Alþýðublaðið - 20.11.1996, Blaðsíða 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 20. NÓVEMBER 1996
s a g a n
Ein forvitnilegasta bók ársins geymir endurminningar dr. Benjamins H.J.
Eiríkssonar sem Hannes Hólmsteinn Gissurarson skráir. í eftirfarandi kafla segir
Benjamín frá klofningi Alþýðuflokksins 1938, Héðni Valdimarssyni og starfsháttum
kommúnista. Hann segir mikil mistökforystumanna Alþýðuflokksins að hafa
slegið á útrétta sáttahönd Héðins
Héðinn
- einsog persóna í
grískum harmleik
,Hann var skapmikill og kappsamur og átti að sögn sumra til talsverða
heift, þótt ég yrði þess aldrei var. Hann var sannur sósíaldemókrat,
lýðræðissinnaður sósíalisti, eindreginn jafnaðarmaður."
Ég var sósíalisti, Jiótt ég hefði sagt
mig úr flokknum. I þessum átökum
hafði ég mikið samband við Héðin
Valdimarsson, formann Sósíalista-
flokksins. Við töluðum saman í síma
daglega að kalla, á meðan allt þetta
var að gerast. Við móðir mín bjuggum
í lítilli leiguíbúð á efri hæð á Berg-
þórugötu 9. Hún hélt heimili fyrir
mig. Þar var ekki sími, en á neðri
hæðinni bjó verkamannafjölskylda,
Einar Jóhann Einarsson og Ástríður
Guðjónsdóttir ásamt tveimur bömum.
Þau höfðu síma frammi á gangi. Ég
fékk að nota hann til hinna löngu sam-
tala við Héðin. Ég reyndi að stappa í
hann stálinu. Það væri fjarstæða fyrir
íslenzka sósíalista að skipa sér við
hlið nazista, þótt Stah'n hefði gert sátt-
mála við Hitler. Héðinn var sein-
þreyttur til vandræða. Hann vildi
halda flokknum saman í lengstu lög.
Hann hafði brennt allar brýr að baki
sér í Alþýðuflokknum.
Vetrarstríðið
Rás heimsviðburðanna hélt áfram.
Sovétrikin höfðu lagt undir sig austur-
hluta Póllands eftir griðasáttmála Sta-
líns við Hitler. Sama daginn og mið-
stjóm Sósíalistaflokksins hélt fyrsta
fund sinn um það, hvort birta ætti
grein mína um ræðu Molotoffs, 28.
september 1940, var Joachim von
Ribbentrop, utanríkisráðherra Hitlers,
staddur í Moskvu til að ganga frá
frekari samningum á milli Sovétríkj-
anna og Þýzkalands. Hann sótti sýn-
ingu á Svanavatninu í Bolshoj-leik-
húsinu um kvöldið. Á meðan var Mo-
lotoff að tilkynna utanríkisráðherra
Eistlands, sem kvaddur hafði verið til
Moskvu, um kröfu Sovétríkjanna um
herstöðvar í landinu. Hinum tveimur
Eystrasaltsríkjunum, Lettlandi og Lit-
háen, voru gerðir sömu kostir. Þau
urðu öll að beygja sig fýrir ofureflinu.
Þetta nægði ekki. I októberbyrjun
krafðist Sovétstjómin landa og her-
stöðva í Finnlandi. Þegar Finnar urðu
ekki við öllum kröfum hennar, réðst
Rauði herinn á land þeirra. Hinn 30.
nóvember 1939 féllu sovézkar
sprengjur á Helsinki. Otto Kuusinen
myndaði leppstjórn í Terijoki, sem
bað um „aðstoð Sovétríkjanna“. Finn-
ar ákváðu að berjast. Vetrarstríðið
svonefnda var skollið á. Islenzkir
kommúnistar sættu sig við, frekar en
fögnuðu, innrás Sovétríkjanna í Finn-
land.
Héðni nóg boðið
Héðni Valdimarssyni var nóg boð-
ið. Þetta var honum ekki fjarlægt
ágreiningsefni. Hann taldi, að mesta
hættan fyrir Norðurlönd væri, að
Rússar og Þjóðverjar skiptu þeim á
milli sín, Rússar legðu undir sig Finn-
land, Þjóðveijar tækju ísland. Hættan
var raunveruleg. Héðinn heimtaði, að
kallaður yrði saman fundur í mið-
stjóm Sósíalistaflokksins 2. desember.
Þar lagði hann fram tillögu um að lýsa
yfir samúð með finnsku þjóðinni. Sig-
fús Sigurhjartarson var genginn í lið
með kommúnistunum, sem höfðu tögl
og hagldir í flokknum. Hann átti um
þessar mundir í miklum Ijárhagserfið-
leikum. Líklega hafa kommúnistamir
hlaupið undir bagga með honum.
Komið hefir í ljós í skjölum frá
Moskvu, að þeir nutu mikilla styrkja.
Samt hafa ekki birzt nærri því öll
skjölin. Það kann líka að hafa setið í
Sigfúsi, að nokkurt tal hafði verið um,
að hann yrði formaður hins sameinaða
flokks haustið 1938, þótt niðurstaðan
yrði sú, að Héðinn tæki það að sér. Á
miðstjómarfundinum bar Sigfús fram
frávísunartillögu við tillögu Héðins.
Hún var felld með sex atkvæðum
gegn fimm og tillaga Héðins sam-
þykkt með sama atkvæðamun. En
kommúnistar höfðu meirihluta í
flokksstjóminni, sem þessu næst var
kölluð saman. Þar var frávísunartil-
laga Sigfúsar samþykkt með 18 at-
kvæðum gegn 12. Eftir það sögðu
Héðinn Valdimarsson, Amór Sigur-
jónsson, Þorsteinn Pjetursson og fleiri
sig úr flokknum, sex miðstjómarmenn
og margir aðrir flokksstjómarmenn.
Sósíalistaflokkurinn hafði klofnað.
Alþýðuflokkurinn gerir
reginskyssu
Eðlilegast hefði verið, að Héðinn
Valdimarsson og við hinir, sem gátum
ekki sætt okkur við afstöðu og starfs-
aðferðir kommúnistanna, hefðum
gengið í Alþýðuflokkinn. Líklega hef-
ir Héðinn viljað það undir niðri. En
hann var þykkjuþungur maður og
skapstór og hefir ekki viljað fara bón-
arveg að fyrri flokksbræðrum sínum,
mönnum eins og Stefáni Jóhanni Stef-
ánssyni, Guðmundi í. Guðmundssyni,
Haraldi Guðmundssyni, Finni Jóns-
syni og Emil Jónssyni, en um þau mál
veit ég ekkert. Á þessum örlagaríku
tímamótum gerðu þeir reginskyssu, að
því er mér er sagt. Þeir gerðu sérstaka
samþykkt um það, að þeir vildu að
vísu þiggja fylgið frá honum, Héðins-
mennina, en þeir vildu ekki Héðin
sjálfan. Ég held, að Guðmundur í.
Guðmundsson hafi ráðið meiru um
þetta en formaðurinn, Stefán Jóhann.
Síðar kynntist ég Stefáni Jóhanni vel.
Hann var prýðismaður, hæglátur, vel
skapi farinn, ljúfmannlegur í fram-
komu og minnti um það á Ásgeir Ás-
geirsson.
Sænskir jafnaðarmenn
skynsamari
Sænskum jafnaðarmönnum fórst
Guðmundur í. Guðmundsson.
Benjamin kveðst telja að hann hafi
ráðið mestu um að forysta Alþýðu-
fiokksins hafnaði sáttum við Héðin.

ólíkt skynsamlegar en flokksbræðrum
þeirra hér á landi. Sænski flokkurinn
hafði klofnað skömmu eftir fyrri
heimsstyrjöld, stofnaður hafði verið
kommúnistaflokkur. Forystumennimir
voru Zeth Höglund og Fredrik Ström.
Deilur urðu í kommúnistaflokknum
1924-1925, og þeir Höglund og Ström
gerðust fráhverfir honum. Höglund
kom að máli við sína fýrrverandi sam-
heija og bað um að fá að ganga aftur í
Jafnaðarmannaflokkinn. „Það kemur
ekki til mála,“ sögðu forystumenn
jafnaðarmanna. „Hvers vegna má ekki
lofa honum að skýra mál sitt á fundi?“
sögðu vinir Höglunds. Hann fékk að
koma á fund, hélt þrumandi ræðu.
„Hvemig datt okkur í hug að neita að
taka við þessum manni?“ sögðu menn
sín í milli effir fundinn. Höglund var
falin stjóm Stokkhólmsborgar. Fredrik
Ström varð ritstjóri málgagns jafnað-
armanna, Socialdemokraten. í sænska
Jafnaðarmannaflokknum vom menn
með fullu pólitísku viti.
Jafnaðarmannafélag
Reykjavíkur
Einhvem vettvang urðum við rót-
tækir jafnaðarmenn að hafa. 28. febrú-
ar 1940 héldum við fund í Alþýðuhús-
inu við Hverfisgötu. Þar stofnuðum
við Jafnaðarmannafélag Reykjavíkur,
en áður hafði starfað félag með þessu
nafni. f 2. grein laga félagsins sagði:
„Félagið starfar á lýðræðislegum,
sósíalistískum grundvelli að hags-
muna- og menningarmálum íslenzkrar
þjóðar." Héðinn Valdimarsson var
kjörinn formaður, en í stjóm með hon-
um vom Ólafur H. Einarsson, sem var
varaformaður, Petra Pétursdóttir, Am-
ór Siguijónsson, Pétur G. Guðmunds-
son, Kristófer Grímsson og ég. Við
Amór og Pétur skipuðum líka sérstaka
fræðslunefnd. Skrifstofa félagsins var
í Hafnarstræti 21. Héðinn Valdimars-
son réð yfir því húsnæði. Ólafur H.
Einarsson var starfsmaður félagsins
og ritstjóri Nýs lands, sem Jafnaðar-
mannafélagið hóf útgáfu á eftir nokk-
urt hlé strax viku síðar, 8. marz. Við
gáfum út eitt eða tvö tölublöð af blaði,
sem hét Rödd fólksins. Annars var
fremur dauflegt yfir starfmu. Sjálfur
var ég á Sauðárkróki allt sumarið
1940, eins og ég segi ffá hér á eftir.
Héðinn gerir mistök
í ársbyrjun 1941 urðu Héðni á af-
drifarík mistök. í ársbyrjun 1940
höfðu verkamenn, sem fylgdu Al-
þýðuflokknum og Sjálfstæðisflokkn-
um að málum, tekið Dagsbrún úr
höndum sósíalista, sem stóðu þá höll-
um fæti vegna klofningsins í flokkn-
um og atburðanna í stríðinu. Formað-
ur og framkvæmdastjóri voru úr Al-
þýðuflokknum, en flestir aðrir í stjóm
frá félagi sjálfstæðisverkamanna,
Óðni. Þessum mönnum tókst ekki bet-
ur til en svo, að formaður og fram-
kvæmdastjóri urðu uppvísir að sjóð-
þurrð. Sjálfstæðisverkamennimir tóku
þá við stjóm félagsins. Þegar leið að
stjómarkjöri í Dagsbrún í janúar 1941,
settist Héðinn Valdimarsson að samn-
ingaborði við leiðtoga Sjálfstæðis-
flokksins. Þeir sömdu um það, að
Héðinsmenn og sjálfstæðisverkamenn
byðu saman fram lista í Dagsbrún.
Héðinn skyldi vera formaður félags-
ins, en hvor hópurinn hafa jafnmarga
fulltrúa í stjórn og trúnaðarráði, en
óháðir oddamenn, sem báðir hópar
treystu. 1 stjórnarkjörinu fékk listi
Héðins og sjálfstæðisverkamannanna
832 atkvæði, listi Alþýðuflokksins
391 atkvæði og listi kommúnista 488
atkvæði.
Sjálfstæðisflokkurinn
höfuðóvinurinn
Þessi leikur Héðins leit ekki vel út í
augum okkar sósíalistanna. Við töld-
um Sjálfstæðisflokkinn atvinnurek-
endaflokk. Baráttan væri á milli
vinnuveitenda og launþega, burgeisa
og verkalýðs. Hugtakið sjálfstæðis-
verkamaður væri rökleysa: Það væri
maður, sem ynni gegn eigin hagsmun-
um. Sjálfstæðisflokkurinn sat í stjóm
með Framsóknarflokknum og Al-
þýðuflokknum. Helzta markmið þeirr-
ar stjómar virtist vera, þótti okkur, að
halda aftur af kauphækkunum. Ég við-
urkenni þó, að Héðinn átti ekki um
marga kosti að velja. Alþýðuflokks-
menn í fýrrverandi stjóm Dagsbrúnar
höfðu orðið sekir um sjóðþurrð. Hann
gat ekki starfað með þeim. Kommún-
istar í Dagsbrún börðust gegn brezka
hemámsliðinu. Sovétríkin og Þýzka-
land vom enn bandamenn, griðasátt-
málinn enn í gildi. Þetta var Itálfu ári
áður en Hitler réðst inn í Rííssland.
Tveir skólafélagar mínir frá Akureyri
og Moskvu, Eggert Þorbjamarson og
Hallgrímur Hallgrímsson, báðir þjálf-
aðir í Lenín-skólanum, höfðu samið
dreifibréf, þar sem þeir hvöttu brezka
hermenn til uppreisnar gegn foringj-
um sínum. Slflct var ekkert gamanmál
á stríðstímum. Héðinn var eins og við
hinir eindreginn andstæðingur Þjóð-
verja í stríðinu. Hann vildi frekar
vinna með Vesturveldunum. En hefði
Héðinn ekki átt að bjóða fram eigin
lista?
Hvers vegna ekki flokk?
Ég þagði um skoðun mína, vildi
ekki baka Héðni vandræði. Honum
var mikils virði að vera formaður síns
gamla félags, Dagsbrúnar. Þetta var
honum hjartans mál. Ég var kjörinn