
I upphafi máls míns get ég þess að nú virtist atvinnu-
leysi ætlað að verða hér landlægt, en því höfðum við
ekki kynnst að ráði eftir að lýðveldið var stofnað. Einn
ánægjulegur þáttur í starfsemi Háskólans hefur verið
aðstoð Upplýsingaþjónustu Háskólans við atvinnulaust
fólk í leit að atvinnutækifæmm og hvatning til endur-
menntunar og sjálfsbjargar. Stúdentar sjálfir hafa stofn-
að nemendafyrirtæki til að öðlast reynslu og búa sig
undir sjálfstæð störf að námi loknu. Einnig hefur Náms-
ráðgjöf Háskólans virkjað eldri nemendur úl að leggja
þeim yngri holl ráð. Þessi dæmi sýna glöggt vilja Há-
skólans og nemenda hans til að verða að sem mestu
gagni.
Kæm kandidatar, nú er komið að þeirri stundu, að
þið takið við vitnisburði Háskólans um árangur ykkar í
námi. Háskólinn er meúnn eftir menntun þeirra, sem frá
honum koma, hvort sem það er til frekara náms í öðmm
háskóla eða til starfa í þjóðfélaginu. Við vonum að ykk-
ur famist vel og þið berið héðan gott veganesú.
Háskólinn mun alla tíð vera fús að veita ykkur aðstoð
og stuðning og hvetja þá viðbótarmenntun, sem þið
kunnið að kjósa og hann megnar að veita. Við þökkum
ykkur ánægjulegt samstarf og samvem og óskum ykkur
og fjölskyldum ykkar gæfu og gengis á komandi ámm.
Guð veri með ykkur.
Fyrirsögn og millifyrirsagnir: Alþýðublaðið