Alþýðublaðið - 04.03.1997, Blaðsíða 5

ÞRIÐJUDAGUR 4. mars 1997
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
V í ð t Q I
tæmdist af fólki á einu ári.”
En flnnst þe'r ekki að viðhorfin hafl
breyst núna á seinni árum?
„Jú, það hafa þau gert, mjög mik-
ið. Við lærðum báðir í skóla kvæði
Guðmundar Friðjónssonar á Sandi,
Bréf til vinar míns: Ertu á förum
elsku vinur. Ég held að viðhorfin til
þess að flytja vestur um haf komi þar
mjög vel í ljós, að það sé verið að
bregðast. Það er ekki nóg með að
vinur Guðmundar bregðist bömum
sínum, hann bregst líka kúnum sín-
um, hann bregst öllu ef hann flytur.
Enda fylgdi það sögunni þegar þetta
kvæði var skýrt fyrir okkur í bama-
skóla að vinurinn hafði ekki flutt.
Þetta var kennslukvæði sem dugði,
og þannig átti að bregðast við. En
fólkið sem flutti þrátt fyrir allt hafði
til þess æmar ástæður. Þetta var land-
laust fólk. Um 1870 em heilbrigðis-
mál á íslandi komin í það horf, eins
og í þriðja heiminum í dag, að það er
hægt að halda lífi í þeim sem fæðast,
næstum öllum. Og þá er spumingin
hvað á að gera við þetta fólk. Það em
engin bæjarsamfélög, enginn at-
vinnumarkaður, það er dorgað á opn-
um bátum upp við landsteina og svo
framvegis. Einar Ásmundsson í Nesi,
sá merki maður sem stofnaði kaupfé-
lag og fleira gott, hann gekkst fyrir
því að athuga hvað væri hægt að gera
fyrir þessi landlausu hjú, sem settu
náttúrlega vinnumanns og vinnu-
konukaupið niður á núll, og hann var
stimplaður sem föðurlandssvikari af
því að hann var að hjálpa þessu fólki
um einhverja framtíð. Einu má held-
ur ekki gleyma þegar talað er um
viðhorfm til Vestur-íslendinga: þeir
töluðu mjög fljótlega svolítið annað
Sumál. Hér var í gangi grimm
íreinsun, sem var hluti af þjóð-
emisvakningunni og sjálfstæðisbar-
áttunni. Meðal annars var bömum
misþyrmt í skólum ef þau voru flá-
mælt, eitthvert voðalegasta mann-
réttindabrot sem um getur. Hins veg-
ar hélst flámælið vestanhafs, eða
jafnvel jókst, og samveran við fólk af
öðm þjóðemi bætti nýjum orðum í
Ég er búinn að viða að mér svo
miklu af kunnáttu og heimildum,
að mér finnst endilega að ég verði
að gefa út myndarlegt safn af Am-
eríkubréfum. Og það er nú minn
draumur.
málið. Það var hlegið að málfari
þeirra á íslandi.”
Útgáfa Ameríkubréfa
En vikjum aftur að Ameríkubréf-
um. I sumum löndum hafa verið gef-
in út stór söfn slíkra bréfa.
„Já, já. Það er til mjög veglegt
sænskt bréfasafn. Norðmenn hafa af
íturdugnaði sínum og ríkidæmi gefið
út ein sjö eða átta bindi slíkra bréfa
og útgáfan er enn í gangi. Norðmenn
gefa þau auðvitað út stafrétt, því að í
Noregi ríkir annað viðhorf til tungu-
málsins en á íslandi. Ef flámæli kem-
ur fram í stafsetningu á fslandi þykir
það alveg óskaplega fyndið, en það
þykir fínt í Noregi því að það er þá
mállýska viðkomandi og sýnir sjálf-
stæði hans gagnvart ytri áhrifum.
Svo er til mjög fínt þýskt safn sem ég
á og hef notað töluvert til að leita
mér heimilda. Það hefur verið þýtt á
ensku. Á íslensku er til eitt lítið kver
sem heitir Vesturfarar skrifa heim I,
gefið út af Finni Sigmundssyni sem
gaf út mörg merk bréfasöfn. Hann
hefur greinilega ætlað sér að halda
áfram útgáfu Ameríkubréfa. í þessu
fyrsta bindi hans eru bréf frá morm-
ónunum í Utah sem fluttu þangað á
árunum 1855 til 1870. En Finni ent-
ist ekki aldur til að gefa út meira og
það hefur ekkert komið út síðan.”
En nú hefur mér skilist að þú hafir
áhuga á að sinna þessu verkefni eitt-
hvað íframtíðinni.
„Það er öldungis rétt. Mér finnst
ég geti ekki alveg skilið við þetta
efni með því að setja punktinn aftan
við skáldsöguna, ég hef lifað svo
náið með því í nokkur ár og veit orð-
ið svo mikið, er búinn að viða að mér
svo miklu af kunnáttu og heimildum,
að mér finnst endilega að ég verði að
gefa út myndarlegt safn af Ameríku-
bréfum. Og það er nú minn draumur.
Bæði á ég sjálfur dálítið safn og svo
er þetta náttúrlega til, bæði í einka-
eign og svo eru sem betur fer héraðs-
skjalasöfn um allt land og svo er auð-
vitað handritadeild Þjóðarbókhlöð-
unnar sem geymir töluvert safn. Og
það vill svo til að nú ætla ég til fs-
lands í apríl og vera þar í minnsta
kosti í mánuð að viða að mér efni til
útgáfu á Ameríkubréfum.”
Nú átt þú það sameiginlegt með
söguhetjum þínum að hafa flust úr
landi og sest að erlendis. Hvað er
eiginlega langt síðan það gerðist?
„Ég flutti til Noregs árið 1983 og
síðan hef ég átt lögheimili annars
staðar en á íslandi, þar af í tíu ár hér
í Danmörku. Það má vera að það sé
engin tilviljun að mér hafa orðið
hugleikin málefni útflytjenda, þótt
ólíku sé saman að jafna því lúxus og
letilífi sem ég lifi hér og harðbýli
frumbyggjanna í Kanada.”
Þú unir vœntanlega útlegðinni
sœmilega vel, annars vœrirðu fluttur
til Islands aftur. Hvemig flnnst þér
að vera íslenskur rithöfundur í Dan-
mörku?
„Það skiptir eiginlega orðið voða-
lega litlu máli. Samgöngur eru orðn-
ar svo góðar, símatækni, fax og nú
síðast tölvupóstur, allt þetta gerir það
að verkum að þetta skiptir nánast
engu máli. En ég held að ég hafi
meira næði hér.”
Já, það hefur hvarflað að mér að
það sé ekki víst að þú hefðir haft
nœði til að skrifa þetta langa og
viðamikla bók efþú hefðir búið á Is-
landi.
„Jú, sú hugsun hefur hvarflað að
mér líka. Við þekkjum það báðir að
fólk á íslandi sem býr yfir einhverri
sérstakri þekkingu og er að vinna að
einhverju verkefni kvartar undan því
að það sé sífellt verið að kvabba á
því. í sjálfu sér er þetta gott, það þýð-
ir að almenningur á íslandi hefur
áhuga á einhverju öðru en að spila í
lottói eða horfa á sjónvarp. En út af
fámenninu á íslandi getur þetta
áreiðanlega orðið nokkuð yfirþyrm-
andi. Hér afturámóti er öllum sama,
guði sé lof, um það sem ég er að
gera. En ég hugsa nú samt að þó að
Danmörk og mín kjör hér séu ólík
Nýja íslandi og erfiði fólksins þar
hafi dvöl mín hér gefið mér aukinn
skilning á innflytjendum og þeirra
vandamálum.”
Friðarbandalagið ESB
Mér verður hugsað til þess að fyr-
ir rúmum þrjátíu árum, þegar við
vorum ungir, var það afskaplega vin-
sœl kenning á íslandi að skáldsagan
vœri í andaslitrunum. Nú er enn ver-
ið að skrifa skáldsögur á íslensku og
reyndar miklu fleiri en var á þeim
árum. Hvernig finnst þér íslenska
skáldsagan standa þessi árin?
„Það eru feiknamiklir skáldsagna-
höfundar á Islandi sem stendur. Ég
held að íslenska skáldsagan hafi
aldrei átt sér annað eins blómaskeið
eins og um þessar mundir. Þú minnt-
ist á íslensku skáldsöguna sem var að
deyja. Ég man þá tíð að það kom
kannski skáldsaga annað hvert ár. Og
ég man einmitt eftir því að árið 1965
komu út þrjár skáldsögur og það
þótti alveg með ólíkindum. Þá komu
þeir ágætu rithöfundar Jóhannes
Helgi með Svarta messu, Ingimar Er-
lendur með Borgarlíf og Jón frá
Pálmholti með Orgelsmiðjuna. Þetta
þótti stórviðburður. En nú á dögum
koma að minnsta kosti tíu skáldsögur
á ári. Og íslenska skáldsagan er
meira að segja orðin útflutningsvara.
Margir af okkar höfundum eru þýdd-
ir nánast jafnóðum og bækumar
koma út, eins og til dæmis Steinunn,
Einar Kárason og Einar Már.”
En hvemig líst þér á Ijóðlistina á
Islandi?
„Ég held nú að ljóðlistin hafi ein-
hvem tímann staðið með meiri
blóma á íslandi en hún gerir núna.
Vissulega era til afburðagóð ljóð-
skáld á íslandi, en það er ekki breið-
ur straumur góðra ljóðabóka. Ég held
það sé meira líf í skáldsögunni en
ljóðinu um þessar mundir, og það er
kannski tímanna tákn. Ljóðið hefur
alltaf verið færri manna eign heldur
en sagan.”
Við getum kannski að lokum vikið
aðeins að þjóðmálum og pólitík.
Hvemig finnst þér íslensk stjórnmál
hafa þróast síðan þú hœttir að skipta
þér afþeim?
„Ég held nú að það hafi skipt þró-
un þeirra afar litlu máli að ég hætti
afskiptum af þeim. Spor mín þar eru
fá og grann. En mér finnst ég sjá það
miklu betur eftir að ég fluttist utan að
íslensk pólitík er bara hluti af heim-
spólitíkinni. Það era sömu straumar í
gangi á íslandi eins og alls staðar í
heiminum, sömu deilmál um kaup og
kjör, um umhverfisvemd. Eftir að
kalda stríðinu lauk hafa og sjatnað
séríslenskar deilur um amerískan her
í landinu. En þó að það geti sjálfsagt
bakað mér miklar óvinsældir á ís-
landi ætla ég samt að lyfta þeirri
skoðun minni að ég held að íslend-
ingar ættu að athuga betur hugsan-
lega þátttöku sína í Evrópusamband-
inu. Ég held það væri Islendingum
hollt að vera með í því. Vel má vera
að það séu erfið samningsatriði í
sambandi við fiskveiðamar, sem eru
auðvitað lífæð íslendinga, en það
kemur að því að Noregur verður hluti
af ESB, það er ég alveg viss um og
það eru Norðmenn sjálfir alveg viss-
ir um. Hvenær það verður veit ég
ekki, en eftir það held ég að Islend-
ingar hljóti að verða aðilar að ESB.
Og þeir ættu þegar að fara að búa sig
undir það. Evrópusambandið er ekki
bara af hinu illa eins og margir halda.
Það er fjölþjóðasamstarf um til dæm-
is samræmingu á lífskjöram, heil-
brigði, menntun og ýmsu öðra þar
sem íslendingar ættu auðveldlega á
hættu að dragast aftur úr ef þeir eru
einir sér að pukra úti í Ballarhafi.”
Svona lagað hefðum við ekki látið
út úr okkur, Böðvar, þegar við vorum
ungir.
„Nei, nei, nei. En guði sé lof að
við eram ekki lengur ungir.”
Það sem hefur auðvitað breyst er
að þegar við vorum ungir var sjálf-
stœðisbaráttan enn í fullum gangi í
hjörtum þjóðarinnar. En telurðu þá
að henni sé fyrir það löngu lokið að
nú geti þjóðin farið að meta raunsœtt
stöðu sína í heiminum?
„Já, það held ég. Og ég held líka
að þjóðemiskennd eins og sú sem við
drukkum í okkur í frambemsku sé
svolítið orðin liðin tími, ég er ekki að
segja að hún hafi verið vond á
nokkum hátt. Til dæmis merkir hug-
takið sjálfstæði allt annað í dag en
það gerði þegar við voram böm. Það
er ekki lengur til nokkur sjálfstæð
þjóð í þeim gamla skilningi - nema
kannski Norður Kórea og gengur nú
ekki sem best búskapurinn þar - því
að þjóðir era guði sé lof orðnar háð-
ar hver annarri. Og meginhugmyndin
á bak við ESB er að flækja efnahags-
kerfi Evrópulanda svo þétt saman að
stríð verði óhugsandi - og þetta er
sniðug hugmynd.”
Hér fellum við talið og skreppum
út í fjárhaga sauðfjárræktarfélagsins í
NivU. Þar er Böðvar framarlega í
flokki, enda kunnugur sauðkindinni
frá æskuáram sínum í Hvítársíðu.
Sauðfjárræktarfélagið nýtur reyndar
styrks frá ESB svo það er kannski
ekki nema von að Böðvari sé hlýtt til
þessa sambands.