Alþýðublaðið - 03.12.1996, Qupperneq 7

ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
/
■ Alþýðublaðið birtirtvo kafla úr sjálfsævisögu Agnars Þórðarsonar í vagni tírrans. I þeim fyrri erfjallað
um Halldór Laxness og hollvini hans. í þeim seinni segir af Steini Steinarr og kunningjahópnum á Hress-
ingarskálanum
„Eg minnist vina minna...“
„Þú átt að skrifa bók um skáld allra tfma eins og þú skrifaðir bók um bónda allra tfma,
Bjart í Sumarhúsum, sagði Vilmundur Jónsson landlæknir hollvinur Laxness við hann.
Nóbelsverðlaunin
;Hér heima var andrúmsloft lista-
manna mettað af pólitískri mengun.
Óbrúanlegt bil var á milli hægri og
vinstri höfunda.
Listamannastyrkir voru árleg
þrætumál.
Við heimkomu mína haustið 1955
voru skiptar skoðanir um hvort Lax-
ness væri verðugur þess að hljóta
Nóbelsverðlaunin fremur en Gunnar
Gunnarsson. Ymsir bentu á að bækur
Gunnars hefðu verið þýddar á talsvert
fleiri tungumál en bækur Halldórs,
upplög að bókum Gunnars væm stór á
Norðurlöndum og í Þýskalandi hefði
hann verið settur á bekk með Knut
Hamsun allt frá áranum talsvert fyrir
valdatöku nasista.
Þessi samanburður við Hamsun
þótti mörgum engin meðmæli á þeim
áram og það var rifjað upp að Gunnar
hefði komið til íslands á skemmti-
ferðaskipinu Milwaukee sem heiðurs-
gestur Norræna féfagsins í Þýskalandi
ásamt hinum fræga norska teiknara
Olav Gulbrandsson. Þetta þótti sanna
að Gunnar hefði verið nasisti, og eitt
níðskáldið orti í dagblað hér heima
þegar minnst var á Gunnar í sambandi
við hugsanleg Nóbelsverðlaun, að það
væri gasklefalykt af honum.
Á þessum árum, í miðju Kalda
stríðinu, réðu vinstri menn lögum og
lofum í umfjöllun bóka og rökkuðu
niður og ofsóttu höfunda sem vora á
annarri skoðun.
Gunnar Gunnarsson neyddist til
þess að höfða mál gegn ærameiðandi
skrifum Þjóðviljans en ekkert hefur
kotnið fram um að Gunnar hafi skrif-
&Ö' tiókkúð í' þjónústu nasismans eða
Hitlérs.'-Halldóf Láxness skrifaði hins
vegar Gerska ævintýrið í þjónustu
Komintem um réttarhöldin miklu á
fjórða áratugnum og lofsöng Stalín
sem snilldarmann.
Þetta eru óvefengjanlegar stað-
reyndir sem ekki er hægt að loka aug-
unum fyrir. Hinsvegar var Halldór
Laxness mikið sagnaskáld og stílsnill-
ingur og var sem slíkur vel að Nóbels-
verðlaununum kominn.
Þjóðverjar höfðu tapað stríðinu og
þá fundu margir hjá sér hvöt til að
sverta og draga þá listamenn í svaðið
sem vinsældum höfðu átt að fagna hjá
þýsku þjóðinni frá því löngu fyrir
valdatöku Hitlers, eins og t.d. Knut
Hamsun, sem Norðmenn skammast
sín nú fyrir að hafa ofsótt og lokað
inni á geðveikrahæli.
Milli Halldórs og Gunnars var mik-
il og góð samvinna við gagnkvæmar
þýðingar sem báru ríkulegan ávöxt.
Enginn skuggi féll á vináttu þeirra
þrátt fyrir Kalda stríðið og Nóbels-
verðlaunin.
Gunnar hélt uppteknum hætti að
rísa árla úr rekkju, slakaði ekki á rit-
störfum sínum og undi sér vel í stíl-
hreinu húsi sínu við Dyngjuveg í
Laugarásnum með útsýn um allan
Faxaflóa og sólsetur yfir Snæfells-
jökli.
Sigfús Daðason hefur kallað Fjall-
kirkjuna minningaskáldsögu í stíl við
Jósefssögurnar eftir Thomas Mann.
„Einkennandi um byggingu minninga-
verka,“ segir Sigfús í grein í Trmariti
Máls og menningar 1958, „er í raun-
inni oft að þau hafa alls enga bygg-
ingu. Annað einkenni sumra slíka
verka er kyrrstaðan sem ríkir í þeim
að meira eða minna leyti. Þessi kyrr-
staða stafar ekki endilega af atburða-
leysi þó að atburðimir séu oftast nær
smáir, það væri nær sanni að segja að
hún stafi af þeirri makalausu sjálfs-
elsku sem er næstum skyldug í þess-
um verkum.“
í ræðu Halldórs Kiljan Laxness á
Nóbelshátíðinni í Stokkhólmsráðhúsi
10. desember 1955 minnist hann fyrst
þeirra sem stóðu honum næst í æsku
og „þeirra undursamlegu manna og
kvenna þjóðdjúpsins sem veittu mér
fóstur". Hann segir jafnframt: „Ég
minnist vina minna... Þar á meðal
vora nokkrir menn þótt eigi væra at-
vinnurithöfundar, gæddir bókmennta-
legri dómgreind sem aldrei brást, og
þeir gerðu mér ljós ýmis þau höfuðat-
riði skáldskapar, sem stundum eru
jafnvel snillingum hulin. Nokkrir
þessara gáfuðu vina minna halda
áfram að lifa í mér, þó þeh séu horfnir
af sjónarsviðinu, sumir þeirra jafnvel
með svo raunverulegum hætti, að fyrir
getur komið, að ég spyiji sjálfan mig
hvað sé þeirra hugur og hvað minn.“
Af þessum nánu vinum gæti manni
dottið í hug Erlendur í Unuhúsi, Vil-
mundur Jónsson, Jón Helgason, Krist-
ín Guðmundsdóttir og fleiri. Sennilega
hefur Vilmundur verið honum nokk-
urs konar lærimeistari eins og Þór-
bergi. Vilmundur sagði Halldóri Lax-
ness frá dagbókum Magnúsar alþýðu-
skálds Hjaltasonar sem höfðu borist
handritadeild Landsbókasafnsins.
Ég handlék þær seinna fyrir tilvísan
Vilmundar og tók eftir því að sums-
staðar hafði verið strikað dauft með
blýanti á spássíumar, og Vilmundur
sagði mér að það hefði hann gert til
hægðarauka fyrir Kiljan því að dag-
bækurnar eru í
mörgum bindum.
Þangað sótti Kilj-
an þau innblásnu
„Eins og mörg stórskáld hefur Kiljan verið mjög lánsamur að eiga gáfaða
hollvini að, og ekki minnkar það hann á neinn hátt að hann hafi kunnað
að notfæra sér ábendingar þeirra."
Steinn Steinarr: „Aldrei bar
neitt á öfund hjá honum í garð
skálda eða rithöfunda þótt hon-
um þætti hvimleitt fjálglegt og
merkingarlaust hjal um Listina
og brosleg Köllun þeirra sem
lifa i ástalífi við sjálfsmynd
sína."
orð „kraftbirtingarhljómur guðdóms-
ins“.
Ég hef séð prófarkir frá Jóni Helga-
syni að sumum skáldsögum Halldórs
Laxness og þar er mikinn fróðleik að
finna.
Eins og mörg stórskáld hefur Kiljan
verið mjög lánsamur að eiga gáfaða
hollvini að, og ekki minnkar það hann
á neinn hátt að hann hafi kunnað að
notfæra sér ábendingar þeirra.
Vilmundur Jónsson sagði mér frá
því á Landsbókasafninu að einu sinni
á göngu í Ingólfsstræti, eftir að Kiljan
hafði sinnast eitthvað við Stein í Unu-
húsi, var hann að óskapast yfir letilífi
ýmissa skálda, svo sem Steins og vest-
ftrska alþýðuskáldsins Magnúsar Hj.
Magnússonar sem Vilmundur hafði
sagt Kiljan frá.
Vilmundur sagði þá
við hann:
- Nú sé ég hvað úr
þessu er að verða. Þú
átt að skrifa bók um
skáld allra tíma eins
og þú skrifaðir bók
um bónda allra tíma,
Bjart í Sumarhúsum.
Um Brekkukots-
annál sagði Vilmund-
ur við mig að það
væri sálfræðilega
rangt að láta pilt eins
og Álfgrím alast upp í
koti. Drengur sem
gengið hefi mennta-
veginn myndi fjar-
lægjast kotið eins og
hartn gæti, en alls ekki
gera það að ídeali. Ef
Álfgrímur hefði verið
6 ár í menntaskóla
hlyti hann að vera allt
öðra vísi.
Hressingarskál-
inn
Á Hressingarskálann kom ég oft í
kaffihléi og hitti Stein Steinarr og
fleiri menn, sem söfnuðust að honum,
svo sem Karl Isfeld, Helga Sæm, Berg
Pálsson og fleiri góða menn, sem
kunnu að rabba urn skáldskap, pólitík
og hvaðeina úr mannlífmu án þess að
verða hátíðlegir eða alvöraþrangnir og
sáu frá kátlegu hliðinni fáránleikann í
flokkapólitíkinni. Sérstaklega var
Steinn fundvís á margt skringilegt, en
aldrei bar neitt á öfund hjá honum í
garð skálda eða rithöfunda þótt honum
þætti hvimleitt fjálglegt og merkingar-
laust hjal um Listina og brosleg Köll-
un þeirra sem lifa í ástalíft við sjálfs-
mynd sína.
Þá hafði um árabil ríkt mikil óbil-
girni í garð ýmissa rithöfunda sem
teknir vora fyrir í sumum klíkum. en
Steinn tók aldrei þátt í slíkri iðju þó að
hann gæti sagt skoplega sögu af hveij-
um sem var ef tilefni gafst.
Eitt sinn sat Ásmundur Sveinsson á
tali við Stein sem hafði verið í París
1946-47 og var myndhöggvarinn að
lýsa kynnum sínum af miðdepli listar-
innar þegar hann dvaldist í París fyrir
stríð og hvað þá hefði verið að gerast í
listum.
- Þessir ungu menn eru dálítið
glúmir, sagði Ásmundur, þeir glíma af
alvöru við viðfangsefnin, og þeim
tekst að leysa þau - já þeim tekst að
leysa þau.
Steini fór að leiðast þetta mikla lof
og sagði að lokum: Þú þarft nú ekkert
að segja mér um það Ásmundur
Sveinsson, því mér er nú loksins orðið
ljóst að öll þessi svokallaða nútímalist
er ekki annað en einn allsheijar hóra-
kassi, en það er ekki svo gott að menn
fari þar inn og fái sér hóra, heldur fara
þeir þangað til að fróa sér sjálftr.
Svavar Guðnason listmálari settist
hjá okkur og talið barst að baráttunni
gegn her í landi. Steinn spurði hvers-
vegna hann væri svo mikið á móti
hemum. Svavar svaraði að það væri
aðallega vegna þeirrar spillingar sem
hann hefði í för með sé hérlendis.
Steinn glotti við: - Það er tóm vit-
leysa. herinn hefur ekki haft nein spill-
andi áhrif á Islendinga, aftur á móti
hafa íslendingar spillt svo hermönn-
unum að það verður alltaf að senda þá
heim eftir dvölina héma í spillingunni.
Þá sögu heyrði ég eftir Bergi Páls-
syni að eitt sinn haft þeir Steinn Stein-
arr og Bergur verið samskipa prófess-
or Jóni Helgasyni á ferjunni frá Mal-
mö yfir til Kaupmannahafnar. Sat Jón
Helgason lengi uppi á þiljuni og ræddi
við gamla konu, en Sleinn var á vakki
í kringum þau, fór Jóni að leiðast þetta
ráp í manninum og spurði önugur
hversvegna liann væri að hlera samtal
þeirra.
- Vegna þess, svaraði Steinn, að
mér þykir alltaf svo gaman að heyra
kerlingar tala saman.
Steinn talaði oft um að hann yrði
fimmtugur næsta haust og þá myndi
verða mikil veisla. Mér þótti af rótgró-
inni hjátrú óvarlegt að tala mikið um
ókomna hamingjudaga, en ég hlakk-
aði til veislunnar því ég var viss um að
hún myndi verða eftirminnileg og sér-
stæp.
Ég varð fertugur þá um haustið og
Steinn sem hafði ákveðið að hætta
rekstri á sínu litla kapítalíska hænsna-
búi gaf mér pútur sínar til veisluhalds
á afmæli mínu. Þangað kom Steinn
því miður ekki af því hann var ekki
vel fyrir kallaður.
Ég heimsótti hann suður í Fossvog
á Þorláksmessu 1957 þar sem hann
var rúmliggjandi. Við ræddum um ný-
útkomnar bækur, þar á meðal um
Andlit í spegli dropans eftir Thor.
Steinn sagði að Thor væri í einhverri
spennitreyju og þegar hann setti sig í
þær stellingar að skrifa skáldskap yrði
hann stífur og ósveigjanlegur. Ef hann
gæti komið fram á svipaðan hátt og
hann gerði þegar hann skrifaði ferða-
sögur og pistla í blöð myndi skáld-
skapur hans komast úr slæmri kreppu.
Um þriðju bók Jónasar Árnasonar,
Veturnóttakyrrur, sagði Steinn að
snobberí Jónasar fyrir alþýðunni staf-
aði af sektartilfinningu út af því að
vera betriborgarabam.
Heilsu Steins fór hrakandi, hann var
orðinn aivarlega veikur og lá um tíma
á sjúkrahúsinu Hvítabandi. Þar kom
ég í heimsóknir til hans, hann hélt
lengi í þá tni að þó að þetta væri erfið-
ur sjúkdómur að fást við, þá væri það
samt ekki sá sjúkdómur sem enginn
vildi nefna.
Eitt sinn á heimsóknartíma var þar
staddur Sigurbjörn Einarsson sem
varð biskup Islands á sama ári og
Steinn hefði orðið fimmtugur og þegar
hann gekk út af sjúkrastofunni sneri
hann sér við í dyrunum og spurði
sjúklingana:
- Er það nokkuð sem ég get fyrir
ykkur gert?
Sveinn leit upp af koddanum og
svaraði: - Nei ekki strax séra Sigur-
bjöm, ekki strax.