Alþýðublaðið - 17.06.1994, Side 19

staklinga og fyrirtækja, heldur
líka í afskiptum flokka og for-
ingja af flestum sviðum mannlífs-
ins; fjölmiðlun, ráðningu bama-
kennara, lóðaúthlutunum og
bókaútgáfu svo ég taki dæmi af
handahófi. Þetta kerfi færði
flokksforingjum gífurleg völd á
flestum sviðum og ásóknin eftir
því að fara með ríkisvaldið jókst.
Kjósendur veittu flokksforingjum
lítið aðhaid, stéttarstaða og
flokkshollusta réðu miklu um það
hvar menn skipuðu sér í sveit í
kosningum og kosningaúrslit
tóku litlum breytingum frá 1942
til 1967“, segirÓlafur.
Breytingar á hagstjórn
í Viðreisn
Ólafur segir að það hafi verið
upp úr 1960 að breytingar urðu á
hagkerfinu. Viðreisnarstjómin
sem þá sat, stóð fyrir auknu frelsi
í viðskiptum og ísland gerðist að-
ili að GATT og EFTA. En hin
umfangsmiklu ríkisafskipti af
efnahagsmálum á íslandi stóðu
lengur hér á landi en í nágranna-
löndum okkar, og segir Ólafur að
ýmis einkenni þessara afskipta
hafi staðið allt fram til dagsins í
dag.
Þá segir Ólafur að jafnframt
hafi orðið breytingar á stjóm-
málakerfinu, einkum eftir 1970.
Forræði flokka minnkaði líka á
öðmm sviðum. Hagsmunasam-
tök og íjölmiðlar urðu til dæmis
sjálfstæðari og fagmennska jókst
á mörgum sviðum.
„Það varð ekki sjálfgefið að
flokkslitur réði veitingu embætta.
Kjósendur létu minna stjómast af
stéttarslöðu og flokkshollustu en
áður, en málefni réðu meim um
það hvemig þeir kusu í kosning-
um. Kosningaúrslit urðu ótrygg
og miklum sveiflum háð. Staða
flokka og foringja á kjósenda-
markaðnum varð miklu ótryggari
en áður. Prófkjör veiktu forystu
flokkanna. Almennt veiktust tök
flokka og foringja á flestum svið-
um þjóðlífsins", segir Ólafur um
þessar breytingar á áttunda ára-
tugnum.
Ágreiningur innan
flokka - ekki milli þeirra
„Styrkur flokkanna til stefnu-
mótunar virðist hins vegar ekki
hafa vaxið. Agreiningur unt mörg
helstu deilumálin í samfélaginu
virðist vera innan flokka fremur
en á milli þeirra", segir Ólafur og
nefnir sem dæmi róttækar hug-
myndir um umbætur í íslenska
hagkerfinu. Þær hugmyndir séu
hins vegar ekki róttækari en svo
að þær gangi aðallega út á að
breyta íslensku hagkerfi í átt að
markaðsbúskap, í svipað horf og
lengi hefur tíðkast í flestum ná-
grannalöndum okkar, til dæmis í
Svíþjóð og Þýskalandi þar sem
jafnaðarmenn hafa löngum haft
mikil áhrif. Segir Ólafur að stuðn-
ingsmenn slíkra hugmynda sé að
finna í öllum flokkum. Andstæð-
inga jrcirra megi líka finna í öllum
flokkum. Stuðningsmenn séu
einkunt á höfuðborgarsvæðinu, -
andstæðingar á landsbyggðinni.
„Með nokkurri einföldun má
segja að innan allra flokka sé að
finna landsbyggðarflokk, sem
styður gamla hagkerfið, og höf-
uðborgarflokk, sem styður nýja
hagkerfið. En þessir flokkar eru
ekki í framboði. Og kjördæma-
skipunin gerir það að verkum, að
landsbyggðarflokkurinn er óeðli-
lega sterkur innan hvers stjóm-
málaflokks. Kjördæmaskipunin
er nefnilega svo hugvitsamlega
gerð að hún tryggir að 2/3 hlutar
kjósendanna eru ávallt dæmdir til
þess að kjósa minnihluta þing-
mannanna. Ef flokkamir hefðu
heillega stefnu og hver flokkur
ætti svipað fylgi um allt land þá
skipti þetta minna máli. En núna
verður að sætta sjónarmið gamla
og nýja hagkerfisins innan hvers
flokk. Utkoman er moðsuða sem
engum gagnast“, segir Ólafur Þ.
Harðarson.
Flöktandi stefnaflokkanna
Ólafur segir að þegar stefna
flokkanna er svona óljós og fljót-
andi geri það kjósendum auðvitað
erfitt fyrir um að velja milli flokk-
anna í kosningum á gmndvelli
stefnu. Eigi að síður skipa ís-
lenskir kjósendur sér í flokka á
grundvelli málefna að umtals-
verðu leyti, en tengsl milli mál-
efnaafstöðu og vals á stjómmála-
flokki em mun veikari hér en til
dæmis í Noregi og í Svíþjóð. Lík-
legasta skýringin sé sú að ís-
lensku flokkamir bjóði upp á
stefnu sem er óskýrari og meira
flöktandi en raunin er um nor-
rænu flokkana.
„Vanmáttur íslensku flokkanna
til heillegrar stefnumótunar til
lengri tíma og rík tilhneiging
þeirra til hentistefnu og skyndi-
lausna eða „reddinga" hefur birst
með margvíslegum hætti undan-
fama áratugi. Þó greinilega hafi
dregið úr hinu umfangsmikla fyr-
irgreiðslu- og ríkisafskiptakerfi
síðustu áratugi lifir það enn góðu
lífi á ýmsum sviðum og hefur ein-
kennst af dæmafárri óskilvirkni.
Menn virðast ekki hafa áttað sig á
því að eigi ríkisafskiptakerfi að
skila árangri - og slík kerfi hafa
skilað árangri, til dæmis í Frakk-
landi og í Japan, - þá verða mark-
mið og leiðir að vera skýr og
hugsuð til lengri tíma. Það virðist
líka meginatriði, að ffamkvæmd
áætlana og úthlutun fjármagns í
slíkum kerfum sé í höndunt emb-
ættismanna eða fagmanna, sem
geta hafið sig yfir þrönga hags-
rnuni einstaklinga, þorpa eða ein-
stakra fyrirtækja, en ekki í hönd-
um stjómmálamanna sem hafa
ríka tilhneigingu til að sinna
hreppapólitík í margvíslegum
skilningi“, segir Ólafur.
Stefna mótuð
af hagsmunaaðilum
Hann segir að íslenskir stjóm-
málamenn beri ábyrgð á gjald-
þroti hinnar íslensku ríkisaf-
skiptastefnu, sem birst hefur
mönnum í ofljárfestingu í fiski-
skipum, frystihúsum og virkjun-
um, einnig í loðdýrarækt, fiskeldi,
líftækni og ómarkvissri byggða-
stefnu sem engum árangri hefur
skilað.
„Þetta er ekki endilega áfellis-
dómur yllr ríkisafskiptastefnu al-
kostur íslendinga inn í Evrópu-
sambandið verður ekki „Norður-
landahraðleslin" heldur „uxakerr-
an“ frá Austur-Evrópu og mót-
tökumar í samræmi við það“, seg-
irÓlafur.
Ólafur segir íslenska Evrópu-
sinna hafa tekið upp dæmigerða
skammtímastefnu, þá að telja
Evrópska efnahagssvæðið, sem
aðrar EFTA-þjóðir töldu forspil
að fullri aðild, vera varanlega
lausn lyrir Islendinga. Gangur
þess máls sé skólabókardæmi urn
hentistefnu íslenskra stjórnmála-
flokka og græðgi þeirra að sitja í
ríkisstjómum, óháð málefnum.
Aðeins tveir flokkar hafi á þeim
fáu árum sem samningsgerðin
stóð yfir, haldið sömu stefnu í
málinu allan tímann, Alþýðu-
flokkur og Kvennalistinn. Þrír
flokkar skiptu um skoðun á þess-
um tíma, allt eftir því hvort þeir
vom í stjóm eða stjómarand-
stöðu.
Gæfulftil
ríkisforsjá
ÓLAFUR Þ. HARÐARSON gagnrýnir hina dœmigerðu hentistefnu íslend-
inga, sem ogfylgifisk hennar, sem sé sá að bregðast alltaf við á síðustu stundu,
í stað þess að hugsa fram í tímann. Þetta muni þó ekki verða til þess að við
verðum aldrei aðilar að Evrópusambandinu. „Sú tíð mun að öllum líkindum
koma. En vesœldin í stefnumótun leiðir sennilega tilþess að farkostur Islend-
inga inn í Evrópusambandið verður ekki „Norðurlandahraðlestin(< heldur
„uxakerran(( frá Austur-Evrópu og móttökurnar ísamrœmi við það.
Alþýðublaðsmynd /Einar Ólason
mennt, þó ég mæli ekki sérstak-
lega með henni. En sérkenni ís-
lenska stjómmálakerfisins, vang-
eta flokkanna til stefnumótunar,
afskiptasemi stjómmálamanna af
smæstu framkvæmdaatriðum og
vanmáttugt kerfi embættismanna
og sérfræðinga leiðir til þess að
ríkisafskipti af atvinnulífi virðast
dæmd til að mistakast á íslandi.
Ólafur segir vanmátt flokkanna
til stefnumótunar líka hafa haft
þau áhrif að færa mikilvæga
stefnumótun yfir til hagsmuna-
samtakanna og annarra sérhags-
munahópa. Segir hann fiskveiði-
stefnuna og búvömsamninginn
móluð af hagsmunaaðilum en
ekki stjómmálaflokkum. Jafnvel
hafi verið samið um aðflutnings-
gjöld af bifreiðum í kjarasamn-
ingum! Alþingi hafi aðeins verið
afgreiðslustofnun fyrir lykil-
ákvarðanir, - sem vom teknar
annars staðar.
Evrópumálin
og hentistefnan
Þróun Evrópumálanna í ís-
lenska stjómkerfinu segir Ólafur
líka skýrt dæmi um hentistefnu
flokkanna, forystuleysi og mátt-
leysi í stefnumótun.
„Öllum mátti ljóst vera fyrir
allmörgum ámm að íslendingar
hlytu að taka afstöðu til aðildar að
Evrópubandalaginu og skiptast
þar í fylkingar eins og raunin hef-
ur orðið í nágrannalöndunum.
Stjómmálaforingjar og flokkar
vildu samt ekkert við málið eiga,
hvorki kanna kosti né móta
stefnu. Sá vísir að umræðu sem
átti sér stað kom frá fáeinum há-
skólakennurum, nokkmm tals-
mönnum samtaka atvinnurek-
enda og örfáum fréttamönnum",
segir Ólafur.
Hann segir að stjómmálamenn
sem vom jákvæðir gagnvart
auknu Evrópusamstarfi hafi
bmgðist þeirri skyldu sinni að
ræða ítarlega kosti og galla þeirr-
ar leiðar sem augljóslega hlaut að
koma til alvarlegra álita. Óttinn
við almenningsálit sem yrði and-
snúið aðild og þjónkunin við
skammtímahagsmuni varð hins-
vegar til þess að málinu var
stungið undir stól. Utanríkisráð-
herra hafi að vísu reynt að koma
málinu á dagskrá árið 1992, seint
og um síðir, en hafi verið keflað-
ur um leið.
Á uxakerrunni
inn í Evrópusambandið
Ólafur gagnrýnir þessa dæmi-
gerðu hentistefnu, sem og fylgi-
fiskinn, sem sé sá að bregðasl allt-
af við á síðustu stundu, í stað þess
að hugsa frarn í tímann. Þetta
muni þó ekki verða til þess að við
verðum aldrei aðilar að Evrópu-
sambandinu.
„Sú tíð mun að öllum lfkindum
koma. En vesældin í stefnumótun
leiðir sennilega til þess að far-
„Vangeta flokkanna til heil-
legrar stefnumótunar og sú gæfu-
litla ríkisforsjá sem þeir hafa
stundað hefur ekki stuðlað að því
að tilraunin um smáríkið ísland
mætti takast.
Eigi að síður hafa orðið hér gíf-
urlegar framfaiir, sern birtast til
dæmis í auðlegð, almennri vel-
sæld, góðu heilbrigðiskerfi,
þokkalegu menntakerfi og
blómstrandi menningarlífi, að
minnsta kosti ef núverandi ástand
er borið saman við hvort heldur er
veröldina í heild eða Island eins
og það var í upphafi aldar. En
þetta hefur orðið þrátt fyrir ónýta
hagstjóm og stjómmálamenn sem
era flinkir við það sem þeir eiga
ekki að gera, til dæmis að
skammta alntannafé til einstakra
byggða eða fyrirtækja, en van-
máttugir við það sem þeir eiga að
gera, til dæmis það að móta heil-
lega og skilvirka byggðastefnu,
standi pólitískur vilji til þess“,
segir Ólafur Þ. Harðarson.
Hann segir íslenskt hagkerfi og
stjómmálakerfi langt á eftir þró-
uninni í nágrannalöndunum og
séu ekki lykilþátturinn í framför-
unum.
Islendingar hafi kunnað að nýta
sér það manna sem þeir hafi feng-
ið af himnum ofan, eða öllu held-
ur úr hafinu. Islendingar hafi upp-
götvað það seint og um síðir að
fiskur er verðmæt vara. Það hafi
líka hjálpað gegn vondri hag-
stjóm að vera lausir við útgjöld til
vamarmála og græða rneira að
segja umtalsvert fé á vamarsam-
starfi.
„Tilraunin um smáríkið Island
hefur miklu frekar tekist vegna
þess að við höfum unnið í happ-
drættinu en vegna þess að við
höfum unnið skynsamlega á svið-
um stjómmála og hagstjómar",
segir Ölafur Þ. Harðarson að lok-
um.
„Vanmáttur íslensku flokkanna til
heillegrar stefnumótunar til lengri
tíma og rík tilhneiging þeirra til
hentistefnu og skyndilausna eða
„reddinga“ hefur birst með
margvíslegum hætti undanfarna
áratugi. Þó greinilega hafí dregið
úr hinu umfangsmikla
fyrirgreiðslu- og ríkisafskiptakerfi
síðustu áratugi lifír það enn góðu
lífí á ýmsum sviðum og hefur
einkennst af dæmafárri
óskilvirkni.“
„Meginmarkmið flokkanna hér á
landi varð að vinna í kosningum
og komast í ríkisstjórn til þess
að hafa aðgang að kjötkötlunum,
fremur en að vinna ákveðinni
stefnu framgang.
Olafur segir að slíkt sé
kallað hentistefna,
tæki til að öðlast kjörfylgi.“
Föstudagur 17. júní 1994
LYÐVELDI I 50 AR!
ALÞYÐUBLAÐIÐ 19