Alþýðublaðið - 23.08.1995, Blaðsíða 5

MIÐVIKUDAGUR 23. ÁGÚST 1995
V
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
Cézanne var aldrei
ánægður: „Fjandinn hafi
það, en hár mitt og skegg
ná lengra en hæfileikar
mínir." Samt veit hann
hvað hann vill:
„Að mála er eins og
að skrá litaða skynjun...
Það er að fanga sam-
ræmið milli fjölda hluta,
það er að flytja sneið af
sjálfum sér og fella hana
inn í nýtt og frumlegt
samhengi..."
ljósmyndastofu Nadars, en þar komu
saman þijátíu listamenn, er allir höfðu
verið skensaðir og svívirtir. Þama sýnir
Cézanne Nútíma Olympiu, Manet til
napurs heiðurs, en er fyrir vikið kallað-
ur „truflaður bijálæðingur sem málar í
delerium tremens,,. Hann er særður, en
þótt undarlegt megi virðast lætur hann
ekki telja úr sér kjark. „Mér finnst ég
orðinn sterkari en þeir sem í kringum
mig eru,“ skrifar hann móður sinni.
„Ég held alltaf áfram að vinna, ekki til
að ná einhverjum árangri sem þessir
bjánar munu dást að, heldur fyrir
ánægju sem það veitir mér að mála
sannar og af aukinni þekkingu....“
Upp frá þessu dvelur hann ýmist í
Aix og Estaque eða í París, auk þess
sem hann heimsækir stundum Zola í
Médan. Þetta er tími stóru andlits-
myndanna, þar á meðal myndarinnar af
Victor Chocquet, en hann var fyrsti
listaverkasafnarinn til að kaupa af hon-
um málverk (ef frá er talinn Tanguy,
litakaupmaðurinn frægi sem eignaðist
mörg verk fyrir lítinn pening á þessum
tíma, þar á meðal myndir eftir van
Gogh). Flest málverkin eru af karl-
mönnum. Nema þau sem em af Hort-
ense, eini kvenmaðurinn sem sam-
þykkti möglunarlaust langar fyrirsetur
sem hann krafðist af viðfangsefnum
sínum. Hann þurfti 150 skipti til að
ljúka einni andlitsmynd! Hvort það er
þess vegna sem hann hefúr fengið orð
á sig fyrir að vera önugur og hijúfur
vitum við ekki. En á þessum árum mál-
ar hann líka frábærar kyrralífsmyndir,
þar sem hann kemur sér upp heillangri
skrá „formslysa“, af sultukrukkum og
flöskum í ójafnvægi, limlausum hús-
gögnurn og ávaxtakörfum í röngum
hlutföllum. Þung og holdleg eplin ættu
strangt til tekið að velta niður af hall-
andi borðinu og skekja kryddpottána.
Flóttalínan er ekki virt, og hlutimir em
afskræmdir af því hin hefðbundna fjar-
vfddarregla er sniðgengin. Cézanne
snýst í kringum ávextina og könnumar
þannig að þau séu máluð framan ffá,
jafhvel þótt þau séu staðsett á ská eða
úti í homi. Kúbistamir lærðu sína lexfu
af þessari aðferð. Hann gerði útlínumar
kúptari, blandaði saman htum og marg-
vísleg sjónarhom þar sem horft var á
hlutina ofan frá, bám með sér að nýja
tfma. Kyrralíf í körfu, með eggaldin-
um, eplum og appelsínum, vom ótrú-
legar uppstillingar þar sem samsetning
hlutanna var túlkuð í þéttu rými er virt-
ist tákna eilífðina.
Á sama tíma gerði hann röð lands-
lagsmynda. Hann gerir þær í Estaque
sem heillar hann. .jdéma em fallegustu
sjónarhornin....“ í þessum myndum
lætur hann fjarvíddina líka eiga sig, og
fletur út húsin, kremur sjóinn í einn
stóran og sléttan flöt, og býr þannig til
einstakt rými þar sem hann tengir
byggingarkubbana, við óreglulega
bletti hjánna, við óendanlegan og stillt-
an bláan vatnsflötinn. „Sum mótíf
krefjast þriggja eða fjögurra mánaða
vinnu... Ég leitast við að túlka fjar-
víddina með litnum. Ég mála eins og
ég skynja og skynjanir mínar em sterk-
ar.“ Braque og Picasso láta ekki undir
höfuð leggjast að grandskoða þetta
sama landslag fáum áratugum síðar.
En Cézanne er ekki aðeins upptek-
inn af Estaque. Hann málar fjallið Sa-
inte-Victoire og umhverfi þess: Svarta
kastala, Bibémus klettana, veginn til
Tholonet, þá staði sem geyma minn-
ingar um frelsi æskuáranna. Hann vildi
ná sömu áhrifum og Poussin, en úti í
náttúrunni. Nema hvað Cézanne málar
mannlausa þögula náttúm, ósnerta af
augnaráði annarra en hans. Það er logn
í grænu og bláu landslaginu, það er
þurrt og stórgrýtt undir stöðugu og
hörðu ljósinu, það er ekki hægt að
komast að því. „Landslagið hallar sér
að mér,“ var hann vanur að segja. ,,Ég
er samviska þess. - Heill heimur fer
ffarn hjá á einni mínútu og það verður
að fanga hann eins og hann er.“ Hann
málar sama fjalhð, aftur og aftur. Það
jafhvel birtist í felhngum borðdúkanna
í kyrrah'fsmyndunum.
En Cézanne er aldrei ánægður:
„Fjandinn hafi það, en hár mitt og
skegg ná lengra en hæfileikar mínir.“
Samt veit hann hvað hann vill: „Að
mála er eins og að skrá litaða skynj-
un. .. Það er að fanga samræmið milli
Qölda hluta, það er að flytja sneið af
sjálfum sér og feha hana inn í nýtt og
frumlegt samhengi..." Og víst var
hann nógu hugaður til að finna upp sín
eigin lögmál og nota þau. Ekkert gat
lengur stöðvað hann, „hinn ógurlega
Cézanne", í hægri þróun sköpunarinn-
ar. Hvorki smáborgaramir í Aix sem
tortryggðu hann, né fjölskylda hans
sem skildi ekki það sem hann var að
fást við. Né Hortense, konan hans sem
ekki var hrifin af neinu öðru en Sviss
og limonaði eftir því sem hann sjálfúr
sagði. Ekki einu sinni Zola skildi það
sem hann var að gera og notaði Paul
vini sinn sem fyrirmynd að misheppn-
aða snihingnum í sjálfsmorðshugleið-
ingunum í bók sinni „Verkið".
„Ég hét þess að deyja
málandi," skrifaði hann
syni sínum Paul í bréfi
dagsettu 21. september
1906. Þann 15. október
lenti hann í miklu þrumu-
veðri er hann var að mála
úti. Hann var fluttur
meðvitundarlaus til Aix,
í kaldri rigningunni,
á vagni efnalaugaeigand-
ans. Viku síðar, þann
22. október lést hann
úr lungnablóðsótt.
Cézanne er djúpt særður og bindur
endi á vináttu sína við Zola í þurrorðu
bréfi. Árið er 1886 og þeir eiga aldrei
eftir að hittast aftur. Myndlistamaður-
inn dregur sig í hlé til Miðjarðarhafs-
ins. Hann tekur engu að síður glaður á
móti heimsókn frá Renoir og Monet.
Nokkrum árum síðar, 1894, endurgeld-
ur hann hana með heimsókn til Gi-
verny. Mary Cassatt á seint eftir að
gleyma þefrri komu: „þessi skelfilegi
„slátrari", rauðeygður, skeggjaður og
hávaðasamur, slafraði í sig súpunni,
borðaði með puttunum eða hnífnum og
talaði með höndunum, en var samt sem
áður hið mesta ljúfmenni."
Árið 1896 fær Hortense hann niður
að Annecy-vatni þar sem hann málar
alveg frábært málverk, baðað í grænu
og bláu. Hann er búinn að fá viður-
kenningu. Árið áður hafði Ambroise
Vollard skipulagt fyrstu einkasýning-
una hans þar sem hann seldi heilmikið
(kaupendurnir voru Monet, Degas,
Renoir, Pissarro...). Og nú tekur hann
elskulegur á móti ungum listamönnum
sem koma til Aix að votta honum virð-
ingu sína. í hópnum eru Charles
Camoin, Emilc Bernard, Maurice
Denis. Tvö verk eftir hann fá inni á
Luxemborgar safninu, þökk sé arfi
Caillebottes og þijósku Renoir, því
það gekk ekki þrautalaust fyrir sig að fá
þau þangað.
Upp frá þessu taka við flóknari sam-
setningar og stórar myndir eins og
Spilamennirnir og Drengur í rauðu
vesti sem hann málaði margar útgáfur
af. Hann hefur heldur ekki sagt skilið
við nektina og gerir röð af myndum af
fólki við vatnsbakka, þar sem hann rað-
ar nöktum líkömunum upp í fúllkomnu
samræmi og málar þá með gagnsæjum
blágráum og ljósgrænum Utum, líkt og
um vatnslitamynd væri að tæða. Hann
syðst hvorki við goðsögumar né aðrar
frásagnir.
Myndirnar eru sífellt stærri og
geómetrían mefra áberandi. Líkamamir
em fúllgerðir, andlitin óljós. Hann vill
fella mjúkar lfkamslínur konunnar við
hæðarásinn eins og Poussin. Myndir af
hamingju mannsins í sátt við náttúruna
verða sífellt ljóðrænni og erótískari.
Samt notar hann ekki fyrirsætur. Finnst
hann vera orðinn of gamall til að af-
klæða konu: ,JÉg nota minnið, og þama
er það allt,“ sagði hann og klappaði á
ennið á sér. Komandi kynslóðir áttu
eftir að minnast þessara lostafullu
draumsýna Cézannes.
En Cézanne er tekinn að eldast og
sykursýkin dregur úr honum máttinn.
En vegna ástar á listinni heldur hann
áfram að mála hvíldarlaust, með sól-
brunnið andlitið í nýrri vinnustofú sem
hann hefur látið byggja skammt fyrir
utan Aix, við veginn til Lauves, í olífú-
og lárviðarlundi. Ofstækisfúlli einfar-
inn, sem er að springa af tilfinningum,
sér loksins landslagið sem hann hélt að
væri kyrrt, sindra fyrir augum sér.
Hann lofar Emile Bernard árið 1905,
að segja heiminum sannleikann í mál-
verki. Og hann segir honum að fara
með landslagið eins og sívalninga, kúl-
ur og keilur og setja þau öll saman í
fjarvídd. „Samsíða láréttar línur sýna
flatneskjuna, en lóðréttu línumar dýpt-
ina.“ Og hann sagði lfka við Emile
Bemard: „Teikningin er alltaf óhlut-
bundin. Svo um leið og maður málar,
er maður að teikna. Og því mefra sem
samræmið er á milli litanna, því betur
kemur teikningin í ljós. Þegar búið er
að ná litnum, er formið fullkomnað."
í síðustu myndunum em útlínumar
og formin brotin. Hann lætur sér nægja
eina stroku og myndin gefur aðeins til
kynna fjallið sem gægist fram úr blá-
leitu mistrinu. Andrúmsloftið er gagn-
sætt, alheimslegt, uppleyst: öll nútíma-
listin fæddist af þessum myndum.
„Ég hét þess að deyja málandi,"
skrifaði hann syni sínum Paul í bréfi
dagsettu 21. september 1906. Þann 15.
október lenti hann í miklu þmmuveðri
er hann var að mála úti. Hann var flutt-
ur meðvitundarlaus til Aix, í kaldri
rigningunni, á vagni efhalaugareigand-
ans. Viku síðar, þann 22. október lést
hann úr lungnablóðsótt. Vanmetni ræf-
ilinn var tekinn í tölu ódauðlegra með
900 oh'umálverk og 400 vatnslitamynd-
ir. Nokkrum dögum síðar kom Braque
til Estaque og Picasso byrjaði á Stúlk-
unutn frá Avignon. Það var Cézanne
sem kenndi þeim að „myndlistin væri
ekki atvinna heldur örlög." ■ moó
Stéttin
erfyrsta
skrefið
inn...
MiMðúrval
afhellum
og steinum.
Mjög gott verð.
SIÉTT
HELLUSTEYPA
HYRJARHÖFÐI 8
112 REYKJAVÍK
SÍMI 577 1700 -FAX 577 1701