Alþýðublaðið - 02.02.1995, Qupperneq 5

FIMMTUDAGUR 2. FEBRÚAR 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
Stalín: Þegar skjalasöfn voru opnuð fannst plagg sem sannaði að hann
hafði fyrirskipað morðin í Katynskógi.
Jeltsín: Sjálfur var hann í miðstjórn Kommúnistaflokksins og hefur engan
áhuga á að Ijúka upp leyndardómum hennar.
Leyniþjónustan
grípur í taumana
Skjöl í rússneskum söfnum hafa
tilhneigingu til að hverfa áður en
nokkur nær að lesa þau, en stundum
eiga þau líka til að birtast þar sem
þeirra var síst vænst. Stephen Mor-
ris, sagnfræðingur sem starfar við
viðamiklar rannsóknir á kalda stn'ð-
inu á vegum Woodrow Wilson-
stofnunarinnar, var að vinna á skjala-
safni í Moskvu þegar hann rakst
óvænt á plagg sem hann átti síst von
á að finna.
Þetta var rússnesk þýðing á víet-
nömsku skjali frá 1972, skýrslu sem
háttsettur hershöfðingi hafði sent
miðstjóm víetnamska kommúnista-
flokksins. Þar stóð að þetta ár hefðu
Víetnamar haft í haldi næstum 700
fleiri bandanska stnðsfanga en áður
var talið. Þýddi þetta að þeir hefðu
verið teknir af lífi eða að þeir væm
ennþá lifandi, einhvers staðar í Víet-
nam? Fréttimar vom birtar, það varð
mikið tjaðrafok í Bandaríkjunum.
Samkvæmt frásögn Morris komust
sumir sagnfræðingar að þeirri niður-
stöðu að skjalið væri marktækt, aðrir
sögðu að það væri falsað. Gmnur
leikur á að þvf hafi verið komið
þarna fyrir til að klekkja á þessurn
miklu rannsóknum á kalda stríðinu
og til að fá ástæðu til að loka skjala-
söfnum enn á ný.
Að minnsta kosti er vitað að rúss-
neska leyniþjónustan þurfti ekki
frekari átyllu til að vfsa erlendum
fræðimönnum úr safninu. Forstjóri
þess var rekinn fyrir að selja útlend-
ingum leyniskjöl.
Kannski verður aldrei uppvíst
hvort þama sé að finna fleiri skjöl
sem hægt er að nota til að sannreyna
gildi þessara upplýsinga; eitt
vandamálið við að nota skjalasafn
sem er einkavætt til hálfs og ekki
aðgengilegt nema fáum er hversu
erfitt er að vita hvað er ekta og hvað
ekki.
Fjöldamordingjar
ganga lausir
í flestum öðmm löndum myndi
þetta varla vera til baga. En hinar
lokuðu skjalageymslur Sovétríkj-
anna em eðlisólíkar lokuðum skjala-
hirslum breskra stjómvalda. Þar er
ekki einungis að finna sögur um
bresti kóngafólks eða klúður emb-
ættismanna sem gætu komið lifend-
um í bobba, heldur gögn af því tagi
sem eitt sinn voru notuð til að sækja
til saka stríðsglæpamenn í Þýska-
landi: hveijir gáfu skipanir um
manndráp og fjöldamorð, hverjir
skipulögðu hvaða fangabúðir og
hveijir sáu um að reka þær allt frá
þriðja áratug aldarinnar og fram á
þann níunda. Glæpamenn af þeirri
tegundinni sem er reglulega sótt til
saka á Vesturlöndum fyrir glæpi á
nasistatímanum - fjöldamorðingjar
eins og Klaus Barbie, Ivan grimmi
og fangaverðir í útrýmingarbúðum -
slíkir menn ganga enn lausir í Rúss-
landi. Nöfn þeirra em ekki kunn al-
menningi og verða það líkast til
aldrei.
Af þeim sökum er vert að gefa þvf
gaum að skjalasöfnin eru einna helst
pólitískt hitamál fyrir stjórnmála-
flokk Vladimirs Zhírínovskíjs.
Hann er sérstaklega viðkvæmur fyrir
því að „ríkisleyndarmá!" leki ekki til
útlendinga og hefur meira að segja
mótmælt samningi stjómvalda við
Hoover- stofnunina. Stefna stjórnar-
innar er miklu tvíræðari: Margt hefur
þegar verið birt og meira á án efa eft-
ir að h'ta dagsins ljós, en á því em
ákveðin takmörk og máski er ekki
erfitt að skilja ástæðuna fyrir því.
Fólkið sem nú stjómar Rússlandi er
flestallt fyrrnrn kommúnistar - sjálf-
ur Jeltsín forseti var í miðstjóminni -
sem hlýtur að vera haldbær skýring á
því hvers vegna öllum skjölum sem
snerta fyrri miðstjórnir er haldið
leyndum. Fólkinu sem stjómar Rúss-
landi er greinilega ekki um það gefið
að halda uppi einhverjum umræðum
um það hvemig Rússar hegðuðu sér
í fortíðinni - annars legði það sig
varla í líma við að halda skjalasafni
KGB harðlæstu.
Yfirvöld hafa semsagt dregið upp
vindubnína og það hefur ýmsar hlið-
arverkanir. Lev Rozgon, höfundur
endurminningabókar úr gúlaginu
sem hefur selst í melupplagi, segir:
„Allir sem em komnir yfir fimmtugt
eiga ættingja sem voru í búðunum.
Allir Rússar vita hvað gerðist þar.“
En hvar em þá minnismerkin? Hvað
er gert til að auðsýna fómarlömbun-
um virðingu? Rozgon telur að þessi
vöntun á minnismerkjum sé engin
tilviljun: „Ríkið hér hefur í raun
aldrei viðurkennt þátttöku sína í
þjóðarmorði. Þjóðverjum var bein-
línis þröngvað til að þekkja atburði
fortíðarinnar en það hefur aldrei
gerst hérna.“ Stendur heima. Það er
óhugsandi að sjá að þýsk stjómvöld
myndu reyna að koma í veg fyrir
birtingu skjala frá nasistatímanum
eða víkja sér undan því að lögsækja
stríðsglæpamenn. En í Rússlandi
hafa ekki verið nein Niimberg-réttar-
höld, og ef marka má af því hvemig
skjölum er haldið vandlega leyndum
munu slíkréttarhöld sennilega aldrei
fara fram.
Grátid yfir Lenín
í stað þess að slíta sig frá fortíð-
inni hefur rússneska ríkið tekið til
bragðs að gæta hennar enn vandleg-
ar enn áður. Rússar em á nýjan leik
famir að líta á sjálfa sig sem flekk-
laus fómarlömb utanaðkomandi
afla, en ekki þjóðina sem hneppti
hálfa Evrópu í ánauð. Eða eins og
Zhírínovskíj segir: „Hvers vegna
héldu sovéskar hersveitir inn í Prag
9. maí 1945? Hvers vegna úthelltu
milljónir blóði sínu? Nú móðga þeir
okkur. Hvað um herinn okkar og
aldraða borgara sem börðust í stríð-
inu? Nú er hrækt á þetta fólk.“ Gam-
aldags heimsvaldastefna með sovét-
sniði þykir núorðið ekkert óeðlileg í
Moskvu, og líka meðal fólks sem er
ekki áhangendur Zhírínovskíjs; það
er eins og stór hluti hinnar ríkjandi
stéttar hafi steingleymt hverjar hafa
áður orðið afleiðingar slíkra heims-
valdaóra. Raunar er stefna Jeltsíns
forseta í Tsjetsjníu í fullkomnu sam-
ræmi við það hvemig hann vakir yf-
ir skjalasafni forsetaembættisins;
hún er enn eitt merki um það hversu
stjórn hans er orðin nærsýn á fortíð-
ina.
Staðreyndin er sú að fólk gleymir
rnjög fljótt. Það tekur upp gamla
ósiði ef minni þess er ekki haldið
við. Þetta er kannski torskilið fyrir
almenning á Vesturlöndum, enda
bjuggum við ekki í sjötíu ár undir al-
ræðisstjóm sem útbreiddi sögufals-
anir í hverju einasta dagblaði, hveiju
einasta riti, hverri einustu skólabók
og hveiju einasta uppflettiríti; við
eigum í erfiðleikum með að gera
okkur í hugarlund hversu vandasamt
það er að breyta hugmyndum fólks
um fortíðina.
Þessar hugmyndir eru að miklu
leyti mótaðar af blaðamönnum og
stjórnmálamönnum, en skjalasöfn
geta líka verið til mikils gagns séu
þau notuð af vandvirkni. Til dæmis
er sagt að Volkogonov hershöfðingi,
uppháhaldssagnfræðingur Jeltsíns,
hafi grátið þegar hann fór fyrst að
lesa sér til í skjalasafni Leníns. Hann
komst að því að Lenín, sem hann
hafði dáð allt sitt líf, var maður sem
beitti sér fyrir því að rússneskir
menntamenn vom myrtir og sendir í
útlegð, maður sem sá ekkert athuga-
vert við fjöldamorð, maður sem átti
nána stuðningsmenn sem hugleiddu
að myrða svokallaða óvini fólksins
með gasi - löngu fyrir tíma Hitlers.
Fyrr en slíkar staðreyndir em al-
mannavitneskja, lyrr en fleira fólk
fyllist óhug yfir sögunum sem
skelfdu hershöfðingjann, mun eftir-
sjá Rússa eftir fortíðinni - eftirsjá
eftir tíma þegar mynd Leníns hékk á
hverjum vegg - halda áfram að
magnast og verða háskalegri. -eh
lía reynir á vinskap Rússa og Þjóðverja
Þungaviktarmenn: Stríðið í Tétsjeníu reynir á samband Helmut Kohl og Bóris Jeltsin.
mannréttindabrotum og geðþótta-
beitingu hervalds. Utanríkisráðherra
Þýskalands, Klaus Kinkel, hefur
varað við því að ljárfestingar Þjóð-
verja yrðu afturkallaðar, svo og allur
Ijárstuðningur þeirra. Vamarmála-
ráðherrann Volker Ríihe sagði á
dögunum að „hann byggist ekki við“
hinum rússneska starfsbróður sínum
á öryggismálaráðstefnu í Múnchen í
febrúar. Þessi orð þýða á mannamáli
að hann biðjist undan nærvem hans.
Dagblaðið Nezavisimaya Gazeta í
Moskvu sagði í leiðara að „það væri
langt síðan slíkar yfirlýsingar hefðu
verið upjri um Rússa á alþjóðavett-
vangi. A tungutaki diplómata væri
þetta hið sama og að segja Rússum að
fara úl helvítis."
Formáli þess að hætt var við að
bjóða Rússum á öryggismálaráð-
stefnuna var harkaleg árás vamar-
málaráðherrans Gratsjovs tveimur
dögum áður á Sergei Kovaljov sem
er baráttumaður fyrir mannréttindum
og hefur verið einn af hörðustu and-
stæðingum stríðsins i' Tétsjeníu
heima fyrir.
„ Óásættanlegt
kjaftbrúk" kolleganna
Gratsjov kallaði Kovaljov „óvin
fólksins“ í sjónvarpsræðu og Sergei
Jusjenkov, formaður varnarmála-
. nefndar þingsins, kallaði Kovaljov
„viðbjóðslega litla halakörtu." Á
meðan þessir tveir hlógu af sér ásak-
anir vamarmálaráðherrans, hafði
Rúhe það um orðbragð kollega sinna
að segja að þama væri á ferðinni
„óásættanlegt kjaftbrúk."
Þjóðveijar em ósáttir við að hafa
ekki getað komið í veg lyrir hörm-
ungamar í Tétsjeníu, þrátt fyrir að
þeim og Evrópusambandinu hefði átt
að vera það í lófa lagið. Hver sem hin
efnahagslega þróun kann að verða í
Rússlandi, þá er það víst að viðskipti
þess við Vesturlönd em allt að því
einhliða. Rússland þarf miklu meira á
viðskiptum við Evrópu að halda en
öfugt.
Spumingin um fjárstuðning er
jafnvel enn meira aðkallandi. Rúss-
nesku fjárlögin, sem þessa dagana
em að skríða í gegnum þingið, gera
ráð fyrir erlendum lánum upp á 12
milljarða bandaríkjadala. Þá hafa
reikningamir fyrir Tétsjem'ustríðið
ekki verið gerðir upp enn, en það hef-
ur hingað til kostað um 200 milljónir
dala. Sérfræðingar segja að Rússland
hljóti að hrekjast út í óðaverðbólgu ef
peningamir koma ekki.
Dúdajev nýr
Saddam í hugum Rússa
Þrátt fyrir það þá virðist sem Vest-
urlönd hafi einsett sér að láta staðar
numið við stóm orðin. Það að ætla sér
að fresta gildistöku efnahagssam-
staifssamnings Evrópusambandsins
og Rússlands eða að tefja fyrir inn-
göngu Rússa í Evrópuráðið er hugs-
anlega áfall fyrir virðingu Rússlands
á alþjóðavettvangi, en ekki mikið
meira en það.
Slíkar „refsingar“ munu ekki draga
Jeltsfn að samningaborði með
Dzhokar Dúdajev forseta Tétsjeníu,
sem hefur öðlast ámóta sess í hugum
Rússa og Saddam Hussein í augum
Bandaríkjamanna. í rauninni er þeim
einungis fagnað af hálfu harðlínu-
manna í ríkisstjóm Jeltsín, sem finnst
að Rússar hafi nú þegar allt of mikil
samskipti við Vesturlönd.
Þegar allt kemur til alls þá má
segja að eina leiðin, fyrir hina nýbök-
uðu vini Rússa á Vesturlöndum, til að
fá þá til að breyta um stefnu í málefn-
um Tétsjeníu, sé að stöðva alla Ijár-
hagsaðstoð til Rússa eða jafnvel að
beita þá viðskiptaþvingunum, en
þessu þora þeir ekki.
Jeltsín, eina
von lýdrædisins?
„Við viljum ekki spilla öllu því
sem áunnist hefur f samskiptum þjóð-
anna,“ sagði Douglas Hurd utanrík-
isráðherra Breta og undir þetta tók
viðskiptaráðherra Þjóðverja Gii-
nther Rexrodt er hann sagði að við-
skiptaþvinganir „væm ekki valkost-
ur.“ Ástæðan er einföld. Menn líta
enn á Jeltsín sem þann eina sem geti
tryggt lýðræði í Rússlandi, á svipað-
an hátt og Mikhail Gorbatsjov fyrir
fimm ámm síðan. Ef aðstoð við
Rússa verður hætt mun ringulreiðin
sem fylgir því steypa Jeltsín af stóli
og einhver annar mun ólýðræðislegri
náungi myndi komast til valda, er
sagt. Og ef einhver leyfir sér að efast
um þessa kenningu er bent á þing-
kosningamar í desember 1993 og
tuttugu-og-fjögur prósentin sem
þjóðemissinninn og æsingamaðurinn
Vladimír Sjírínovsky fékk þá.
Þessi röksemd er álitin svo sjálf-
gefin að frekari vangaveltur séu ekki
til neins. Né heldur virðast þeir sem
halda þessu fram taka mótsagna-
kenndar stjómvaldsaðgerðir Jeltsín
síðustu mánuða með í reikninginn.
Kannski ættu þessir hinir sömu að
taka til athugunar hvort að stefna
þeirra gagnvart Rússum hefur orðið
til þess að þróunin í Rússlandi hafi
orðið í lýðræðisátt. Það er vel hugs-
anlegt að það að hætta ljárstuðningi
við Rússa nú gæti orðið til þess að
knýja Jeltsín inn i herbúðir umbóta-
sinna á ný.
Vesturlönd
borga slátrunina
Það að koma rússneskum kjósend-
um í skilning um kostnað árásarinnar
á Tétsjeníu gæti jafnframt gefið mál-
stað umbótasinna byr undir báða
vængi. Þetta er töluverð áhætta, en
hún er þess virði í ljósi þess að eins og
staðan er í dag þá standa Vesturlönd
undir slátmnum Rússa í Tétsjeníu.
Evrópskir leiðtogar óska þess sjálf-
sagt í laumi að Dúdajev gefist upp og
leyfi Rússuni að „koma á reglu á ný,“
svo þeir geti haldið áfram að velta
vöngum yfir fyrrum Júgóslavíu. En
það er of seint því Tétsjenar ætla að
halda áfrant að beijast. Það ætti að
valda Kohl heilabrotum næst þegar
hann sest að mátarborðinu með
Jeltsín. The European / mám