Alþýðublaðið - 17.04.1996, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 17. APRÍL 1996
ást & afmvndun
■ Mary Shelley var einungis nítján ára þegar hún skrifaði söguna um Frankenstein,
sem síðan hefur haldið nafni hennar á lofti. Sorgin slóst snemma í för með þessari
miklu hæfileikakonu eins og Kolbrún Bergþórsdóttir segirfrá
stöðu sína.
í júlímánuði 1814 struku Shelley og
Mary, sem þá var barnshafandi, til
Sviss ásamt Claire Claimont, hálfsyst-
ur Mary. Síðar settust þau að á ítahu.
Claire varð elskendunum fljótlega til
trafala. Hún daðraði blygðunarlaust
við Shelley og framkoma hennar ein-
kenndist af alls kyns dyntum og móð-
ursýki. Mary tók fljótlega að þreytast á
hálfsystur sinni og leit á hana svipuð-
um augum og stjúpmóður sína. „Hún
var skaðvaldur í lífi mínu allt írá því
ég man eftir mér,“ sagði Mary síðar
um Claire. Byron lávarður, ,sem varð
fyrir því óhappi að bama Claire, bar
henni heldur ekki vel söguna. „Svo
tekið sé vægt til orða þá finnst mér
fröken Clairmont vera bölvuð tík,“
sagði hann um bamsmóður sína eftir
að'skammvinnar ástir þeirra höfðu
orðið úti.
Árið 1815 fæddi Mary dóttur sem
lést tæpa tveggja vikna. Mary tók
dauða hennar afar nærri sér, dreymdi
hana sífellt og gat vart um annað hugs-
að en missi sinn. Hún tók þó gleði sína
á ný ári seinna þegar hún fæddi soninn
William, sem hún unni ákaflega og
þótti snemma mannvænlegt bam.
Frankenstein verður til
Kvöld eitt, þegar Shelley hjónin og
Claire voru í heimsókn hjá Byron,
barst talið að eftirlætisumræðuefni
Byrons, því yfirnáttúrulega og þeim
möguleikum sem fælust í vísindunum.
Byron sagði: „Við skulum hvert um
sig skrifa draugasögu." Framlag Mary
var Frankenstein. Hún var einungis ní-
tján ára þegar hún skrifaði bók sín og
skapaði frægasta skrímsli sögunnar.
Skáldsagan kom út árið 1818 undir
nafhleynd og varð metsölubók.
„Þetta er dásamlegt verk þegar haft
er í huga að höfundurinn var einungis
nítján ára þegar verkið var skrifað,"
sagði Byron. Almennt var álitið að
verkið væri eftir karlmann. Walter
Scott, sem skrifaði mjög jákvæðan rit-
dóm um verkið, áleit Shelley vera höf-
undinn. Nokkrir ritdómarar hneyksluð-
ust ákaflega á bókinni sem þeim þóttí
siðspillt, hrottaleg og beinlínis and-
styggileg.
Frankenstein er merkileg bók, en
langt frá því að vera gallalaus. Bygg-
ingin en losaraleg, og fyrir utan
skrímshð og skapara þess er persónu-
sköpun ekki upp á marga fiska. En
bókin er afar hugmyndarík og skrifuð
af sannri innlifun sem ber verkið uppi.
Snjallasti þátturinn er sköpun skrímsl-
isins, sem á ekki sinn líka í bók-
menntasögunni. Með þessari bók skrif-
aði Mary Shelley sig inn í bókmennta-
söguna og forðaði sjálfri sér frá því að
vera einungis þekkt sem dóttir foreldra
sinna og eiginkona Shelley.
í samfylgd dauðans
Sama ár og Mary hóf að rita Frank-
enstein fyrirfór Fanny Imlay sér. Hálf-
„Sumir eru haldnir þeirri ástríðu að vilja bæta heiminn, aðrir binda sig
ekki á klafa ákveðinna skoðana. Foreldrar mínir og Shelley tilheyrðu
fyimefnda hópnum og ég virði þann hóp,“ sagði Mary Shelley eitt sinn
en tók jafnframt fram að hún tilheyrði ekki þeim hópi. Hún var ekki
sókndjörf baráttukona eins og móðir hennar, né hugmyndafræðingur á
við föður sinn, og hún var heldur ekki skáldsnillingur á borð við eigin-
mann sinn. Hún var rithöfundur með afar mikla hæfileika og auðugt
ímyndunarafl, en sviptingar og áföll í einkalífi mörkuðu hana mjög og
drógu úr henni mátt. Ef hún hefði notið meiri hamingju hefði framlag
hennar til bókmenntanna líklega orðið ríflegra, en það breytir ekki því að
með einni merkri skáldsögu tókst henni að koma sér á spjöld bók-
menntasögunnar.
Móðir Mary Shelley var Mary
Wollstonecraft, einn af frumkvöðlum
kvenfrelsisbaráttu og höfundui' merks
rits Vindication of the Rights of Wo-
men, sem kom út árið 1792. Þar rýndi
hún gagnrýnum augum á samfélags-
gerðina og skilgreindi hvað það væri
sem gerði það að verkum að staða
kvenna væri svo bágborin.
Staðreyndin um kúgun karla á kon-
um blasti við Mary Wollstonecraft
strax í bemsku hennar, en faðir hennar
lagði iðulega hendur á konu sfna að
dóttur þeirra ásjáandi. Mary brást við
með því að varpa sér fyrir framan
móður sína til að vernda hana fyrir
höggunum.
Mary óx upp, varð meðvituð ung
kona sem skrifaði skáldsögur og rót-
tæk hugmyndafræðileg verk. Hún varð
ástfangin af Gilbert Imlay, ævintýra-
manni og glaumgosa, og eignaðist
með honum dóttur, sem hún skírði
Fanney í höfuðið á nánustu vinkonu
sinni sem hafði látist af bamsförum í
örmum hennar. Imlay þreyttist fljótt á
Mary og leitaði tilbreytingar hjá öðrum
konum. Þegar Mary, sem var þung-
lyndi að eðlisfari, varð vör við fálæti
hans og fékk staðfestingu á ótryggð
hans gerði hún tvær misheppnaðar til-
raunir til að svipta sig lífi. Stuttu eftir
að samband Mary og Imlay lauk
kynntist hún heimspekingnum Willi-
am Godwin og með þeim tókust heitar
ástir.
William Godwin var á sínum tíma
gífurlega áhrifamikill heimspekingur.
Hugmyndir hans vom í gróflim drátt-
um þær að maðurinn væri í eðli sínu
góður en lög, reglugerðir og stoínanir
væm af hinu illa, og því ættu menn að
stefna að því að lifa í sátt án þeirra og
með skynsemina að leiðarljósi. God-
win setti þessar hugmyndir sínar í
frægt rit Political Justice. Hinn róttæki
heimspekingur var litinn homauga af
stjórnvöldum vegna þessara hug-
mynda sinna, en hinir frjálsu andar
þess tíma, skáld á borð við
Wordsworth, Coleridge og Shelley
tóku hugmyndum hans fagnandi.
Mary Wollstonecraft Godwin.
Móðir Mary Sheliey var á sínum
tíma einn helsti talsmaður kven-
réttinda. Hún lést tíu dögum eftir
fæðing Mary dóttur sinnar.
Eins og oft vill verða var Godwin
um megn að framfylgja í verki öllu
sem hann predikaði. Heimspekingur-
inn, sem taldi hjónabandið úrelda
stofnun, giftist konunni sem hann elsk-
aði. í því hjónabandi mættust tveir
andlegir jafnokar. Einstaklingar sem
vom róttækir þjóðfélagsgagnrýnendur
og eftirtektarverðir hugmyndafræðing-
ar.
Dóttir þeirra Mary fæddist 30. ágúst
1797 og Mary Wollstonecraft lést tíu
dögum síðar. Hún var þrjátíu og átta
ára gömul. Hún hafði verið gift í tæpt
ár og síðustu orð hennar vom um eig-
inmann sinn: „Hann er ljúfasti og besti
maður í heimi.“
Godwin syrgði konu sína mjög og
skrifaði minningabók um hana. Hann
kvæntist á ný fjórum ámm eftir dauða
konu sinnar. Hin nýja eiginkona hans
hét Mary Jane Clairmont og tók böm
sín með sér í búið. Dóttir hennar Claire
varð félagi hinnar ungu Mary. Flestir
vina Godwins höfðu ímugust á hinni
nýju eiginkonu hans, sem var að þeirra
mati illa gefin og þreytandi. Þeim var
fyrirmunað að skilja hvemig maður
sem hafði verið giftur hinni einstöku
Mary Wollstonecraft hefði farið að því
að velja þennan litlausa lífsfömnaut.
Mary fyrirleit stjúpmóður sína og
reyndi á engan hátt að leyna þeim til-
finningum sínum. Hún tilbað föður
sinn sem hún sagði sfðar að hefði verið
guð sinn. I bréfi til vinar síns lýsti
Godwin Mary dóttur sinni: „Hún er
einstaklega framhleypin, jafnvel
hrokafull og mjög hugmyndarík. Hún
er einkar fróðleiksfús og lætur ekki
deigan síga hvað
svo sem hún tekur
sér fyrir hendur.“
Ást og útlegð
Strax á unglings-
árum hóf hin hug-
myndaríka Mary að
skrifa skáldsögur,
sem nú eru allar
glataðar. Hún var
sextán ára þegar
faðir hennar ving-
aðist við skáldsnill-
inginn Shelley sem
þá var tvítugur.
Shelley dvaldi oft á
heimili Godwin
fjölskyldunnar,
fjarri eiginkonu
sinni og börnum
þeirra. Þau Mary
urðu fljótlega yfir
sig ástfangin og áttu
ástarfundi við leiði
Mary Wollstonec-
raft en þangað hafði
Mary iðulega leitað á æskuámm sínum
til að njóta næðis.
Shelley dáði Godwin sem hafði af-
gerandi áhrif á hugmyndir hans og
Godwin kunni vel við unga manninn,
en var lítt hrifínn af sambandi hans við
dóttur sína. Shelley var, eins og list-
snillingum er tamt, ábyrgðarlaus til-
fmningamaður. Hann var hrifnæmur
eldhugi sem bjó ekki yfir vott af sjálf-
saga og hafði einstaka hæfileika til að
réttlæta fyrir sjálfum sér allar hæpnar
gjörðir sínar - og þær urðu þó nokkrar
á skammri ævi. En hann vildi öllum
vel og viljandi gerði hann engum illt.
Reyndar bar hann í bijósti bamslega
trú á mátt hins góða.
Ef heimspékihgurinn William God-
win hefði verið samkvæmur sjálfum
sér hefði hann, sem ritum sínum talaði
máli fijálsra ásta, átt að leggja blessun
sína yfir samband dóttur sinnar og
skáldsins, því það byggðist á heitum
tilfinningum. Það gerði hann hins veg-
ar ekki heldur dró hvergi dul á and-
systir Mary hafði erft þunglyndi móð-
ur sinnar og var riimlega tvítug þegar
hún tók inn eitur. Hún skildi eftir sig
bréf þar sem hún sagði: ,JÉg hef fyrir
alllöngu ákveðið að það besta sem ég
geti gert sé að binda endi á tilveru
mína, fæðing mín var óhappaatburður
og líf mitt hefur valdið þjáningu þeim
einstaklingum sem hafa skaðað heilsu
sína í tilraunum til að stuðla að velferð
minni.“
í desember sama ár hafði Harriet,
hin ógæfusama eiginkona Shelleys,
fengið svo mikla óbeit á hTinu að hún
greip til þess ráðs að drekkja sér. Hún
var þá bamshafandi. Enginn vissi hver
elskhugi hennar var, en víst var að hún
sá enga framtíð fyrir sér við hlið hans.
Mary og Shelley giftu sig tveimur vik-
um eflir lát hennar.
Shelley sótti nú um umráðarétt yfir
börnum þeirra Harriet en fjölskylda
hennar kenndi honum um örlög hennar
og beitti sér af hörku gegn því að hann
fengi bömin. Dómstólar dæmdu Shell-
ey óhæfan föður vegna siðleysis hans
og bömin vom sett í fóstur. Þessi nið-
urstaða var Shelley mikið áfall og
Mary tók úrskurðinn einnig nærri sér
því hún hafði gert sér vonir um að geta
gengið bömum Shelleys í móðurstað.
Um svipað leyti samþykkti Claire
Clairmont að veita Byron lávarði um-
ráðarétt yfir dóttur þeirra, Allegm. Það
tók hana þó ekki langan tíma að sjá
eftir þeirri ákvörðun og Byron, sem
fyrirleit fyrrum ástkonu sína, meinaði
henni að hitta bamið.
Hvert áfallið hafi rekið annað í lífi
Shelley hjónanna og nú fæddi Mary
dóttur sem lést einungis þriggja vikna
gömul. Níu mánuðum síðar veiktist
William sonur þeirra. Hann lést árið
1819, þriggja ára gamall. Mary hafði
elskað hann ákaft og varð örvita af
sorg. Fjölskylda hennar og vinir
horfðu ráðþrota á og fengu ekkert að
gert. Faðir hennar skrifaði henni bréf
og minnti hana á hversu sjálfselsk og
öfgafull hún væri í harmi sínum.
Mundu einnig að þó að þeir sem standi
þér næst muni í byijun vera fullir með-