Alþýðublaðið - 11.03.1997, Síða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 11. MARS 1997
■ Ólafía Jóhannsdóttir og frænka hennar uröu goösagnir í lifanda lífi.
sér sögu þessara sérstæöu baráttukvenna
Þóra Kristín Ásgeirsdóttir kynnti
Ólafía Jóhannsdóttir þekktist á götu í Osló vegna peysufatanna og skotthúfunnar Hún var lágvaxin, ákaflega, fíngerö. dálítiö rauöbirkin,
aö sögn haföi hún gefið frá sér allt skart eftir aö hún frelsaðist, peysufatahúfan haföi þó ekkert hagnýtt gildi. Þaö var hennar kóróna.
Hvergi hef ég séð eins undar-
lega sérmótað fólk og við “Va-
terland.” Fari maður um Lakkagöt-
una blasir það við manni hvar sem
litið er. - Maður hlýtur að taka eftir
því jafnvel langt álengdar, svo ólíkt
er það öðru fólki. - Útlit þess allt og
svipur er eins og rígskorðaður af
ósýnilegu vægðarlausu ofurafli, eins
og hvesst ör, er bendir að marki.
Heljarfarg eymdarinnar hefur mót-
að fólk þetta.
Þannig hefst verk, Olafíu Jóhanns-
dóttur, Aumastar allra, sem kom út í
Noregi árið 1916, en höfundurinn
var sérstœð baráttukona, trúuð, og
starfaði ytra. Starf hennar meðal
vœndiskvenna í Noregi, bar hróður
hennar víða, og ritverk hennar, vakti
mikla athygli, en það var gefið út á
Islandi, í Noregi og Kandada.
Ólafía var fædd að Mosfelli í Mos-
fellsveit, 20 október árið 1863. Hún
var prestsdóttir, faðir hennar var séra
Jóhann K. Benediktsson og kona
hans frú Ragnheiður Sveinsdóttir.
Faðir hennar var drykkfelldur og um
hann sagði Ólafía að hann hefði
aldrei búmaður verið en ástúðlegur,
hjálpsamur og nokkuð skáldmæltur
em lýsingu sinni lýkur hún á þeim
orðum að það hafi verið um föður
sinn sem marga aðra presta: “Að þeir
hafi verið kallaðir þangað af mönn-
um og sjálfum sér en ekki Guði.”
Ólafía lýsir móður sinni sem bú-
forki, og leynir sér ekki í lýsingum
hennar að henni hefur þótt meira til
móður sinnar koma en föður síns.
Þegar Ólafía var tveggja ára göm-
ul fluttust foreldrar hennar frá Mos-
felli en sjálfri var henni komið í fóst-
ur til Ólafs Stephensen dómsmálarit-
ara og frú Sigríðar konu hans í Viðey.
Foreldrar Ólafíu fluttust í rýrt brauð
þaðan sem var tveggja vikna leið í
kaupstað, en móðir hennar veiktist á
leiðinni yfir Hellisheiðina og bar
aldrei sitt barr síðan.
Ólafía dvaldi í Viðey í þrjú ár í
góðu yfírlæti, þar til móðir hennar
sótti hana og fór með hana nauðuga í
burtu, þá var henni komið fyrir hjá
Þorbjörgu Sveinsdóttur, móðursystur
sinni, en henni hefur verið lýst sem
einum mesta kvenskörungi Islend-
inga. Um Þorbjörgu orti Matthías
Jochumson kvæði eftir dauða hennar
en þar koma fyrir þessi tvö erindi:
Ertu dáin, aldna vina mín, -
öskuhrúga sálarborgin þín, -
liðin, búin þessi þunga raun?
Þú varst eldborg nú ert’ orðin
hraun.
Hjartað blíða, heita, sterka sál
hjarta þitt var eldur, gull og stál,
ólíkt mér, en allt eins fyrir það
ertu gróin við minn hjartastað.
Ólafía og Einar Ben
Eftir komuna til Þorbjargar,
árið 1868, varð saga þessara
tveggja sérstæðu kvenna samofin og
er það vel. A heimilinu, að Skóla-
vörðustíg 11, dvaldist einnig móðir
Þorbjargar, amma Ólafíu, Kristín
Jónsdóttir. Fyrsta sumarið voru þær
einungis þrjár í húsinu, sem stundum
var nefnt Tobbukot í höfuðið á hús-
móðurinni. Annars hafði Þorbjörg
sem var yfirsetukona, iðulega hjá sér
ljósmæðranema og um þingtímann
dvaldist Benedikt Sveinsson, sýslu-
maður og alþingismaður, bróðir Þor-
bjargar einnig þar, og á vetrum sonur
Benedikts, Einar, ásamt öðrum
skólapilti. Mest hafa ellefu manns
verið í heimili auk þess sem stöðug-
ur straumur var af gestum og gang-
andi.
Þessir mikilúðlegu feðgar, Bene-
dikt Sveinsson og Einar Benedikts-
son skáld létu sér annt um Ólafíu þótt
ekki kæmu þeir henni í föður og
bræðrastað. Sagt er að kvæði Einars,
Snjáka, sé ort um Ólafíu og munu
þau hafa fellt hugi saman.
Einnig hafa verið leiddar að því
getgátur að sagan Undan krossinum,
fjalli um Ólafíu og samband þeirra.
Skapstór og einþykk
Ólafía var skapstór og einþykk
og henni hætti auk þess til að
draga víðtækari ályktanir af atburð-
um en þeir gáfu tilefni til. í sjálfsævi-
sögu sinni segir hún að á æskuárun-
um hafi hún haft gaman af dansi en
hætt að sækja slíkar skemmtanir,
þrátt fyrir það ber öllum saman um
að hún hafi síst verið þunglynd eða
fáskiptin. í formála Bjama Bene-
diktssonar að ritsafni Ólafíu segir
hann frá því að Sigurbjöm A. Gísla-
son hafi sagt svo frá að piltur einn af
boðið henni á dansleik en hún hafi
spurt hvort systir sín mætti koma líka
en þær vom báðar vistráðnar. Piltur-
inn neitaði á þeim forsendum að
systirin væri vinnukona og því væri
það ekki hægt. Ólafía svaraði því til
að þær væm prestsdætur og ynnu
svipaða vinnu þrátt fyrir að hún yrmi
hjá skyldfólki en systirinn hjá vanda-
lausum. Skýringin var ekki tekin gild
og Ólafía hætti við að þiggja boðið
en ákvað að sækja ekki dansleiki
meir á lífsleiðinni.
Frásögn Ólafíu af því að hún hætti
að lesa skáldsögur ber að sama
bmnni. Hún kom að vinkonu sinni,
þar sem allt var í óreiðu umhverfis
hana og hún sjálf lá fyrir og var að
lesa. Ólafía sætti sig ekki við slíkt og
lét það ekki henda sig en þrátt fyrir
þetta var Ólafía gerkunnug íslensk-
um fomsögum og skáldskap, enda
var slík þekking í metum á æsku-
heimili hennar.
Óvanalega sjálfstæö
“Ólafia var mjög sjálfstæð frá
unga aldri og naut óvanalegs
frelsis í uppeldi miðað við konur á
þessum tíma,” segir Soffía Auður
Birgisdóttir bókmenntafræðingur.
“Hún sagði sig úr Kvennaskólanum
vegna þess að hún var ekki sátt við
Þorbjörg Sveinsdóttir og Benedikt Sveinsson. Þorbjörg lét sér ekki
nægja sjálfstæðisbaráttu í orði kveðnu heldur vfiaði hún ekki fyrir sér
skemmdarverk ef því var aö
þann strangleika sem hún mætti og
las utanskóla í Latínuskólanum en
stúlkur máttu ekki stunda þar nám.
Hún taldi sig tilbúna til að taka stúd-
entspóf eftir ár, en fékk það ekki,
vegna þess að reglan var sú að það
þyrfti að lesa minnst eitt ár undir slík
próf og hætti. Hún hafði mikinn
áhuga á að stofna menntaskóla fyrir
konur og árið 1892 fór hún út til að
kynna sér slíkar stofnanir.”
Ólafía, tók ásamt Þorbjörgu
Sveinsdóttur þátt í stofnun hins ís-
lenska kvenfélags, árið 1894, en fé-
lagið beitti sér fyrir stofnun háskóla á
Islandi og hafði aukin réttindi
kvenna á stefnuskránni. Þorbjörg tók
við formennsku í félaginu og gegndi
henni til dauðadags í ársbyrjun 1903.
Benedikt bróðir Þorbjargar hefur
verið nefndur faðir Háskóla íslands
en hann fékk framvarp um háskólann
staðfestan á alþingi þó því væri synj-
að staðfestingar af konungi. Þorbjörg
var þó ekki síður hvatamaður að
þessu fremur en Benedikt og gekk
fram í þessu máli af kappi sem og
öðram.
“Ólafía var ritstjóri ársrits Hins ís-
lenska kvenfélags um skeið og rit-
stjóri bamablaðsins Æskunnar í eitt
ár og kvennatímaritsins Framsóknar í
tvö ár,” segir Soffía. “Hún beitti sér
fyrir stofnun Hvítabands félagsins,
hún ferðaðist og héit fyrirlestra víða
um land og fór einnig til Bandaríkj-
anna og Kanada. Hún lá veik frá ár-
inu 1993 til 1996 en eftir það ákvað
hún að helga líf sitt trúnni.
Þegar hún hresstist sneri til Oslóar,
og hóf að sinna utangarðskonum.
Hún stofnaði heimili fyrir þær árið
1912 og veitti því forstöðu fram tii
ársins 1915, en þá lagðist hún aftur
veik. Ólafía lýsir í smáátriðum, and-
legum og lfkamlegum áhrifum sýfil-
issjúkdómsins eða vondu veikinnar,
eins og hún kallar það, þess er þó lát-
ið ógetið í heimildum hvað amaði að
henni sjálfri.”
Vanmat sögunnar
✓ “Allt líf Ólafíu Jóhannsdóttur
var markað leitinni að öryggi
og það fann hún í náðarfaðmi guðs.
Ef hún hefði fundið það í náðarfaðmi
eiginmanns, þá væri hennar lífsstarf
sjálfsagt ekki jafn stórlega vanmetið
og það er nú,” segir Margrét Guð-
mundsdóttir sagnfræðingur. “Vanmat
sögunnar stafar ekki síst af fordóm-
um í garð trúarfólks. í sjálfsævisögu
sinni segir Ólafía strax í upphafi að
ætlunin sé að lýsa frelsun hennar til
lifandi trúar, og verður bókin því
fyrst og fremst trúarsaga sem gerir
mjög lítið úr pólitísku starfi hennar
og baráttu fyrir réttindum kvenna.
Hún frelsast ekki fyrr en h'ún flyst til
Noregs og síðari tíma söguskoðun
hefur einna helst beinst að þeim hluta
ævi hennar. Ólafía var í fylkingar-
brjósti kvenréttindabaráttunnar hér
heima og var mun róttækari en til
dæmis Bríet Bjamhéðinsdóttir en
samanborið við Ólafíu var hún
íhaldssöm og varð því fyrst róttæk að
hún varð ekkja.”
Skæruhernaður
dulargervi
✓ Þorbjörg Sveinsdóttir fóstra
Ólafíu var gríðarlegur þjóðem-
issinni og í þeim efnum gaf Ólafía
henni lítið eftir. í grein sem Guðjón
Friðriksson skrifaði um Þorbjörgu
Sveinsdóttir f tímaritið Heimsmynd,
segir hann Þorbjörgu réttilega hafa
verið fyrstu íslensku súfragettuna en
hún lét sig ekki muna um að standa
uppi á karlafundum og halda þram-
andi ræður. Hún lét sér
þó ekki nægja
sjálfstæðisbar-
áttu í
kveðnu
heldur
vflaði hún
ekki fyrir sér
skemmdar-
verk ef því
var að skipta.
Bróðir henn-
ar Benedikt
lenti í mikl-
um deilum
við voldugasta
danska kaup-
manninn á Is-
landi, hann
átti veiðirétt
Elliðaánum og
lét þvergirða
ámar við ósa
Ólafia Jóhannsdóttir, styl
Þegar fangarnir í norska landsfangelsini
landi fóru þeir út í fangelsisgaröinn og gri
illi hæð eða haug og átti þetta a