Alþýðublaðið - 17.06.1994, Síða 18

18 ALÞÝÐUBLAÐIÐ
LYÐVELDI I 50 AR!
Föstudagur 17. júní 1994
H
íslensk stjórnmál á lýðueldistímanum:
- spyr doktor Úlafur Þ. Harðarson, dósent í stjórnmálafræði.
Hann leitast við að svara þessari spurningu og er ómyrkur
í máli um íslenska stjórnmálakerfið
„Hversvegna skyldu menn sem
áttu erindi við ríkisvaldið fylgja
almennum reglum og eiga við
undirtyllur, þegar þeir gátu talað
beint við ráðherrann sjálfan?
...Aðskilnaður löggjafarvalds og
framkvæmdavalds varð semsé
miklu ógleggri hér á landi en í
nágrannalöndum. Stjórnmálamenn
voru með puttana í stjórnsýslu og
dómsvaldi auk þess að sinna löggjöf
og framkvæmdavaldi. Með þessu
var auðvitað þverbrotin sú
meginhugsun vestrænnar
stjórnskipunar að valdi skuli
dreift.44
Island - í hópi fátækustu og
frumstæðustu þjóða Evrópu á
síðari hluta 19. aldarinnar -
hefur brotist til álna. Islendingar í
dag eru í hópi ríkustu þjóða ver-
aldar. Á tiltölulega skömmum
tíma hefur Islendingum tekist að
skapa fjölbreytt menningar- og
velferðarsamfélag, sem um margt
svipar til annarra vestrænna þjóð-
félaga. Olafur Þ. Harðarson, dó-
sent í stjómmálafræði, segir að
margir erlendir menn furði sig á
því að svo fámennri þjóð skuli
hafa tekist að skapa það þjóðfélag
sem við blasir í dag. Við spurðum
Óiaf um stjómmálakerfi lýðveld-
isins, - einkum til að fá svar við
þeirri sígildu spumingu hvort við
höfum gengið til góðs, - götuna
fram eftir veg.
Ólafur segir að í raun hafí til-
raunin með smáríkið ísland
heppnast, aðallega vegna þess að
við höfum unnið í happdrættinu,
ekki vegna þess að við höfum
unnið skynsamlega á sviðum
stjómmála og hagstjómar. Hann
segir að kannski munum við ekki
vinna endalaust í happdrættinu.
„Á fímmtíu ára afmæli íslensks
lýðveldis er eðlilegt að spurt sé:
Hefur hér verið gerð merkileg til-
raun í veraldarsögunni, tilraun
sem hefur lukkast? Og svo efnið
sé nánar afmarkað: Hvaða þátt
hefur íslenska stjómmálakerfið
átt í þróuninni? Hafa Islendingar
búið við farsælt stjómarfar, sem
þeir geta þakkað margt af því sem
áunnist hefur? Eða hafa framfarir
kannski orðið á Islandi, - þrátt
fyrir vonda stjómarhætti", segir
Ólafur Þ. Harðarson.
„Lýðveldisstofnunin markaði
auðvitað tímamót. ísland varð
lýðveldi og tók stjórn utanríkis-
mála í eigin hendur. Stjómmála-
kerfið breyttist hins vegar ekki
mikið.
Þjóðinni var ekki færð ný
stjómarskrá, heldur voru gerðar
lágmarksbreytingar á þeirri
gömlu. Helstar breytinganna vom
þær að innlendur forseti kom í
staðinn fyrir danskan kóng.
Stjómkerfið hafði mótast fýrir
1944 og breyttist lítt eða ekki við
lýðveldisstofnunina. Þama á ég
við þing, ríkisstjóm, embættis-
kerfið, stjómmálaflokka og hags-
munasamtök“, segir Ólafur.
1904 meiri tímamót
en 1944
Hann segir að færa megi að því
rök hvað innlenda stjómskipan
varðar, að þá hafi heimastjómin
1904 markað miklu meiri tíma-
mót en lýðveldisstofnunin. Þá
varð til íslenskt framkvæmdavald
og embættiskerfi. Þingræðið hafi
einnig haldið innreið sína og átt
þátt í tilkomu stjómmálaflokka.
Eftir árið 1904 hafi íslendingar að
verulegu leyti ráðið eigin málum
sjálfir.
Þá bendir Ólafur á önnur mikil-
væg tímamót, - 1918. Það ár varð
ísland fijálst og fullvalda ríki í
konungssambandi við Dan-
mörku. Eftir jrað hafi það verið
vafalaust að Island var sjálfstætt
ríki sem gat slitið öll tengsl við
danska stjómkerfið eftir 25 ár. I
framhaldinu var komið á fót ís-
lenskum hæstarétti árið 1920.
Þarmeð vom þijár meginstoðir
ríkisvaldsins innlendar: löggjaf-
arvald, framkvæmdavald og
dómsvald. Með fullveldinu hafi
líka horfið eitt meginmál ís-
lenskra stjómmála fram til þess
tíma, sambandið við Dani. I kjöl-
farið hafi séð dagsins ljós ný
flokkaskipan, byggð á afstöðu til
innanlandsmála. Þróun innlenda
stjómmálakerfisins hafi þannig
ekki tekið neinunt stakkaskiptum
árið 1944. Fljótt á litið virðist það
sama eiga um önnur svið þjóðfé-
lagsins, efnahagsþróun, menning-
ar- og menntamál og velferðar-
kerfi.
„Auðvitað hafa gífurlegar
breytingar átt sér stað eftir stofn-
un lýðveldisins, rétt eins og á ára-
tugunum fyrir stofnun^ þess. En
tilraunin um smáríkið ísland, til-
raun um fáeinar sálir sem vildu
ráða sér sjálfar og skapa öflugt
nútímasamfélag, hófst ekki árið
1944, - eðlilegra er að miðað sé
við 1904 vilji menn tímasetja
hana“, sagði Olafur Þ. Harðarson.
Stjómmálamenn
með puttana á öllu
Við spyijum um þátt stjómmál-
anna í þeirri byltingu sem orðið
hefur í íslensku þjóðfélagi. Hafa
íslensk stjómmál aukið líkumar á
því að tilraunin um smáríkið fs-
land mætti takast, - eða hafa þau
kannski fremur verið dragbítur á
þróunina?
„Þegar Islendingar fengu inn-
lendan ráðherra 1904 fylgdi þing-
ræðið með í kaupunum. I kjölfar-
ið fylgdi stofnun íslensks stjóm-
arráðs og vísir að embættis-
mannakerfi myndaðist. Strax í
upphafi mátti greina eitt megin-
einkenni stjómkerfisins, sem
haldist hefur allar götur síðan:
Stjómmálamenn vom fyrirferðar-
miklir og réðu miklu um flesta
hluti. Fagmennska og sjálfstætt
embættiskerfi var veikt, andstætt
því sem var í nágrannalöndum
okkar, þar sem kerfi embættis-
manna hafði þróast um langan
aldur. Hér á landi tók innlent
embættiskerfi við af dönsku
framkvæmdavaldi í byrjun þess-
arar aldar. Stjómmálamennimir,
margir hverjir hetjur úr sjálfstæð-
isbaráttunni, drottnuðu ekki bara
á löggjafarþinginu, heldur réðu
þeir líka framkvæmdavaldinu.
Embættismenn sem margir vom
pólitískt skipaðir, urðu fremur
þjónar stjórnmálamanna en sjálf-
stæðir embættismenn sem lutu al-
mennum reglum og gátu verið
talsmenn faglegra sjónarmiða.
Hversvegna skyldu menn sem
áttu erindi við ríkisvaldið fylgja
almennum reglum og eiga við
undirtyllur, þegar þeir gátu talað
beint við ráðherrann sjálfan, ráð-
herra sem var líklegur til þess að
skipa fyrir um smámál eins og
ráðningu dyravarða, ráðherra sem
lét ekkert mannlegt sér óviðkom-
andi? Aðskilnaður löggjafarvaids
og framkvæmdavalds varð semsé
miklu ógleggri hér á landi en í ná-
grannalöndum. Stjómmálamenn
voru með puttana í stjómsýslu og
dómsvaldi auk þess að sinna lög-
gjöf og framkvæmdavaldi. Með
þessu var auðvitað þverbrotin sú
meginhugsun vestrænnar stjóm-
skipunar að valdi skuli dreift",
sagði Ólafur.
Áberandi
fyrirgreiðslupólitík
Á árunum 1916 til 1930 voru
stofnaðir þeir stjómmálaflokkar
sem allar götur síðan hafa verið
uppistaða flokkakerfisins. En
þessir flokkar þróuðust með öðr-
um hætti en stjómmálaflokkar í
nágrannalöndunum. Um þetta
segir Ólafur:
„Þrátt fyrir að taka að forminu
til upp skipulag ijöldaflokka,
einkum á íjórða áratugnum, héldu
flokkamir áfram mikilvægum
einkennum svokallaðra kjama-
flokka.
Þeir vora skipulagslega veikar
einingar, þátttaka almennings
skipti ekki mjög miklu máli,
nema helst í kosningum, og vald-
ið lá áfram hjá forystumönnum
og þingflokki í enn ríkari mæli en
meðal nágranna okkar. Fyrir-
greiðslupólitík varð áberandi, en
það hugtak er notað um stjóm-
kerfi þar sem málefni og formleg-
ar reglur skipta litlu máli, en
stjómmálin markast mikið af per-
sónulegum samskiptanetum
stjómmálamanna og skjólstæð-
inga þeirra. Mörg stjómmálakerfi
þriðja heimsins bera rík einkenni
af þessu tagi, en einnig hefur fyr-
irgreiðslupólitík verið áberandi í
stjórnkerfi Bandaríkjanna og ítal-
íu. Öðru máli gegni um flest þing-
ræðisríki Norður-Evrópu".
Stefnan sett
á kjötkatlana
Meginmarkmið flokkanna hér
á landi varð að vinna í kosningum
og komast í ríkisstjóm til þess að
hafa aðgang að kjötkötlunum,
fremur en að vinna ákveðinni
stefnu framgang. Ólafur segir að
slíkt sé kallað hentistefna, tæki til
að öðlast kjörfylgi. Sýnt hefur
verið fram á flöktandi stefnu-
áherslur Framsóknarflokksins
með samanburðarrannsóknum
með norska og sænska miðflokka
til samanburðar. Áherslumar hér
á landi hafa breyst mjög frá ein-
um kosningum til annarra. Ólafur
segir margt benda til að ástandið
sé hið sama hjá öðrum íslenskum
stjórnmálaflokkum.
Ríkisafskipti af
flestum hlutum
„Á fjórða áratugnum mótaðist
hér afar umfangsmikið ríkisaf-
skiptakerfi, sem birtist ekki ein-
ungis í innflutningshöftum,
skömmtun og margvíslegum af-
skiptum af efnahagslífinu, meðal
annars lánafyrirgreiðslu til ein-
„Þrátt fyrir að taka að forminu til
upp skipulag íjöldaflokka, einkum
á fjórða áratugnum, héldu
flokkarnir áfram mikilvægum
einkennum svokallaðra
kjarnaflokka. Þeir voru
skipulagslega veikar einingar,
þátttaka almennings skipti ekki
mjög miklu máli, nema helst í
kosningum, og valdið lá áfram hjá
forystumönnum og þingflokki í enn
ríkari mæli en meðal nágranna
okkar. Fyrirgreiðslupólitík varð
áberandi.“
-