Alþýðublaðið - 21.03.1996, Qupperneq 5

ALÞÝÐUBLAÐIÐ
m i i n n i i n aJ
heimildarmyndir, sem þóttu mjög
óþægilegar fyrir kommúnistayfirvöld
landsins.
Fyrsta myndin sem gerði hann
frægan, bæði í Póllandi og erlendis,
heitir Ahugamaðurinn og fjallar um
verkamann sem hefur mikinn áhuga á
að gera kvikmyndir, sem leiða að því
að nokkrir menn eru reknir úr vinnu.
Það furðulegasta er að Kieslowski
fékk verðlaun fyrir hana á kvikmynda-
hátíð í Moskvu árið 1979.
Sumar mynda hans hafa ekki verið
sýndar strax og þær voru gerðar.
Þannig var til dæmis með Tilviljun,
kvikmynd sem var tilbúin 1981 en var
bönnuð til 1987. Sú mynd fjallar um
líf ungs manns. Kieslowski virðist
segja að það sé aðallega tilviljun sem
úrskurðar um það hvort maður gerist
andófsmaður, meðlimur í kommún-
istaflokki eða hvort hann verður hlut-
laus. Þessi mynd leiddi til þess að
hann varð óvinsæll meðal þeirra kvik-
myndamanna í Póllandi sem voru í
Samstöðu. En þá hætti hann líka að
gera kvikmyndir sem fjölluðu um Pól-
land og sneri sér að siðfræði.
3. Atriði: Nærmynd
Miloslaw Baka: „Ég vann hjá Ki-
eslowski í Boðorðunum tíu. Það var
1987. Þú skalt ekki drepa. Þetta var
fyrsta aðalhlutverkið mitt en ég tók
strax eftir þvr að hann gerði engan
greinarmun á reyndum leikurum og
byrjendum. Hann hugsaði jafnmikið
um aðal- og aukahlutverkin, og reyndi
alltaf að vinna með fólki sem - eins
og hann sagði sjálfur - hugsaði eins
og hann. Hann var álitinn vera „cast-
ingmeistari".
Þegar ég frétti um dauða hans
fannst mér ég hafa misst minn fyrsta
og besta meistara. Eg hélt líka að það
væri vegna þess að hjá honum lék ég
fyrsta aðalhlutverkið mitt en í mörg-
um sjónvarpsviðtölum eftir dauða
hans tók ég eftir því, að margir ffægir
kvikmyndamenn, til dæmis leikstjór-
inn Krzyzstof Zanussi og tökumaður-
inn Klosinski töldu Kieslowski einnig
sinn meistara.
4. Atriði: Það er margt mikil-
vægara heldur en kvik-
myndahátíð
Hann sagðist ætla að draga sig r hlé.
Hætta að gera kvikmyndir. Hann vissi
að hann var veikur, en honum fannst
ekkert mál að einhver karl eins og
hann færi á eftirlaun. Samt var sagt að
hann væri að vinna forvinnu að þrem
handritum: Himnaríki, Hreinsunareld-
inum, og Helvíti.
„Nú á dögum kaupir fólk bíómiða á
5. Atriði: Kærleikur
Ætli þessi orka sem hann gaf frá sér
haft náð til áhorfendanna? Erfitt er að
geta sér til um hvort áhorfendur hér í
Póllandi lærðu að meta það sem Ki-
eslowski ætlaði að segja þeim. Ef til
vill finnum við núna í kvikmyndum
hans eitthvað sem við tókum ekki eft-
ir. Kannski brot úr okkar lífi?
Kieslowski sagði aldrei að hann
væri listamaður. Hélt því fram að
hann væri laginn leikstjóri og ekkert
meira en það. Það var hógværð r því,
en hann var líka fullviss að allt sem
við gerum verður til þess að gera pláss
fyrir það mikilvægasta, fyrir kærleik-
ann.
Þorfinnur Ómarsson
kvikmyndagagnrýnandi
Einn áhrifa-
mesti iista-
maður sam-
tímans
Ameríska Óskarsakademían varð
sér enn einu sinni til skammar í fyrra
þegar eitt mesta meistaraverk síðustu
ára var af búrókratrskum ástæðum
ekki gjaldgengt í hinni annars hjákát-
legu keppni um bestu „erlendu" kvik-
myndársins 1994.
Erlendar myndir eru, samkvæmt
skilgreiningu nýja heimsins, þær sem
eru á óskiljanlegum tungumálum og
af þeim sökum næstum því aldrei í
pottinum um bestu kvikmyndirnar
(undantekning er H Postino í ár, enda
fjármögnuð að hluta með dollurum og
hafði verið dreift vestra, sem skiptir
öllu).
Sem málamiðlun var höfundur
Rauðs - þriðja og áhrifamesta hluta í
einstakri trílógíu um einkunnarorð
frönsku byltingarinnar - tilnefndur
sem einn af fimm bestu leikstjórum
ársins. Styttuna atama hlaut hann vita-
skuld ekki, enda hefur leikstjóri „er-
lendrar“ myndar aldrei verið heiðrað-
ur með þeim hætti. Ekki einu sinni
Kurosawa eða Fellini eða Bergman.
Enginn. Bestu leikstjórar heims vinna
á ensku, segir elítan í Hollywood.
Hvað um það. Við hin vitum betur.
Og nú er horfinn einhver áhrifamesti
listamaður samtímans og líklega of
seint að veita honum heiðursskara.
Kynni mín, eða öllu heldur upplif-
un, af þessum Evrópusinna par exel-
lence hófust nokkuð seint. Hafði raun-
FIMMTUDAGUR 21. MARS 1996
Rauður, Irene Jacob og Jean-Louis Trintignant: „Það má líta á myndirnar
hans sem siðferðilegar ádrepur, hann var mikill og sterkur móralisti. Mér
finnst ákveðin viska og spádómsgáfa í myndunum hans eins og oft með
mikla listamenn. Þess vegna er dálítið dæmigert að hann skuli deyja rétt
eftir að hann segist vera hættur að gera myndir, það er rökréttur endir á
lífi hans," segir Hilmar Oddsson.
kvikmyndir um risaeðlur frekar en um
manneskjur. Kannski er þess þörf. Við
verðum að vera umburðarlyndir gagn-
vart því. Því verður ekki breytt með
lögum settum af samankomnum neðri
og efri deildum þingsins. En kannski
snýst þetta bráðum við,“ sagði Ki-
eslowski þegar hann var spurður um
ástand kvikmyndaiðnarins í heimin-
um.
Fyrir tveim árum þegar hann fékk
ekki verðlaun fyrir Rauðan í Cannes,
sagði hann: „Það gerir1 ekkert til. f
rauninni er margt sem ef miklu mikil-
vægara í heiminum heldur en kvik-
myndahátíðin í Cannes. Auðvitað er
miklu skemmtilegra að sigra heldur en
að tapa, en mér finnst að maður verði
bæði að kunna að taka sigri og ósigri."
Nú er hátíðin búin.
ar séð tvö af hans fyrstu verkum og
viðurkenni að hafa ekki sopið hveljur
af hrifningu. Hins vegar gleymi ég
seint þeirri upplifun, sem fyllti skiln-
ingarvitin, þegar Stuttmynd um morð
var sýnd í Regnboganum árið 1989.
Áhrifameiri kvikmynd um morð og
tilgangsleysi dauðarefsingar hefur
varla verið gerð - jafnvel þótt Tim
Robbins hafi augljóslega reynt að hafa
aðferðir meistarans að leiðarljósi í De-
ad Man Walking.
Stuttmynd um ást skipa ég í sama
flokk, enda sýnd á sama stað skömmu
síðar og nú fór kvikmyndabuffið í mér
að hrópa á myndirnar um boðorðin
tíu.
Skömmu síðar flyt ég búferlum til
Montpellier í Frakklandi og hvað er
það fyrsta sem ég rekst á við hlið Paul
Valéry háskólans, nema kvikmynda-
Krzysztof Kieslowski um bíó og samtímann:
„IMú á dögum kaupir fólk bíómiða á kvikmyndir
um risaeðlur frekar en um manneskjur.
Kannski er þess þörf. Við verðum að vera
umburðarlyndir gagnvart því. Því verður
ekki breytt með lögum settum af saman-
komnum neðri og efri deildum þingsins.
En kannski snýst þetta bráðum við."
þær veikum dráttum sem stundum
verða greinilegri þegar á líður, stund-
um daufari svo þeir sjást varla. Hann
hreyfir persónurnar ögn til, lætur líf
þeirra snertast, oft ekki nema rétt svo;
persónur sem eru staddar í sömu borg
eða í einhverri allt annarri borg gætu
breytt lífi hvor annarrar. Við sjáum
það svo greinilega sitjandi í bíósaln-
um, en svo líkt og hugsar Kieslowski
sig um og fær þá niðurstöðu að þær
eigi aldrei að fá að hittast. Eða réttar
sagt: Sumir hittast, aðrir farast á mis.
Stundum bera þessir fundir með sér
hamingju og fundir sem aldrei verða
bera með sér óhamingju - eða ham-
ingju sem aldrei verður.
Hann var djúpvitur meistari sem
kunni að segja sögur sem enginn ann-
ar kunni að segja, fullar af skringilega
hversdagslegri dulúð. Hann fann
myndir sem maður hefur aldrei séð
áður og sem mann hafði ekki órað fyr-
ir að væru til. Hann fullyrti ekki, held-
ur gaf í skyn; alls staðar eru einhver
smáatriði, litlar hreyfingar, augnagot-
ur, smámyndir sem maður kannski
skilur ekki fyrr en þræðirnir renna
saman í lokin og þá máski ekki nema
til hálfs.
Ut í myrkri salarins fylgist maður
með, hálfpartinn undrandi yfir því
hvað það er erfitt að vera maður - að
maður segi nú ekki mennskur - hvað
það er dapurlegt og fallegt; yfir því að
vera leiddur inn í heim sem maður
vissi ekki að væri til en er samt svo
kunnuglegur. Maður vill fara aftur til
að athuga hvort maður hafi séð rétt.
JacekGodek,
leikari og íslandsvinur
Myndin
er búin
1. Atriði: Varsjá, 19.mars
Fjöldi leikara, kvikmyndamanna og
áhorfenda safnaðist í kirkju í höfuð-
borginni. Blíða var í loftinu og snjór-
inn farinn að bráðna. Tónskáldið
Zbigniew Preisner samdi tónlistina.
Það var líka hans tónlist, sem full-
komnaði kvikmyndir Kieslowskis:
Boðorðin tíu, Tvöfalt líf Veróníku og
Þrír litir. Myrkur.
2. Atriði: Fyrstu árin
Hann byijaði á því að vinna í leik-
húsi. Hann aðstoðaði leikara við bún-
ingaskipti. Seinna, er hann gerðist
leikstjóri, gerði hann mynd um þessa
reynslu. Myndin heitir Personel
(Starfsfólkið) og var gerð árið 1975.
Hún fjallar um ungan klæðskera sem
er beðinn urn að njósna í leikhúsinu.
Þetta var fyrsta leikna myndin sem
hann gerði, en áður gerði hann margar
hús fullt af tíu boðorðum. Nú var ekki
aftur snúið. í viðleitni minni til að
nema franska tungu lagði ég jafnan
leið mína í vídeótek inn af Place de la
Comédie og sem mótvægi við helstu
meistara franskrar kvikmyndagerðar
voru öll fyrri verk Kieslowskis numin
úr hillunum á næstu mánuðum.
Framhaldið þekkja allir. Kieslowski
hefur verið brautryðjandi í evrópskri
kvikmyndagerð í hartnær áratug og án
nokkurs efa ffemstur á meðal misjafh-
ingja. Enginn annar hefur flutt okkur
jafn ögrandi en agaða framsetningu á
helstu kenninsetningum vestrænnar
siðfræði, þar sem frumleiki í mynd-
máli vegur jafn þungt og epísk frá-
sagnargerð. Eftir Boðorðin tíu - með
viðkomu í tvöfaldri Veróníku - er há-
tindinum náð með þríleiknum mikla,
sem gerir að engu allar fyrri klisjuleg-
ar tilraunir franskra kvikmyndaskálda
um sína eigin byltingu.
Far vel, vinur vor. Adieu. ■
Kieslowski
um
aðra kvikmyndagerðarmenn:
„Þeir bestu eru dauðir
eða hættir að gera myndir.
Ég hefði aldrei viljað vera aðstoðar-
maður neins, en ég hefði
gjarnan hellt upp á kaffi fyrir
Welles, Fellini og stundum
Bergman. Bara til að sjá
hvernig þeirfóru að."
kvikmyndir:
„Kvikmyndir eru miklu
frumstæðari en bókmenntir,
en þær eru ekki lélegur miðill
ef maður vill segja sögu - og það
langar mig stundum."
handritsgerð:
„Ég sest niður við tölvuna
og reyni bara að hitta á
lyklaborðið. Erfiðast er að hitta
á stafina í réttri röð."
um kommúnismann:
Kommúnisminn er
eins og alnæmi. Með öðrum
orðum, maður deyr með
honum. Hafi maður lifað með
honum í fjörutíu ár hverfur hann
ekki úr kerfinu fyrr en maður
hverfur sjálfur."
um svartsýni:
„Svartsýn lífsskoðun mín
stafar af þeirri vissu að góð
áform breytast yfirleitt i slæmar
athafnir. Helvíti er staður sem er
fullur af góðum áformum."
um muninn milli
sjónvarps og kvikmynda:
„Maður er einn fyrir framan
sjónvarpið. Ég hef aldrei séð
sjónvarpsáhorfanda halda i
höndina á kærustunni sinni,
en í bíó er það næstum reglan.
í bíó vill maður upplifa eitthvað,
enda borgar maður fyrir það,
hefur þurft að fara út af heimili
sínu af ákveðinni stundu,
passa upp á að ná strætó
og taka með regnhlíf
ef rignir.