Alþýðublaðið - 02.07.1997, Qupperneq 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 2. JÚLÍ1997
s t j ó r n m á I
■ Guðni Th. Jóhannesson skrifaði ritgerð til MA-prófs í sagnfræði um stuðning íslands við sjálfstæð-
isbaráttu Eystrasaltsríkjanna. í viðtali við Alþýðublaðið segir hann frá niðurstöðum sínum
Bjargvættur
frá Islandi
íslendingar voru fyrstir þjóða
heims til að viðurkenna sjálfstœði
Eystrasaltsríkjanna, en hver var af-
staða íslenskra stjórnvalda til sjálf-
stœðisbaráttu þessara landafram að
þeim tíma?
„Eystrasaltslöndin, Eistland, Lett-
land og Litháen, voru innlimuð í
Sovétríkin 1940. Allt til 1990 var fs-
land það ríki á Vesturlöndum sem
einna lengst gekk í að viðurkenna
þessi yfirráð Sovétmanna, fyrir utan
Svíþjóð og Finnland sem litu form-
lega á löndin þrjú sem hluta Sovét-
ríkjanna. íslensk þingmannanefnd
fór í opinbera heimsókn til Lettlands
árið 1958 og þingmennimir litu
greinilega svo á að landið tilheyrði
Sovétríkjunum. Á sjöunda áratugn-
um bárust skeyti hingað frá útlaga-
stjómum Eystrasaltsríkjanna þar sem
íslendingar voru beðnir um að styðja
mál þeirra á alþjóðavettvangi og
harma sovéska kúgun við Eystrasalt.
Þessum erindum var ekki svarað.
1978 fór sendiherra íslands í Sovét-
ríkjunum, Hannes Jónsson, í opin-
bera heimsókn til “Sovétlýðveldanna
við Eystrasalt“ eins og hann kallaði
þau. Sendiherrar annarra Nató ríkja
fóm aldrei í slíkar heimsóknir,
þannig að íslendingar gengu lengra
en venja var í því að viðurkenna
formlega yfírráð Sovétmanna í
Eystrasaltslöndunum, enda var fs-
land árið 1990 eitt örfárra Evrópu-
ríkja sem hafði ekki lýst því form-
lega yfir að það viðurkenndi ekki
innlimunina hálfri öld áður.“
Jón Ormur Halldórsson lét eitt
sinn hafa eftir sér að stuðningur Is-
lendinga við Eystrasaltsríkin hefði
ekki skipt máli. Hver er þín niður-
staða?
„Þessi orð Jóns Orms eru ekki
sanngjörn. Þegar við spyrjum okkur
hvort við höfum haft áhrif þá verðum
við að horfa í þrjár áttir. I fyrsta lagi
til Eystrasaltsríkjanna, í öðm lagi til
höfuðborga vestrænna ríkja og í
þriðja lagi til Moskvu.
Við höfðum greinilega mikil áhrif
til góðs í Eystrasaltsríkjunum. Við
stöppuðum stálinu í þessar þjóðir og
„Við stöppuðum stálinu í þessar þjóðir og töluðum málstað þeirra á alþjóðavettvangi eftir bestu getu. Þær fundu að þær stóðu ekki einar,“ segir Guðni
Th. Jóhannesson sem skrifað hefur MA-ritgerð um stuðning ísiendinga við sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóðanna.
töluðum málstað þeirra á alþjóða-
vettvangi eftir bestu getu. Þær l'undu
að þær stóðu ekki einar. Við höfðum
að minnsta kosti óbein áhrif á Vest-
urlöndum með því að tala máli
Eystrasaltsþjóðanna þegar aðrir voru
ekki reiðubúnir til þess. Okkur tókst
hinsvegar ekki að hafa bein áhrif á
afstöðu valdamanna annarra þjóða,
að Uffe Ellemann undanskildum sem
vildi komast í mark á undan Jóni
Baldvini. Báðir voru einlægir í
stuðningi sínum við Eystrasaltsþjóð-
Bíll ársins 1997
ÁRMÚLA 13, SlMI: 568 1200
JliKSjlLa" BEINN SÍMI 553 1236
irnar en það var óneitanlega eitthvert
kapp milli þeirra. Ákvarðanir ís-
lenskra stjómvalda ýttu því við
Ellemann. En í Moskvu höfðum við
aldrei önnur áhrif en þau að reita
menn til reiði.“
Hvað gerðum við sem skipti svo
miklu máli fyrir Eystrasaltsþjóðirn-
ar?
„Viðhorf valdhafa heims var að
Eystrasaltsþjóðimar væru að biðja
um of mikið of fljótt. Með stuðningi
við þær töldu menn sig stefna í hættu
umbótum Gorbatsjovs Sovétforseta.
Menn töldu sig hafa um mikilvægari
hluti að hugsa: Afvopnun, endalok
kalda stríðsins, sameiningu þýsku
rfkjanna.
Islendingar sögðu Eystrasaltsríkin
hafa ótvíræðan rétt til sjálfstæðis og
töldu að ekki væri hægt að tala um
lok kalda stríðsins meðan þessar
þjóðir byggju við sovéska áþján. Við
veittum þessum þjóðum móralskan
stuðning og vomm fyrst þjóða til að
viðurkenna sjálfstæði þeirra.“
Siöferdissjónarmiö réð
afstöðunm
Jón Baldvin virtist mjög einn í
baráttu sinni og stuðningi, íslenskir
stjórnmálamenn virtust almennt
þeirrar skoðunar að hann fceri of
geyst. Hvert erþitt mat?
„Jón Baldvin fór til Vilníus í janú-
ar 1991, eftir árás sovéskra hersveita
á sjónvarpsturninn í borginni sem
kostaði fjórtán Litháa lífið. Mitt í
þeirri orrahríð náði Vytautas Lands-
bergis, leiðtogi Litháa, sambandi við
fulltrúa þeirra í Noregi og bað hann
um að hafa samband við vestræna
ráðamenn, fyrst Jón Baldvin því hjá
honum væri helst að vænta góðra
viðbragða. Eftir smá umhugsun fór
Jón Baldvin út og í víggirtu þinghús-
inu í Vilníus lofaði hann, í hita augna-
bliksins og án nokkurs samráðs við
aðra hér heima, að taka til alvarlegrar
fhugunar að koma á stjómmálasam-
bandi við Eystrasaltsríkin. Hann
hefði líklega ekki lofað þessu hefði
hann setið heima og metið stöðuna úr
fjarlægð. En yfirlýsingu hans var
fagnað geysilega í Vilníus. „Þú komst
þegar aðrir þorðu ekki að koma,“
sagði Landsbergis. „Þú talaðir meðan
aðrir þögðu.“ En hitt þarf líka að
nefna að úti í Litháen væntu menn
þess að þetta skref, stofnun stjóm-
málasambands, yrði stigið samstund-
is. Það varð ekki, því stjórnvöld hér á
landi vom ekki reiðubúin til þess og
Jón Baldvin gat ekki staðið við þær
væntingar sem orð hans vöktu fyrr en
í ágúst þetta sama ár þegar íslending-
ar viðurkenndu sjálfstæði Eystra-
saltsríkjanna.
Það má rökstyðja það að Jón Bald-
vin hafi farið of geyst, en á móti má
segja að stundum verða menn að fara
hratt eigi þeir að koma hlutunum í
verk.“
llefurðu skýringu á því af hverju
Jón Baldvin tók þessa einarðlegu af-
stöðu með þjóðum Eystrasalts?
„Stuðningur Islendinga við
Eystrasaltsríkin hófst fyrir alvöru í
mars 1990 þegar Litháar lýstu yftr
sjálfstæði. Fyrstu vikur og mánuði
þar á eftir var Jón Baldvin varkár og
vildi að við fylgdum sömu línu og
valdamenn annars staðar á Vestur-
löndum. En svo held ég einfaldlega
að samviskan haft boðið honum að
ganga lengra. Hann fann að þær
ástæður sem Bandaríkjamenn, Bretar
og Þjóðverjar höfðu fyrir varkámi
sinni áttu ekki endilega við um ís-
lendinga. Við gátum leyft okkur að
láta siðferðissjónarmið ráða afstöðu
okkar.“
Þeim var um og ó
Hefðum við viðurkennt sjálfstœði
þessara ríkja án frumkvœðis Jóns
Baldvins?
„Steingrímur Hermannsson var
forsætisráðherra þar til í maí 1991.
Hann og Framsóknarmenn voru
alltaf mun varkárari en Jón Baldvin.
Þeir vildu að Islendingar fylgdu