Alþýðublaðið - 12.09.1996, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 12. SEPTEMBER 1996
■ Níutíu ár frá fæðingu
Samuels Becketts - skáldinu
sem lætur okkur bíða eftir Godot
Þvílíkir
hamingju-
dagar!
Þeir komu leikhúsið á límósínu
eða á hjólaskautum, í ljósum
sumarklæðnaði eða í hinum
dæmigerða svarta Beckett klæðnaði.
Þeir höfðu meðferðis bækur um og
eftir Meistarann. Þegar tjaldið reis var
athygli þeirra óskert. Þeir hlógu þegar
við átti en þorðu annars hvorki að gefa
frá sér hósta né stunu. Hinn óljósi og
melaódramatíski endir á einu verkinu
framkallaði andköf eins og hjá bami
sem hlýðir á óvæntan endi drauga-
sögu. I framkallinu, að lokinni sýn-
ingu fengu leikarar að sjá andlit áhorf-
enda sem vom full ábúðar og þakklæt-
is. I anddyrinu eftir sýningu skiptust
menn á skoðunum um verkið og
keyptu stuttermaboli sem á var letrað
„ Gate Theatre-Beckett Festival".
Meira að segja Samuel Beckett,
hinn írski svartsýnismaður, sem fædd-
ist á föstudaginn langa, hinn þrett-
ánda, hefði haft gaman af þessari vel-
gengni.
Beckett (1906-89), sem hafði það
að markmiði að „mistakast betur“
hefði orðið níræður í ár og til að halda
upp á hið óafmáanlega mark sem hann
setti á nútímann, fór Gate leikhúsið í
Dyflinni til Lincoln’s Center í New
York og setti upp 19 leikhúsverk eftir
hann, allt frá verkum í fullri lengd til
verks sem tekur 40 sekúndur í flutn-
ingi. Beckett hátíðin, sem lauk um
miðjan ágústmánuð, er sönnun þess að
enn er stór markaður helgaður Nóbels-
verðlaunahafanum.
Beckett var því algjörlega mótfall-
inn að útskýra sjálfan sig og verk sín
en aðrir hafa verið duglegir að fylla
upp í eyðumar. Um hann hafa verið
skrifaðar um það bil 150 bækur, þar á
meðal merkilegt rit, laust við alla
kímni sem nefnist „The Humor of
Samuel Beckett", og nýlega útgefin
bók sem nefnist „Conversations with
and About Beckett". Mel Gussow,
gagnrýnandi hjá New York Times, rifj-
ar þar upp viðtöl við Beckett og hefur
bætt við athugasemdum leikaranna
Bert Lahr og Billie Whitelaw, leik-
stjórans Mike Nichols og annarra að-
dáenda Becketts. Mestum tíðindum
sæta tvær ævisögur, önnur eftir Lois
Gordon, „The World of Samuel Bec-
kett 1906-1946“ um hin erfiðu ár höf-
undarins áður en „Beðið eftir Godot“
kom til sögunnar, „Damned to Fame“
eftir James Knowlson. Þessar bækur
eru væntanlegar á markað í Bretlandi
og Bandaríkjunum í október. Bók
Knowlson ber vott um mikla virðingu
fyrir leikskáldinu og er all ítarleg
(3361 tilvísun). Svo virðist sem gera
eigi grein fyrir hvar hann var staddur
hvem dag sem hann lifði. En bókin er
full af smáatriðum um hina óbilandi
sköpunargáfu Becketts og flókið
einkalíf. Þar má nefna samband hans
við Suzanne Deschevaux-Dumesnil
sem stóð yfir í fimmtíu og eitt ár, þar
af tuttugu og átta í hjónabandi, hann
var þó ekki við eina Ijölina felldur. Ef
það er einhver sem þekkti hinn feimna
og dularfulla Beckett þá var það
Knowlson. Núna lætur hann allt
flakka.
Saman mála leikrit hans og bækur
heillega mynd af viðhorfum lista-
mannsins til tilvistarkreppu mannsins,
sem er sorglegur og sársaukafullur
hluti tilvemnnar frá vöggu til grafar en
hjálpar okkur að takast á við þá
heimssýn sem fylgir atómbombunni.
Uppfærslur Gate leikhússins hafa
leiðrétt þann misskilning að verk Bec-
ketts séu leiðinleg, myrk, dapurleg og
full vonleysis. Þær vom ástríðufullar
og oft svartkómískar.
Bækumar lýsa Beckett sem fjarlæg-
um manni sem gæti virst úr öðrum
heimi, yfirveguðum og rólyndum;
hetju úr frönsku andspymuhreyfing-
unni og örlátri sál: Eitt sinn sat hann á
kaffihúsi í Montpamasse og varð þá
litið á vesaling sem hann kenndi í
brjóst um. Hann fór úr nýjum jakka og
gaf fátæklingnum því skáldið skildi
vel örbirgð hans og hryggð.
Beckett fæddist nálægt Dyflinni inn
í vel stæða fjölskyldu írskra mótmæl-
enda. Faðir hans, Bill, rak stöndugt
fyrirtæki. May, móðir hans var róleg
og yfirveguð kona og hélt mikið upp á
son sinn. Drengurinn var afbragðs
námsmaður, efstur í sínum bekk í
Trinity skólanum í Dyflinni. Hann
stundaði tvö helstu leikhús borgarinn-
ar, Abbey leikhúsið sem þekkt var fyr-
ir uppfærslur á verkum írsku leik-
skáldanna J.M. Synge og Sean O’Cas-
ey, og Gate leikhúsið sem var ögn
djarfara og setti á fjalimar óhefðbund-
in evrópsk leikhúsverk. Á þessum
tíma líktu gárungar leikhúsunum
tveimur við Sódómu og Gómorru.
Beckett stundaði nám í París og
heillaðist fljótlega af borginni jafn-
framt því sem hann fékk meiri and-
styggð á smáborgahætti heimalands
síns, frlands. Það besta sem frland átti
var enda í París, James Joyce. Þeir
urðu seinna vinir og Beckett gerðist
aðstoðarmaður Joyce, meðal annars
við skrif á „Finnegans’ Wake“. Sem
rithöfundur var Beckett eins konar
Anti-Joyce. Hann dró kjarnann úr
reynsluheiminum í stað þess að belgja
hann út, var tortrygginn út í lífsins
lystisemdir í stað þess að njóta þeirra.
Síðustu orð Joyce í bókinni „Ulysses"
lýsa viðhorfum hans til lífsins: „Yes, I
said yes, I want yes“. Skoðanir Bec-
ketts hins vegar gæti verið að finna í
bók hans „Texts for Nothing": „Ah, if
no were content to cut yes’ throat and
never cut its own“.
Hann fetaði þó í fótspor Joyce og
bjó í Frakklandi alla sína tíð. Hann
heimsótti fjölskyldu sína 1948, aðal-
lega vegna þess að móðir hans lá fyrir
dauðanum, langt leidd af Parkinson-
veiki. í bók Knowlson kemur fram í
bréfi sem Beckett skrifaði til vinar um
þetta leyti: „Þetta eru fyrstu augun
sem ég horfi raunverulega í. Ég þarf
ekki að líta í önnur. Þama er allt sam-
ankomið sem fær mann til að elska og
gráta“.
Beckett gekk til liðs við and-
spyrnuhreyfinguna í Frakklandi á
stríðsárunum. Fyrsta verkefni hans var
að senda leynileg skilaboð úr landi
(sumir segja að hann hafi gert slíkt hið
sama sem rithöfundur). Seinna þegar
hann bjó í Suður- Frakklandi með
Samuel Beckett (1906-1989) hlaut bókmenntaverðlaun Nóbels árið 1969.
Samtöl í verkum Becketts hljóma stundum eins og slag-
orð þunglyndissjúklinga. Textinn er svo grimmilega
hlægilegur. Beckett vissi að vonin er hlægileg, svo er því
einnig farið með leitina að tilgangi Iffsins og kannski því
að skrifa um vonleysi og tilgangsleysi.
Suzanne Deschevaux-Dumesnil faldi
hann vopn á heimili sínu, sem nota átti
gegn Þjóðveijum. Beckett var sæmdur
Croix de Guerre (Stríðskrossinum)
sem hann seinna lét lfá sér sem „eitt-
hvað skátadót". Samkvæmt fyrri
heimildum Deirdre Blair hafði Bec-
kett eitt sinn verið falið að geyma
sprengiefni og handsprengjur á heim-
ili sínu. Skáldið var hins vegar svo
hrætt við að það myndi springa innan
dyra að hann geymdi það út á verönd-
inni.
I lok fimmta áratugarins hafði Bec-
kett skrifað nokkrar bækur á frönsku
en þær öfluðu honum ekki mikilla
vinsælda. Sumir gagnrýnendur meta
skáldsögur hans til jafns við leikritin. f
þeim er að finna helstu hugleiðingar
hans (f The Unnamable: „I can’t go
on, ril go on“). Árið 1949, þegar hann
hafði enn ekki gefið neitt út sem aflaði
honum frægðar, ákvað hann að setja
skáldsagnagerð á hilluna og skrifaði
leikrit.
Hann kallaði leikritið „En attendant
Godot“ og var einmitt sá kokteill sem
hið hálfsofandi leikhús eftirstríðsár-
anna þurfti. Tvær persónur vafra um
sviðið án þess að tala um nokkuð sér-
stakt á meðan þær bíða komu Godots,
sem kemur aldrei. I seinni þætti leik-
ritsins gerist það sama, eins og einn
gagnrýnandanna orðaði það. „Það ger-
ist ekkert, tvisvar".
„Beðið eftir Godot“ var kannski tal-
ið illskiljanlegt en það var Beckett
ekki. Öll Parísarborg flykktist til að
sjá leikritið og allur leikhúsheimurinn
fylgdi í kjölfarið. Á sjötta áratugnum
vildi kvikmyndastjarnan Steve
McQueen kaupa kvikmyndarétt á
„Beðið eftir Godot“ en Beckett neitaði
tilboðinu. Hann bauðst til þess að
skrifa frumsamið handrit fyrir stjöm-
una en McQueen hafnaði því.
Það hefur verið mönnum ráðgáta
hvers vegna þessa einangraði maður
kaus sér leikhúsið sem miðil, þar sem
öll samvinna þarf að vera mjög náin.
Svarið er einfalt: það hentaði honum
betur en skáldsagan. Beckett hafði
stundum „Godot“ til hliðsjónar þegar
hann skrifaði önnur leikverk, til dæm-
is ,,Endgame“ og'„Act Without Words
II“. Menn em dæmdir fyrir lífstíð, þeir
verða að halda leiknum áfram undir
kvalafullum vökulum augum, og verst
af öllu er vonin. í seinni verkum braut
hann mannkynið til mergjar. Þetta
voru ekki sinfóníur heldur etúður,
sögusviðið enn dularfyllra og fmm-
legra.
Beckett sækist eftir þögninni en
samt geta leikpersónur hans ekki þag-
að; samtöl þeirra eru átakanleg. I
Happy Days“ segir Minnie, ein sögu-
persónan: „ There is so little one can
speak of, one speaks it all“. Einstaka
sinnum nær sögupersóna einhverri
svölun. f látbragðsleiknum „Act Wit-
hout Words 1“ er maður staddur í
eyðimörk og er strítt af ósýnilegum
höndum. Að eldraun lokinni nær mað-
urinn (mannkynið) fram einhveiju já-
kvæðu, - í þessu tilviki handsnyrt-
ingu.Samtöl í verkum Becketts hljóma
stundum eins og slagorð þunglyndis-
sjúklinga. Textinn er svo grimmilega
hlægilegur. Beckett vissi að vonin er
hlægileg, svo er því einnig farið með
leitina að tilgangi lífsins og kannski
því að skrifa um vonleysi og tilgangs-
leysi.
En það var virðuleiki og merking í
uppfærslum Gate leikhússins. Textinn
lifnaði við, eins og lík á írskri líkvöku,
og sannaði að án sjónhverfinga gat
Beckett lfamkallað töfra á sviðinu.
í uppfærslum sínum þetta leikárið,
hefur Gate leikhúsið sýnt að helsta
viðfangsefni Becketts var mannkynið.
Ævisaga James Knowlson sýnir að
hann var hluti af því. Hluti af okkur.B
Byggt á Time.