Alþýðublaðið - 22.07.1997, Blaðsíða 5

ÞRIÐJUDAGUR 22. JÚLÍ1997
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
FriðríkA. Friðriksson, Nikolina Arnadóttir og Jóhann Jónsson i októberbyrjun 1921 um það leyti sem þau Nikolína fóru utan. Jó-
hann og sr. Friðrik voru trúnaðarvinir allt frá bernskuárum og skrifuðust á um 13 ára skeið 1913-1925. Bréf Jóhanns til Friðriks
voru gefin út hjá Vöku - Helgafelli 1992 undir heitinu Undarlegt er lif mittl
enn í mér, það er margt sem bendir til
að sumar af mínum mörgu og marg-
víslegu þjáningum stafi af henni...“
(Leipzig 18. febrúar)
Langar til íslands
Jóhann er að gæla við það að kom-
ast heim til íslands og leitar á náðir
Kristins „ég hugsa sí og æ um okkar
framtíðarplön, því að ég veit, að það
getur aldrei skaðað að vera a.m.k. í
theoríunni við öllu búinn, hvað sem
praxisnum líður. En takist mér að
skríða saman hef ég vafalaust fyrir
mitt leyti ekki minna erindi heim
þangað en hinir gæðingamir. Pró-
gramm okkar reformationar er æ að
verða mér ljósara - og nauðsyn
þess.“
Ástkonan gæti unnið
Islandi gagn
Það er kreppa í Þýskalandi eins og
víðar um þetta leyti. Jóhann er líka
að hugsa um ástkonuna: „Heldurðu í
alvöru að nokkrir möguleikar væru
fyrir Elísabeth þama heima? Hún
gæti vitanlega gefið leikurum til-
sögn, hún hefur búið marga undir
leikstarf hér, sem engrar annarrar til-
sagnar hafa notið en hennar. En til að
byija með er málleysið (íslenskan)
henni til fyrirstöðu - og ísland kvað
auk þess hafa Krísu ekki síður en hin
fínu löndin. En heim án Elísabethar
ætti ég meir en bágt með að fara
bæði mín vegna og hennar vegna.
Hún yrði mjög einmana hér ef mín
missti við og ég (það er best ég játi
það) yrði þar varla alveg heima hjá
mér án hennar. Við höfum draslað of
lengi í gegnum þykkt og þunnt sam-
an til þess að geta úr þessu okkur að
skaðlausu farið að fara sitt í hvora
áttina. Auk þess gæti Elísabeth orðið
okkar málstað út á við mjög þörf.
Hún myndi afla sér sambanda hér og
vinna íslandi margt gagn - bæði
heima og heiman."
Jónas frá Hriflu til að-
stoðar
Kreppan gengur hart að fólki og
menn verða þunnir á vangann í
seinni tíð, segir Jóhann við Kristinn
og síðan: „Blessaður hugsaðu nú dá-
lítið um mín mál - ég þarf að fá ein-
hverja útsýn til þess að kafna ekki
hér með öllu í kompunni. Þessi Krísa
úti og inni er alveg að fara með mig.
En umfram allt skrifaðu. Berðu fólk-
inu þama kveðju mína, segðu Lax-
ness að ég þýði hann í ergi og sendi
honum bráðum kröfu." (Leipzig 18.
febrúar)
Kristinn reynir hvað hann getur til
að hjálpa honum heim, og tekst að fá
vilyrði fyrir dvöl á Vífilstaðahælinu.
Svo er að skilja á bréfum hans að
Kristinn hafi leitað til Jónasar frá
Hriflu til milligöngu í þessu máli. En
Jóhanni lýst ekkert á blikuna þegar
hér er komið sögu, og læknir hans
meinar honum ferðalaga. Hann var
yfirleitt rúmliggjandi á dánarári sínu,
1932, og brá sér sjaldan út fyrir dyr.
Engu að síður notaði hann mátt sinn
til bókmenntastarfa, þýðinga t.d. á
Gunnari Gunnarssyni og fleira þess
háttar.
v Bókmentaf róðastur
islendinga“
Halldór Laxness lýsir bókmennta-
iðju Jóhans vinar síns svo: „Hann
varð ótrúlega vel að sér í þýskri
túngu og vann fyrir sér sjúkur síðustu
árin með því að snúa úr dönsku á
þýsku ýmsum verkum Gunnars
Gunnarssonar. Hann var svo lángt
leiddur síðustu misserin að hann gat
ekki setið uppi við skriftir, heldur
sagði fyrir. Hygg ég fátítt að íslensk-
ur maður snúi erfiðum skáldverkum
úr einu útlendu máli á annað, en það
er til merkis um vinnubrögð hans að
tvö vandfýsnustu útgáfufyrirtæki
Þýskalands á tímum Weimarlýðveld-
isins, Insel -Verlag og Langen, kept-
ust um að fá hann í þjónustu sína. Af
þýðingum hans á hinum stærri verk-
um Gunnars Gunnarssonar skal hér
getið skáldsögunnar Jóns Arasonar
sem hann þýskaði banvænn.
Hann hélt áfram að efla anda sinn
með lestri þýngstu bókmenta allt-
frammí andlátið. Þegar ég hitti hann
1931 var hann fyrst og fremst lær-
dómsmaður. Hann var þá orðinn
bókmentafróðastur þeirra íslendínga
sem ég þekti." (Af skáldum)
í baráttu við sálar-
sýklana
í síðasta bréfi Jóhanns til Kristins
24. apríl 1932 virðist sem veikindin
hafi náð heljartökum á honum,
einnig andlega, og hann sér enga
leið, „Það er eins og það sé ekki ein-
leikið, ..hefur tóbakseitrunin kvalið
mig svo djöfullega að ég hef enn á ný
ekki verið mönnum sinnandi."
Berklar voru ægilegur sjúkdómur en
sjúklingar töluðu líka sín á milli um
dauðahroll og guðdómlega sælu, og
dauðhættulega virðingu fyrir sjúk-
dómnum.
Jóhann viðurkennir fyrir vini sín-
um hræðslu við Vífilsstaði og sveip-
ar hana sérkennilegu orðfæri:. „ Mér
er engin launung á því; ég er hrædd-
ur við Sanatorium og við ekkert svo
mjög sem við Vífilsstaði. Þessi
hræðsla er ekki blind, heldur er hún
miklu frekar sprottin af yfirlagðri
sannfæringu, svo skringilega það
kann að láta í eyrum. Með tilliti til
veiki minnar lifi ég nefnilega mjög í
skoðun! Ég er t.d. þeirrar skoðunar
að aðalhætta þessarar veiki sé fólgin
í hennar alveg typisku töfrasýn á sál-
ar (og andlegt) líf manna og hennar
sterkustu meðul til þess að beita
valdi sínu eru svo að segja — lyrisk!
þ.e. athmosphysisk, landslagsleg ( í
methaphyskri merkingu). Eina ráðið
gegn slíku er að skapa andstæða
stemmningu, að halda umhverfi sínu
hreinu fyrir sálarsýklum hennar (sem
e.t.v., eru hættulegri en hinir!) Mína
methoðu þekkirðu kannski að nokkru
leyti, hún er sú, að ignorera réttindi
(ef ég má nefna það svo) veikinnar í
lífi mínu, þ.e. afstaða mr'n til lífsins
er - og þetta er sannleikur - afstaða
heilbrigðs manns. Veikin hefur
aldrei, þrátt fyrir það hve langvar-
andi hún er orðin og hve háu stigi
hún hefur náð, - eitrað sálarlíf mitt.
Þessi staðreynd er, umfram það sem
ég líklega á henni það að þakka að ég
yfirleitt tóri enn, minn eini styrkur
fyrir framtíð mína, mín eina vonar-
hella; því er ég svo ófús á að breyta
lífi mínu í þá átt sem veikir þessa
mína andlegu vamarstöðu....Vort
innra umhverfi fær alltaf meira eða
minna blæ sinn af ytra umhverfinu.
Og í svona Sanatorium er tæringin
nú einu sinni æðsti valdhafinn, lífið
er þar algjörlega lútandi hennar lög-
um.“
Það er fleira sem angrar hann þó
hann muni til íslands umfram annað.
„Ég geri sjálfur þá kröfu til mín að
ég sanni mig - líka fyrir öðrum. Á
slrkri sönnun veltur minn sociali rétt-
ur - einsog annarra. Það væri því
vissulega æskilegast fyrir mig ef ég
fengi búið betur um hnútana,en enn
er orðið, áður en ég sný heim í land
míns borgararéttar!"
Þorna daganna lindir
Hann átti ekki eftir að snúa lifandi
heim í land síns borgararéttar og af
frásagnarþætti Magnúsar Kristjáns-
sonar frænda hans má lesa eftirfar-
andi: „Þegar síðustu lífsvonir hans
voru að hverfa og hann sá ekkert
framundan nema dauðann og gröf-
ina, hafa skáldskaparhugmyndir
hans orðið tilfinningaríkar og naprar
og þungar. Þá ætla ég að setja hér eitt
erindi sem sýnishom sem hann kall-
ar
Eg hef drukkið
Eg hef drukkið af daganna lindum
Dánarveig allra harma.
Eg hefi teygað mig scelan
af syndum
Sofið og dreymt.
Eg hefi sigltfyrir öllum
örlagavindum
Grátið - og gleymt.
„Hann var mikið skáld, vera hans
og vitund öll af heimi skáldskapar-
ins“, sagði Halldór Laxness og að
verk hans hafi aldrei orðið til eins og
verk annarra skálda sem komust í
tæri við blek og penna og prentsvertu
og blý. Snilld hans fannst í samtöl-
um, magnaðri rödd og framsetningu
„letrað mál var hégómlegt í saman-
burði við þennan gullbrydda róm
sem stundum hafði mýkt af flosi.
„Verk“ hans, hugsmíðir eða skáld-
sýnir, líktust jurt sem blómgast og
fellir blóm sitt alt í einni svipan; að
heyra hann tjá þau var einsog undur í
draumi“.
Halldór heimsótti Jóhann síðast er
hann lá fyrir dauðanum síðsumars
árið 1932. Hann sat við rúmstokk
hans heilan dag og langt fram á nótt
„og hann sagði mér stórfeinglegt
skáldverk sem hann hafði fullsamið í
huganum; það var um íslenskan
saungvara, sem saung fyrir allan
heiminn, líf hans, stríð og heim-
komu. Hefði hraðritari setið við rúm-
stokkinn og skrifað upp hvert orð
sem hann hvíslaði væru íslenskar
bókmentir nú snildarverki ríkari.
Fám dögum síðar var ég staddur í
öðru landi og þá barst mér símskeyti
um að hann væri dáinn.“
Engir draumar rætast
Það er í takt við lífsferil Jóhanns
Jónssonar að ljúka bréfi með vanga-
veltum um ófullkomnaðan draum
eins og hann gerir í síðasta bréfinu til
Kristins E. Andréssonar sem ég fann
á handritadeild Landsbókasafnsins:
„Æi, guð má vita hvort það er ekki
yftrleitt bamaskapur að vera nokkum
hlut að bíta sig í þessa blessuðu „ís-
lensku menningu" - hún er líklega
hvort sem er ekkert annað en lygi -
eins og flest annað , sem við lærðum
þegar við vomm litlir! En ég er búinn
að ala þetta tímarit okkar svo lengi
við hjarta mitt, að það dafnar nú
meðal minna fegurstu drauma - als
wie ein Mond unter Stemen (máni í
stjömuskini) Mig tæki það svo sárt ef
þessi draumur ætti heldur ekki að
rætast.“
Em þetta ekki grimmúðleg enda-
lok?
Magnús Kristjánsson segir að þeg-
ar Jóhann hafi séð framá dauða sinn
hafi hann óskað helst að fá að liggja
í Ólafsvíkurkirkjugarði. „En af því
hann var svo fátækur sá hann ekki
fram á að það væri mögulegt yfir svo
langa Jeið á þeim ámm. Gerði hann
því ráð fyrir að láta brenna líkama
sinn og láta svo flytja duft sitt til
Ólafsvíkur."
Jóhann andaðist ( Þýskalandi 1.
september 1932, og var þá 35 ára
gamall. Var þá líkarrú hans brenndur
þar og fór sú bálför fram að þýskum
sið. Og eftir þrjú ár tók Elísabet ást-
kona Jóhanns sáluga ferð á hendur
með duft hans alla leið til íslands og
svo áframhaldandi til Ólafsvíkur og
afhenti móður hans sem þá var lif-
andi en gömul orðin. Og var svo duft
hans jarðsett í Ólafsvíkur kirkjugarði
2. september 1935.“ Séra Magnús
Guðmundsson sóknarprestur í Ólafs-
vík jarðsöng hann og nú nýverið
fann höfundur þessara þátta handrit-
ið að sérstæðri og fallegri útfarar-
ræðu sem flutt var nákvæmlega
þremur ámm eftir andlát skáldsins
góða frá Ólafsvík , -og hefur aldrei
áður komið fyrir sjónir lesenda.
(Heimildir: Bréf til Kristins I handritum
er / handritadeild Landsbókasafns I
Þjóðarbókhlöðu. Handrit Magnúsar
Kristjánssonar eru úr fórum Eyjólfs
Magnússonar sonar hans. Bækurnar Af
skáldum og Grikklandsárið eftir Halldór
Laxness)
Nikolína Arnadóttir i brúðarskartinu í október 1921. Þau Nikolina og Jóhann giftu
sig um þetta leyti og hún fór með honum til Þýskalands. Þau skildu 1925 og síðar hóf
Jóhann samlag sitt með Elisabethu Goehlsdorf leikkonu sem annaðist hann allt til
enda 1932. En tvennum sögumfór uf skilnaði þeirra Jóhanns og Nikolinu. ,, Þaö var
sagt að hún Itefði verið vond við hann, en Inin var afskaplega mikil dama og liefur
sjálfsagt gefist upp á baslinu. Hún kom heim og var alltaf hreint veik eftir það... En
þótt hún vœri heilsulaus var hún alltaf uppskveruð og aíltaf liafði hún kavaléra, jafnvel
miklu yngri menn en liún var sjálf', segir Inga Laxness i endurminningum sinum.