Alþýðublaðið - 01.06.1995, Blaðsíða 5

JÓN ÓSKAR
FIMMTUDAGUR 1. JÚNÍ1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
„Fjarri því að þetta sé einhver
óskiljanleg ófreskja"
- segir Halldór Guðmundsson um
Mál og menningu og telur það einkennilegt að
halda upp á útgáfu sína með því að veitast
að öðrum með dylgjum.
í nýlegu viðtali sem Alþýðublaðið
átti við Einar Braga skáld, í tilefhi út-
gáfu hans á Ibsen-þýðingum sínum,
komu fram harkalegar skoðanir hans á
útgáfumálum í landinu. Hann segir
þau háskalega illa á vegi stödd og tel-
ur það vega að andlegu frelsi manna
að ekki séu nokkur forlög á landinu
sæmilega á vegi stödd og geti keppt
við hvert annað. Hann segir Mál og
menningu algjörlega einoka markað-
inn. Einar Bragi hnykkti á þessum
skoðunum sínum í Morgunblaðinu á
dögunum.
Olafur Ragnarsson, forstjóri
Vöku-Helgafells og nýkjörinn for-
maður Félags íslenskra bókaútgef-
enda, undrast hversu stórorður Einar
Bragi er. „Mér þykir Einar Bragi taka
mikið upp í sig þegar hann talar um að
andlegt frelsi landsmanna sé í haettu.
Það er auðvitað staðreynd sem ekki
hefur farið fram hjá mönnum að for-
lögum hefur fækkað á síðustu árum.“
Og mikið rétt. f samtali við Al-
þýðublaðið bendir Einar Bragi á það
að hann muni til tíu forlaga sem lagt
hafi upp laupana á undanfömum ár-
um. „Þau sem ég man eftir og voru
stór og atkvæðamikil," segir Einar,“
em þessi:
„Þorsteinn M. Jónsson og Pálmi H.
Jónsson báðir á Akureyri. Bæði þessi
forlög hurfu af sjónarsviðinu með
þeim köppum. Eftirkomendur höfðu
ekki þrek til að halda þeirra starfi
áfram. Og sú sem lengst lifði: Bókaút-
gáfa Odds Bjömssonar. Ég held að
hún hafi verið að nálgast aldarafmæh
þegar hún lognaðist útaf fyrir fáeinum
árum í höndunum á þriðju kynslóð
eins og oft vill verða.
Helgafell er úr sögunni og hvarf í
Vöku-Helgafell. Norðri sem var eins-
konar framsóknarforlag. ísafold, elsta
forlag landsins, dó í höndum afkom-
enda. Almenna bókafélagið er hjar-
andi að nafninu til. Örn og Örlygur er
nýfarið á hausinn. Svart á hvítu var
mjög atkvæðamikið um tíma og svo
var Bókaútgáfa menningarsjóðs lögð
niður sem var hið versta verk. Ég sé
ekki að neitt sem hefúr komið í stað-
inn fyrir allan þennan skara sem er
sambærilegt. Ég er reglulega áhyggju-
fúllur út af þessu," segfr Einar Bragi.
virðisaukaskattur sem lagður er á
bókaútgáfu sé hið mesta skaðræðis-
verk. Ólafur Ragnarsson segir fátt rök-
styðja þá ákvörðun stjómvalda og hef-
ur meiri áhyggjur af því heldur en
Olafur Ragnarsson. Ég tel vandann fJolda for_
elrlíi vera þann
að það vanti
fleirí bókafor-
lög. Ef eitthvað
er þá er of-
framleiðsla
ábókumá
íslandi.
Fá forlög á of litlum
markaði?!
í skýrshi Samkeppnisstofnunnar um
stjómunar- og eignatengsl í íslensku
atvinnulífi, gefin út í desember 1994,
má skiptingu eftir veltu árið 1993. Þar
kemur ffarn að veltan hafi verið 1.400
milljónir króna. Og markaðshlutdeild
eftirfarandi:
Mál og menning 28%
Vaka - Helgafeil hf. 21%
Iðunn hf. 14%
Almenna bókafélagið hf. 12%
Örn og Örlygur hf. 8%
Forlagið hf. 3%
Fyrirtæki ekki í könnun 14%
Sé htið til þessa er ljóst að Mál og
menning er með um 1/3 af markaðin-
um. Ólafur Ragnarsson segir það langt
því frá vera einokunaraðstöðu. „Einar
Bragi telur
Einar Bragi hefur að undanförnu haft foriögin vera
stór orð um of fá og Þetta
_ . . . eina vera of
metnaðarleysi i stórt,“ segir
íslenskri bóka- Ólafur Ragn-
útaáfu arsson' ”Eg
uigaru. te] vandann
ekki vera
þann að það vanti fleiri bókaforlög. Ef
eitthvað er þá er offfamleiðsla á bók-
um á íslandi. Um það em bókafram-
leiðendur sammála. Það er verið að
gefa út flefri titla en markaðurinn ræð-
ur við. Þar af leiðandi ber sig ekki
nenia lítill hluti af útgáfunni. En það
verður auðvitað ekki settur neinn
kvóh á bókaútgáfuna. Menn verða að
fá að gefa út það sem þeir vilja.“
Einar Bragi bendir á það, sem og
allir sem Alþýðublaðið hefur haft
samband við vegna þessa máls, að
„Kj arni
málsins er
sá,“ segfr Ól-
afur, „að ég
held að það
sé ekki nokk-
ur hætta á
f e r ð u m
gagnvart MáJ
og menn-
ingu. Fjöldi
forlaga skiptir engu máli á meðan
bókaútgefendur hafa þann metnað
sem þeir hafa sýnt á undanfömum ár-
u.n. Ég hef meiri áhyggjur af því að
íslensk yfirvöld kippi gmndvellinum
undan íslenskri bókaútgáfu hægt og
rólega með virðisaukaskattinum.
Bókaútgefendur í öðmm löndum em
stöðugt að furða sig á því að það skuli
vera reynt að gefa helstu verk heims-
bókmenntanna og stærri verk á þetta
frtlum markaði. Þjóðfr sem em marg-
falt stærri en við telja sér ekki fært að
skattleggja slíkt. Norðmenn, sem em
20 sinnum fjölmennari en við, hafa
ekki talið forsvaranlegt að skattleggja
norska bókaútgáfu með virðisauka-
skatti, þó að hann sé á flestu öðm, af
því að Noregur sé svo lítið málsvæði.
Það er þó 20 sinnum stærri en það ís-
lenska og þá finnst marrni að það ætti
að vera skilningur á því að það sé ekki
skynsamlegt að skattleggja bókaút-
gáfu á þennan hátt. Yfirvöld geta
vissulega haft áhrif á það við hvaða
starfsumhverfi bókaútgáfa býr.“
Engin óskastaða
En það er fyrst og fremst Mál og
menning sem Einar Bragi veitist að. I
Alþýðublaðinu 19. maí síðastliðinn
segir hann: „Það er helvítis ólán þegar
maður er kominn með svona stór verk
og verður að horfast í augu við það að
útgefendur þora ekki að leggja í út-
gáfu af ótta við að verða fyrir marg-
milljóna tapi. Ég býst við að sýna
megi það með útreikningum á þennan
venjubundna máta að þetta sé óvinn-
andi verk. Ég man mjög vel eftir setn-
ingu sem Halldór Guðmundsson hjá
Máli og menningu sagði. Það voru
greinilega vomur á honum. Honum
þótti ekkert gott að þurfa að neita að
gefa út Strindberg og skammaðist sín
fyrir það undfr niðri býst ég við. Hann
er afskaplega þenkjandi og segir: Ef
við ekki gerum það þá gerir það eng-
inn.“ Sem var afskaplega eðlileg
ályktun. En þama kom ffam sá ljóður
að eiga bágt með að hugsa eftir
óvenjulegum leiðum. Og af því að
þetta var óvenjulegt verkefni varð að
hugsa á annan máta og finna aðra
leið.“
Halldór Guðmundsson er útgáfu-
stjóri Máls og menningar og það lá
því beint við að spytja hann: Er Mál
og menning að einoka markaðinn?
„Því fer fjarri. Það er að mínum
dómi aht of mikið upp í sig tekið að
segja að það séu engin önnur forlög til
í þessu landi. Það kom ffarn í nýlegri
úttekt að til dæmis Vaka- Helgafell
hefur svipaða markaðshlutdeild og
við. Það er alveg óþarfi að láta eins og
við séum eina forlagið á landinu þó að
það sé tímabundin kreppa í faginu.
Það er einkennilegt þegar menn eru
ræða þá stöðu að gera sérstaka atlögu
að þeim fyrirtækjum sem þó blakta.“
En það eru býsna stór orð þegar
rithöfundur segir að andlegu frelsi
landsmanna sé hcetta búin vegna
stærðar forlagsins ?
„I fyrsta lagi er það ekki eitthvert
sérstakt ánægjuefni okkar að sam-
keppnin sé ekki mefri en hún er og þá
sérstaklega á bókmenntasviðinu. Mér
þykir mjög slæmt að geta ekki vísað
þeim sem eru með uppástungur um
góðar þýðingar eða önnur merk bók-
menntaverk í boði á einhveija aðra en
okkur. í því sambandi er þó rétt að
taka ffam að þeir aðilar eru til: Bæði
Vaka- Helgafell, Iðunn og svo er
Skjaldborg líka talsvert stórt forlag,
þannig að það er óþarfi að láta eins og
þetta sé orðið eins og eitt stórt einok-
unarfyrirtæki. Þetta er ekki óskastaða
Halldór Guðmundsson
in tíu ár, að þýðingarútgáfa, (meðal
annars vegna Þýðingarsjóðs og tals-
vert öflugrar útgáfustarfsemi í land-
inu), hafi aldrei verið betri. Ég held að
hér sé allt of mikið upp í sig tekið hjá
Einari þrátt fyrir tímabundna erfið-
leika undanfarinna þriggja ára.“
En hvað veldur því að Mál og
menning er stœrsta fyrirtœkið á þess-
um markaði?
,JÉg held að það sé ákaflega vara-
samt að monta sig mikið af viðskipta-
legum afrekum. Það gæti verið for-
vitnilegt að fara í glanstímaritin fýrir
átta til tíu árum og skoða þá menn
sem þar kynntu sín rekstrarafrek og
spytja sig hvað sé orðið um þá núna
frekar en að fara að stæra sig af því
sem er að miklu leyti heppni - og viss
skynsemi í rekstri."
Mál og menning er sjálfseignar-
stofnun og Einar Bragi gagnrýnir fyr-
irtækið í viðtali við Morgunblaðið fyr-
ir að taka lítið sem ekkert mark á fé-
lagsmönnum?
„Skipulag Máls og mennfrigar hefur
verið með sama hætti frá því um 1940
þannig að þetta eru ekki nýjar fféttir.
Félagsmenn í ýmsum klúbbum Máls
og menningar eru núna vel á annan
tug þúsunda og það væri alveg út í
hött að þeir væru að taka ákvarðanir
með einhverjum atkvæðagreiðslum.
Það er félagsráð sem í eru tæplega 40
manns úr ýmsum áttum: rithöfúndar,
Þósvoaðvið fræðimenn-
höfum á sínum
tíma ekki
treyst okkur til
þess að taka
útgáfu á verk-
um Strind-
bergs upp á
okkar arma er
ekki þar með
sagt að öll þýð-
ingarútgáfa í
landinu sé í
rúst.
Þetta fólk sit-
ur aðalfund
fyrirtækisins,
sem hefur
sömu stöðu
og hluthafa-
fundur; fer
yfir reikn-
inga og kýs
stjóm úr sín-
um hópi sem
aftur velur
1 e i ð a n d i
starfsmenn.
Þó að þetta
sé ekkert sér-
lega lýðræð-
islegt skipu-
lag er ég al-
okkar. Mér þykir einkennilegt og skil
ekki hvað Einari Braga gengur til að
halda upp á stórglæsilega útgáfu sína á
verkum Ibsens með því að veitast með
dylgjum að öðrum þeim aðilurn sem
eru að reyna að stunda einhverja
menningarútgáfu í þessu landi. Þó svo
að við höfum á sínum tíma ekki treyst
okkur til þess að taka útgáfu á verkum
Strindbergs upp á okkar arma er ekki
þar með sagt að öll þýðingarútgáfa í
landinu sé í rúst. Á undanfömum ár-
um hafa komið út Shakespeare,
Grísku harmleikimir, Oddyseifur, Ra-
belais, Dostojevskí... Satt best að
segja held ég, ef litið er yfir undanfar-
veg klár á
því að eftirlit með rekstri Máls og
menningar er meira og almennara en í
flestum öðmm útgáfufyrirtækjum. Við
höfum aldrei gert neitt leyndarmál
með okkar reikninga og félagsmenn
sem um þá hafa beðið hafa fengið þá.
Sömuleiðis þeir fjölmiðlar sem eftir
þeim hafa sóst auk félagsráðsins. Það
er því afar einkennilegt að gefa í skyn
að hér sé eitthvað sérstakt samsæri í
gangi. Þessari skipan mála var komið
á fyrir hálfri öld og það má hafa sínar
skoðanir á henni. En það er fjarri því
að þetta sé einhver óskiljanleg
ófreskja." ■
■ Einar Bragi rithöfundur hefur gagnrýnt útgáfumál á íslandi harkalega og sagt þau á þann veg komin
að andlegu frelsi manna sé hætta búin: Mál og menning einoki markaðinn. Jakob Bjarnar Grétarsson
ræddi við tvo forleggjara sem voru sammála um að Einar Bragi tæki of stórt upp í sig