Alþýðublaðið - 19.01.1995, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 19. JANÚAR 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
Hann skildi fljótt að þjáningin væri óaðskiljanlegur hluti lífsins.
Hann sá þannig tilveruna í sínu rétta ljósi, en þessi djúpa inn-
sýn lamaði hann þó ekki, heldur gerði hann staðráðinn í að
sigrast á öllum erfiðleikum.
Litla svið Þjóðleikhússins
Kynferðisleg áreitni
Frumsýning á Oleanna, nýju bandarískt leikriti
eftir David Mamet um samskipti kynjanna, mis-
beitingu valds og kynferðislega áreitni.
Oleanna eftir David Mamet: Jóhann Sigurðsson og Elva Ósk fara með
hlutverk kennara og nemanda í nýju leikriti þar sem fjallað er um kynferð-
islega áreitni.
heyrnardeyfðina, og bregða fyrir sig
ósiciljanlegum latneskum nöfnum -
eins og þeirra er von og vísa. Hver
svo sem ástæðan var, lagðist sívax-
andi heymarleysið mjög þungt á
snillinginn. Brátt gat hann ekki um-
gengist fólk án þess að hlusta á það
í gegnum stóran eymalúður eða
trekt, og var það mikil raun fyrir
jafn félagslyndan mann og hann var.
Beethoven var þó ekki á því að
gefast upp. „Ég skal taka örlögin
kverkataki," sagði hann í bréfi til
vinar síns, og fór nú að þjálfa sig í
að semja tónlist og heyra hana jafn-
framt í huganum eins fullkomlega
og auðið var. Með því að notast við
sín innri eyru myndi sjálf heymin
ekki skipta hann neinu máli þegar
tónsmíðar væm annars vegar. En ör-
væntingin greip hann þegar hann
fann að hann átti í stöðugt meiri erf-
iðleikum með mannleg samskipti,
og að hann var að einangrast í ein-
manalegum heimi þagnarinnar.
Hetjan og örlögin
Upphaf heymarleysisins var
vendipunktur í lífi Beethovens.
Reyndar er hefð fyrir því að skipta
tónverkum hans í tímabil, og segja
má að þau markist af því sem var að
gerast i sálarlífi hans hverju sinni.
Fyrsta tímabilið hófst þegar Beet-
hoven gerði sér grein fyrir því að ör-
lög hans yrðu önnur en hann hafði i
fyrstu órað fyrir. Tónsköpun hans
fór þá að miklu leyti að snúast um
innri átök: örlögin, náttúmna, vilja
Guðs, manninn og alheiminn í
kringum hann. Hetjuskapur hvers
konar varð honum hugleikinn, og
hetjuleg frelsisbarátta gegn nei-
kvæðum, þrúgandi kringumstæðum
varð honum að yrkisefni.
Árið 1803, nokkxu eftir að Beet-
hoven sá að hveiju stefndi, samdi
hann þriðju sinfóníu sína, „Hetju-
sinfóníuna" svokölluðu eða
„Eroicu". Þessi sínfónía skipti sköp-
un hjá Beethoven því hún var fyrsta
tónverk hans sem var bein afleiðing
persónulegrar upplifunar. Áður
hafði hann samið „hreina" tónlist
sem var í mjög klassískum, form-
úlukenndum anda, en nú kvað við
annan tón.
Eroica túlkaði þær ólíku tilfinn-
ingar sem Beethoven gekk í gegn-
„Ég skal taka örlög-
in kverkataki,"
sagði hann í bréfi til
vinar síns.
Kannski var Beet-
hoven holdgerving-
ur þessarar frum-
myndar - maður
sem stal tónlist frá
himnum og var í
staðinn refsað með
útlegð í þögn, fjarri
heimsins glaumi...
um er honum varð Ijóst að hann var
að missa heymina. Fyrsti þáttur
verksins er hetjulegur og fullur hug-
rekkis. Annar þátturinn er aftur á
móti myrkur og þmnginn trega. í
þriðja þættinum rís upp óbeislaður
sköpunareldur - og þetta ferli, frá
fyrsta þættinum til þess þriðja, var
það sem Beethoven hafði sjálfur
upplifað. Hann hafði í fyrstu verið
hugrakkur þegar ógæfan dundi yfir,
og svo fyllst örvæntingu. En í svart-
asta myrkrinu hafði hann fundið að
ekkert gat hamið sköpunarmátt
hans, því þessi innblástur, fannst
honum, gat ekki verið annað en
guðdómlegur. Áfram myndi tónlist-
in streyma í gegnum hann, því þó
hann væri heymarlaus yrði andinn
alltaf til staðar.
Þetta er undirstrikað í íjórða og
síðasta þætti sinfóníunnar, en þar er
mikilfenglegt stef sem upphaflega
kemur fyrir í öðm verki hans, ball-
ettinum „Sköpun Prómiþeifs".
í grískri goðafræði var Prómiþeifur
goðumlík vera sem stal eldinum frá
himnum og gaf mannkyninu. Trú-
lega var Beethoven þannig að stað-
hæfa að í tónlist hans leyndist guð-
legur eldur. Og ef til vill leit hann á
sig sem nokkurs konar Prómiþeif,
sem guðirnir í goðsögunum dæmdu
til að þjást fyrir stuldinn, hlekkjuðu
við klett og gáfu hrægömmum.
Kannski var Beethoven holdger-
vingur þessarar frummyndar - mað-
ur sem stal tónlist frá himnum og
var í staðinn refsað með útlegð í
þögn, fjarri heimsins glaumi...
Tónsmíðamar sem á eftir fylgdu
voru eins konar þróun á þessu meg-
in viðfangsefni Beethovens. Um
upphafið að hinni frægu fimmtu sin-
fóníu hefur gjaman verið sagt, að
þar væm örlögin að berja að dymm
tónskáldsins. Svipað mótíf heyrist í
öðmm verkum Beethovens, þar á
meðal í íjórða píanókonsertinum,
og hafa gárungar spurt hvort eitt-
hvað annað hafi verið að banka þar
á dyr Beethovens, eða hvort örlögin
hafi verið að banka á dyr einhvers
annars... og þá hvers? En hvað um
það, verkin sem tilheyrðu þessu
tímabili fjölluðu meira og minna um
það sama - þó hvert á sinn frumlega
hátt: manninn sem berst hetjulega
við örlögin og það sem hefur verið
tíundað hér að ofan.
Príöja tímabilið
Því miður er ekkert pláss til að
fara nánar út í einstök atriði í ævi
Beethovens. Enda skipta þau ekki
meginmáli. Hann var einbúi alla
sína tíð og kvæntist aldrei. Að vísu
átti hann vingott við gifta konu, An-
tonie Brentano, og skrifaði til henn-
ar eldheit ástarbréf. Hann kallaði
hana „Hina ódauðlegu elsku“, og
hún endurgalt tilfmningar hans. En
þegar sambandið var komið á það
stig að Antonie ætlaði að fara frá
„Fagnið, vinir, gam-
anleikurinn er á
enda.“ Beethoven á
líkbörunum.
manninum sínum, kom annað hljóð
í strokkinn. Beethoven fann að hann
var ekki skapaður fyrir hjónaband,
og kaus frekar einsemdina. Allt frá
því að heymarleysið dundi yfir
hafði hann nefnilega verið ofurseld-
ur list sinni, því það var það eina
sem hann gat gert; að semja hvert
snilldarverkið á fætur öðru.
Eftir því sem árin liðu hjöðnuðu
öldur stríðandi tilfmninga og Beet-
hoven fann frið innra fyrir sér. Það
endurspeglaðist í tónlist hans, og í
næsta tímabili lífs hans, því þriðja,
samdi hann mörg af bestu verkum
sínum. Þetta eru meðal annars síð-
ustu íjórar píanósónötumar, níunda
sinfónían og síðustu strengjakvar-
tettamir, ópus 127 og upp úr. Marg-
ir telja að þessir strengjakvartettar
séu hápunkturinn á ferli hans, og að
í þeim megi skynja vitundarstig sem
sé æðra en í nokkru öðra listaverki
fyrr og síðar. Þegar Beethoven
samdi kvartettana var hann að
minnsta kosti orðinn lífsreyndari en
flestir aðrir; hann þekkti líftð og
hafði unnið að fullu úr því sem ör-
lögin höfðu lagt á herðar hans.
Heymarleysið og tilfinningalega
einangrunin hjálpuðu til að þroska
hans innri mann, og þessi djúpi lífs-
skilningur hans fæddi af sér stór-
kostleg tónverk.
I mörgum þeirra er eins konar
uppgjör við fortíðina. I fyrsta þætti
næst síðustu píanósónötunnar ópus
110 notar Beethoven til dæmis
„mótíf ‘ sem áður höfðu birst í són-
ötunni ópus 57. Sú er oftast nefnd
„Appassíónata", því orðið „appassi-
onato'' þýðir „ástríðuþrangin" á tón-
listarmáli. Verkið er nefriilega tryll-
ingslegt, enda átti Beethoven í
miklu sálarstríði þegai' hann samdi
það. En í sónötunni ópus 110 koma
sömu „mótífin" fyrir aftur, á allt
annan hátt. Ólgusjór tilfmninganna
er orðinn lygn og yfir öllum fyrsta
þættinum er einhver dularfull kyrrð
sem ekki er hægt að lýsa með orð-
um. Með því að nota sömu „mótíf-
in“ og í „Appassíónötu“ var Beetho-
ven liklega að vísa til fortíðarinnar;
og sá ólfiður sem ríkti í sál hans
væri horfinn og aðeins minningam-
ar um hann eftir. Enda er gleðin
nánast blindandi í níundu sinfón-
íunni, og er þar ekkert sem bendir til
að Beethoven hafi verið bitur út í líf-
ið sín síðustu æviár.
Fyrir þá sem era veikir fyrir and-
látsorðum ætla ég að birt það síðasta
sem Beethoven sagði. Hann mælti:
„Platitude, ámici, comedia finita
est.“ En það útleggst á íslensku:
„Fagnið, vinir, gamanleikurinn er á
enda.“ Hann tók lífið ekki of alvar-
lega, og missti aldrei kímnigáfuna.
Það hefur trúlega hjálpað honum að
mæta örlögum sínum.
Nýtt bandarískt leikrit um sam-
skipti kynjanna, misbeitingu valds
og kynferðislega áreitni verður
framsýnt á Litla sviði Þjóðleikhúss-
ins á föstudagskvöldið. Leikritið
heitir Oleanna, er eftir David Ma-
met og hefur vakið gífurlega athygli
á Vesturlöndum og mikil viðbrögð.
I leikritinu segir frá ungri stúlku
sem leitar ásjár kennara síns þegar
hún sér fram á að falla á mikilvægu
prófi í háskóla. Hann á von á stöðu-
veitingu og aukinni velgengni, hún
sér hinsvegar framá að margra ára
strit fari í vaskinn. Hann tekur henni
vel og býðst til að aðstoða hana.
Smátt og smátt fara samskipti
þeirra að taka á sig óvænta mynd og
fyrr en varir standa áhorfendur
frammi fyrir stórum siðferðilegum
spumingum um samskipti kynjanna.
Ekki síst vakna spumingar um mis-
munandi túlkun manna á hinu talaða
orði og einu eldfimasta umræðuefni
Menningartengsl Islands og Rúss-
lands (MIR) hefur kvikmyndasýn-
ingar sínar á nýja árinu með sovésku
myndinni Vésjolíe rebjata (Kátir fé-
lagar) sem sýnd verður í bíósal MIR
að Vatnsstíg næstkomandi sunnu-
dag, 22. janúar, klukkan 16:00.
Leikstjóri myndarinnar er maður að
nafni Álexandrov sem mun hafa að-
stoðað meistarann Sergei Eisen-
stein í ýmsum leiðöngram hans.
Þetta er sögufræg 60 ára gömul
kvikmynd sem framsýnd var í árs-
lok 1934 og sögð vera fyrsta sov-
éska söngvamyndin. Tónlist mynd-
arinnar samdi Dúnajevskíj og slógu
nokkur laganna rækilega í gegn í
Sovétríkjunum sálugu. Ekki þykir
ólíklegt að myndatökumaðurinn
hafi verið af norrænum upprana þar
sem nafn hans var V. Nielsen. Með
aðalhlutverk fara L. Útesov og L.
Orlova.
Vésjolíe rebjata naut mikilla vin-
sælda og fádæma aðsóknar á sínum
tíma og hefur siðan verið talin í hópi
þekktustu kvikmynda í Sovétríkjun-
okkar tíma, kynferðislega áreitni.
Höfundur leikritsins, David
Mamet, þykir með ffemstu nútíma-
leikskáldum Bandaríkjanna og er
auk þess þekktur fyrir gerð kvik-
myndahandrita og leikstjóm. Fræg-
ustu leikverk hans era American
Bujfalo, Glengary Glenn Ross og
Duck Variations, en þekktustu kvik-
myndimar era til dæmis The Post-
man Always Rings Twice, The Verd-
ict og The Untouchables. Mamet
hefur nýlokið við að leikstýra kvik-
myndagerð Oleanna.
Það era þau Elva Ósk Ólafsdótt-
ir og Jóhann Sigurðsson sem fara
með hlutverkin í sýningunni en leik-
stjóri er Þórhallur Sigurðsson.
Leikstjóri er Þórhallur Sigurðsson,
lýsing er í höndum Asmundar
Karlssonar, hönnuður búninga og
leikmyndar er Sigurjón Jóhanns-
son og Hallgrímur H. Helgason
þýddi verkið.
um fyrrverandi. (Gagnrýnendur eru
þó sammála um að seint verði hún
talin til þeirra bestu.) Hún verður
sýnd án þýddra skýringatexta, en
textaleysið kemur væntanlega ekki í
veg fyrir að kvikmyndaunnendur
hafi gaman af henni.
Af dagskrá MÍR þessa fyrstu
mánuði ársins er það helst að segja,
að sunnudaginn 29. janúar verður
sýndur í bíósalnum við Vatnsstíg
síðari hluti myndarinnar Rauða
torgið. Fyrri hluti febrúarmánaðar
verður helgaður Fjodor Dostojev-
sky, en síðari hluti mánaðarins
verður tileinkaður Lév Tolstoj.
Stórmyndin Stríð ogfriður verður
síðan sýnd í heild laugardaginn 25.
febrúar og hefst sýningin klukkan
10:00 að morgni og lýkur unt klukk-
an 18:30. Gerð verða kaffi- og mat-
arhlé milli einstakra hluta myndar-
innar. Sala aðgöngumiða að þessari
maraþonsýningu er að Vatnsstíg 10,
en annars skal minnt á að aðgangur
að öllum öðram kvikmyndasýning-
um MÍR er ókeypis.
Menningartengsl fslands og Rússlands (MÍR)
60 ára söngvamynd
eftir samstarfsmann
Sergei Eisenstein
- sýnd á sunnudaginn og 25. febrúar verður kvik-
myndin „Stríð og friður“ sýnd í heild sinni frá
klukkan 10:00 til 18:30.