Tíminn - 23.08.1968, Síða 8

8
TÍMINN
FÖSTUDAGUR 23. ágúst 1968.
Helgi Haraldsson, Hrafnkelsstöðum: Orðið er frjálst:
Náttúruskyn Þórhalls og
Ijóðasmekkur Steingríms
Þegar ég var staddur í Reyikja-
vík fyrst í apríl sá ég og heyrði
'auglýst, að halda ætti námskeið
í sögu í háskólanum. Þessu var
svo breytt vegna miki'llar aðsókn-
ar, og kennslan fór fram í Há-
' skólabíói. Þar er salur, sem tekur
1000 menn. Kennari var Þórhall-
ur Vilmundarson prófessor, sem
er nú frægastur allra lærðra
manna á íslandi og getur með
sanni sagt hið sama og Pompeius
mikli, herforingi Rómverja: „Þar
sem ég stappa niður fótum, er
. kominn her manns.“ Húsið var
næiTi fuilt.
Svo hófst kennslan, og af því
að fólkið í dreifbýlinu veit ekki,
hvað hér er á ferðinni, þá ætla
ég að skýra frá því í stórum drátt
um, hver er nýja stefnan í há-
skólavísindum. Háskólinn hefur
nefnilega sett þarna upp slátur-
hús og Þónhallur er siátrarinn, og
hann er að slátra landnámsmönn-
um. Það má segja, að ekki er
andskotinn iðjulaus fremur en
fyrri daginn.
Það fyrsta, sem blasti við aug-
um, þegar menn gengu í salinn,
var heljarstórt spjald með tölu-
stöfum, og það sýndi, hve Langt
var komið slátruninni á hverjum
tíma íslandssögunnar. Á timanum
frá landnámstíð og fram að árinu
3000 voru aðeins 14 menn, sem
höfðu komizt lífs af. Nákvæmt
skal það vera, og mig furðaði að
ekki skyldi standa á hálfum. Þór-
hallur hefur ekki gætt þess að
stinga nálum í iljarnar á þeim,
sem hann drap, því nú fóru þeir
að ganga aftur, landnámsmenn-
irnir, og fjölgaði talsvert með
kristnitökunni.
Þetta þarf þó skýringar við,
því að ég býst við, að bændur
með nokkurn veginn heilbrigða
skynsemi sikilji ebki, hvað hér er
á ferðinni. Þetta eru þeir land-
námsmenn, sem jarðirnar eru
kenndar við. Þeir eru 14 í allt
um árið 1000. Náttúrlega er úti-
lokað að gera þessu máíli nokkur
skil, heldur aðeíns koma mönnum
í skilning um, hvað liér er á ferð-
inni.
Það stendur nefndlega ekki
steinn yfir steini í öllum okkar
fornritum. Ari fróði er mesti lyg-
ari, sem við höfum átt, eftir þessu
að dæma og Latidnáma mesta
lygasagan.
Ég hlustaði á einn fyrirlestur
hjá Þórhalli í fyrra, og þetta
var hálfu verra. Manni getur orðið
hálfillt af að heyra svo margtvinn
aðar saman vitleysurnar, þegar
þær á annað borð eru svo auvirði
legar, að ebki er hægt að hlæja
að þeim. Ég tók neyð út með að
halda mér vakandi, og sögu-
kennsla, sem mig syfjar undir.
hún er ekki á marga fiska. Það
þori ég að fullyrða.
Stefnan er þessi: Allar jarðir
á landinu, sem sagt, eru nefndar
eftir landslí>gi, og því heitir þetta
nattúrunafnakenningin.. Það er
hliðstætt því, þegar Narfi heitinn
á Brú í Bjskupstungum var að
fara í Bakkaferð og setti sér það
mark að fara beina línu. En það
kostaði það, að hann varð að fara
yfir eldhússtrompinn á Galtalæk
og heygarðinn í Bræðratungu.
Nú er bezt að útskýra þetta
nokkuð. Prófessor Þórhallur ferð
aðist um landið í sumar, að mér
skildist, til þess að renna sem
styrkustum stoðum undir þessa
nýstárlegu kenningu sína.
Meðal annars kom hann til
mín að Hrafnkelsstöðum til þess
að útskýra sína vizku. Ég hefi
alltaf átt heima á Hrafnkelsstöð-
um og leiði landnámsmannsins er
ennþá til og til sýnis. Rétt við
túnið rennur Litla-Laxá og Stóra-
Laxá er á sveitarmörkum, og báð
ar ágætar laxveiðiár, meðan neta
veiði var stunduð. Við höfum nú
enga skýringu þurft á þessum
nöfnum. Ekki þoldi þétta samt
dóm vísindanna og Þórhallur sá
fljótt það rétta í málinu. Litla-
Laxá er bergvatn og hefur verið
svo dökk á litinn, að hún hefur
verið skírð Hrafnkela, og af henni
dregur bærinn nafn. Ég hefði nú
haldið, að úr því yrðu Hrafn-
kelustaðir.
Svo fór ég að spyrja hann um
nafnið á bæ norður í Húnavatns-
sýslu, Útibleiksstöðum, sem hann
var að skýra í fyrra, og kemst
þá að því að hann heiti Útyflis-
staðir. Það væri auðséð, þeg’ar lit-
ið væri yfir sveitina. Bæirnir uppi
við fjallið eru innyflin, en bær-
inn niður Við ströndina er útyfl-
ið. Ég hef nú leitað í orðabókum
að þessu útyfli og ekki fundið.
Ég sagði Þórhalli, að ég hefði
heyrt nefnd innyfli og jafnvel
dauðyfli, en hvað er þá útyflið
í skepnunni? „Það er allt hitt“
sagði prófessorinn. Þá fáið þið
spánýtt orð, bændur góðir. Allt,
sem ekki eru innyfli í skepnunni,
það eru útyfli.
Þá förum við niður í Flóa. Þar
er jörð, sem heitir Byggðarhorn
og hefir svo heitið um aldir. Þór-
hallur var fljótur að ráða þá gátji,
hvernig þetta nafn var myndáð.
Hann sá á kortinu hjá sér, að
þarna voru tveir lækir, sem komu
saman og mynduðu horn, og
þarna hefur byggðin sennilega
endað til forna.
Þegar Flóamenn fóru að at-
huga lækina, sem Þórhallur sá á
kortinu, þá reyndust það vera
skurðir, sem voru grafnir fyrir
nokkrum áratugum, þegar Flóaá-
veitan var gerð. Nú er nýbýli í
Flóanum rétt við veginn, sem heit
ir Kjartansstaðir, sem er heitið í
hausinn á þeim, sem reisti þar
býli fyrir nokkrum árum. Hvað
segir Þórhallur þar um?
Ég spurði Þórhall, hvort hann
gæti örugglega fundið öll bæjar-
nöfn út úr landslagi. Hann hélt
nú það. Þá bað ég hann að út-
skýra nafn á bæ rétt hjá Hrafn-
kelsstöðum, sem hét Snússa.
Hvaða landslag hefur heitið
Snússa?
„Það veit ég ekki, hver fjand-
inn er,“ sagði prófessorinn, og þá
hafði ég náð tilganginum.
Þetta verður svo síðasta sagan
í Þórhalls þæfti Vilmundarsonar:
f einni af ferðum sínum um
Qandið í náttúrunafnaerindum,
kom Þórhallur Vilmundarson að
kunnum bæ fyrir norðan. Hitti
hann bónda úti i varpa, tók hann
Helgi Haraldsson
tali og innti fyrst orða, hvað bær-
inn héti. Þórunnarstaðir kvað
bóndi. Prófessor Þórfiallur tók
því líklega og kunni þegar skil
á nafninu, benti bónda á allmik-
inn fjallhnúk yfir bænum og kvað
þar koma réttnefnda Þórunni
eftir náttúrunafnakenningunni.
Ganga þeir nú til stofu með glað-
legri viðræðu, en húsfreyja kem-
ur á vettvang og ber gestunum
kaffi.
„Má ég kynna,“ mælti þá
bóndi, „þetta er konan m£n, Þór-
unn Þórarinsdóttir. Eftir henni
heitir bærinn, sem nefnilega er
nýbýli,' reist fyrir nokkrum ár-
um.“
Þórhallur virðist ekki fara eft-
ir þeirri kenningu, sem einu sinni
'Var haldið fram. Sögurannsókn
Fyrri hluti
er að reyna að skrá sannleikann
á réttu gengi, en ekki fella það.
Sögurannsókn Þórhalls virðist
hafa fylgt krónunni okkar. Ann-
ar sögumaður orðaði þetta þann-
ig: Sagan er eins og hrátt kjöt.
Það er undir því komið, hvernig
það er soðið og matreitt. Það,
sem ég fékk í Háskólabíói, fannst
mér hvorki hrátt né soðið og í
sannleika sagt hreint óæti. Það
minnti mig á vísu Páls Ólafsson-
ar, sem er þannig:
Flatbraúðið hérna er f jand-
ans tað,
þó fjöldi manns á því glæpist.
Ef andskotinn sjálfur æti það,
er ég viss um hann dræpist.
Það er bezt að Ijúka þessu
spjalli við Þórhall með skrítlu,
sem sögð var um skáldið Hol-
berg, sem var fyndinn og ein-
kennilegur í háttum Eitt var það,
að hann fór alltaf eftir miðrf
götunni. og allir urðu að víkja
fyrir honum. Svo bar það við, að
hann mætti konunginum, sem
líka fór alltaf beint. Þeir runnu
svo blint hvor á annan, þar til
konungur þrumar:
„Ég vík alls ekki úr vegi fyrir
hálfvita.“
v „En það geri ég,“ sagði Hol-
berg og labbaði út af götunni.
Ég fer eins að og labba út af
götunni.
En það eru fleiri í háskólanum
en Þórhallur Vilmundarson, sem
eru eitthvað myglaðir. Einn var
að fræða okkur fávísa hlustend-
ur um sögu. Hann hefir nú tekið
meistarapróf í íslenzkum fræðum
við háskólann og er sonur Guðna
Jónssonar prófessors. Hann
fræddi okkur á því, að Njála væri
skáldsaga. Hin aldna kempa, Bene
dikt, hefur nú aðeins danglað í
endann á þessum piltungi í sjón-
varpinu og hefði mátt gera það
betur. Grettir gerði Gísla betri
skil. Annars væri það vonlaust
verk að ætla að ræða við alla þá
moðhausa, sem hafa sprottið upp
í þjóðfélagi okkar hin síðustu ár
eins og gorkúlur á haug á góðu
vori. Mér þykir til dæmis svo
vænt um Njálu, að ég mundi
aldrei svívirða hana með því að
ræða um það við neinn, hvort
hún er skáldsaga frá rótum.
Ég ætla nú að fara eins að og
Eiríkur jarl Hákonarson og
freista uppgöngu á Orminn langa.
í lyftingu á Orminum stendur dr.
Steingrímur J. Þorsteinsson, auð-
vitað grár fyrir járnum og sjálf-
sagt göldróttur í þokkabót,
Til skamms tíma hélt ég, að
hægt væri að segja um þennan
mann það sama og Matthías Joch-
umson sagði um séra Skúla Gísla-
son:
„Þar á drottinn þó alltaf einn
ærlegan sauð á f jalli.“
En nýlega flutti Steingrímur
fyrirlestur um ljóðaskáldskap, og
þá heyrði ég mér til sárrar
gremju, að krosstré bregðast eins
og aðrir raftar, og andskotinn
hefur líka haft hendur í hári
hans, þótt furðulegt megi heita.
Nú má nærri geta, að engin
vopn bíta á, Steingrím, nema þau
séu þaulvígð. Þess vegna tók ég
traustataki öxina Flugu, sem var
forðum kunn að Mývatni, og um
hana var eitt sinn sagt: „Veiddi
nú Fluga Flatnefjunginn, þó
hann sæti milli tveggja goðanna."
Ég hef trú á því, að vinur minn,
séra Gunnar Arnason frá Skútu-
stöðum, reiði ekki svo vopn að
manni, að ekki komi við. í Kirkju
ritið síðasta ritar hann grein, sem
rann nefnir „Óvænlegar horfur“
og er á þessa leið.
„Dr. Steingrímur Þorsteinsson
flutti nýlega fróðlegan fyrirlest-
ur um ljóðaskáldskap. Var þetta
útvarpserindi mjög athugunarvert
eins og vænta mátti. Þessi víð-
kunni bókmenntafræðingur stað-
hæfði. að formið réði engu um
það, hvort einhver skáldskapur
væri ljóð eða’ekki, og talaði mjög
lofsamlega um samtíðarljóðlistina
sem mest er í lausu máli. Mér
leið hálfilla, þegar upp var stað-
ið. vegna grunsemdar, Sem sló
allt í einu niður í huga mínum.
Fyrst svona er komið, að hæsta-
réttardómur er fallinn um, að ó- ,
bundið mál er jafngilt Ijóð og;
rímað eða stuðlað mál, og öll’.
yngri skáld að kalla hafa hætt;
að yrkja á íslenzku eins og Jón,
Helgason orðar það — er auð-’,
sætt, að rím og stuðlar verða vart'
teknir upp aftur. Jafnframt hlýt-..
ur gangurinn að vera sá, að næsta,
kynslóð hættir alveg að lesa ljóð.
í hinum gamla búningi nema þeir,:
sem neyðast til þess í skólum.
Mönnum finnst þau óhjákvæmi-
lega leið og torskilin, þegar
brageyrað er orðið sljótt og rím-
ið gamaldags hjákátleiki. Kvæði
Einars Benediktssonar og Stefáns
G. verða mönnum þá sannarlega
lítt skiljanleg eða hugljúfari en
flestum eru nú elztu fornkvæði.
Og ég spurði sjálfan mig: Hvað
verður um sálmabókina? Heldur
hún nokkuð frekar velli á öld
rdmleysis en annað bundið mál?
Það liggur í augum uppi, að slíkt
kemur ekki til mála.
Kirkjan hefur að visu löngum
verið íhaldssöm, en hún spymir
ekki lengi á móti broddunum
frekar en aðrir. Þótt kaþólska
kirkjan hafi haldið latneskum
söngvum fram á þennan dag, vita
mótmælendur, að með þvi hefir,
hún sungið sig úr samfylgd kyn->
slóðanna.
Að undanskildum versum úr
sálmum Hallgríms Péturssonar og!
Allt eins og blómstrið eina, eru
flestir sálmar núgildandi sálma-.
bókar ortir og þýddir af mönn-
um, sem uppi voru á seinni hluta.
19. aldar. Þúsundir sálma af eldri
sortinni eru löngu gengnir úr.
móð, og munu engir fást til að,
syngja þá. Samt munu þeir vera
miklu líkari sálmabókarsálmun-1
um en órímaðir og óstuðlaðir
sálmar. Ég er með þessu einvörð-
ungu að benda á staðreynd, sem.
kirkjan verður að horfast í augu
við. Sama skáldskaparform verð-:
ur að gilda innan kirkjunnar og
utan, ef trúarskáldskapurinn á.
að ná til fólksins, fyrir því þarf.
að hugsa og jafnframt hvernig’
fari með sálmasöngbókina. Þarfn'
ast hún þá ekki allmikillar end-;
urnýjunar? Finnist einhverjum
þetta ýkjur og eins og grín, bendi
ég þeim á að kanna, hvort sömu
lög og sömu ljóð eru almennt.
sungin og var fyrir 30—40 árum.'
Hvaða ljóðskáld unglingarnir lesi.'
Hvort hugmyndir manna um ljóð •
hafi ekkert breytzt frá því um
1920, samanber erindi dr. Stein-
gríms. Og hvort Davíðssálmar
verði sungnir undir sömu lögum
eða líkum lögum og eru í núgild-
andi sálmasöngbók. En form fram
tíðarsálmanna hlýtur að hníga í
átt þess forms, sem á þeim er,
ef sálmakveðskapurinn á að fylgj
ast með þjóðinni á framtíðar-
göngunni. Svo fremi, að áfram
stefni sem nú horfir, en með því
mæla allar líkur.“
Þá hefir presturinn lesið okk-
ur sitt guðspjall, og hvernig lízt
mönnum á næ<u kynslóð? Það
er bezt að hver svari f>TÍr s:g.
En nú á ég eftir að leiða fram
á sviðið minn fulltrúa, sem oft
hefir gefizt mér vel, og segja eins
'og Kolbeinn grön eftir Flugu-
Framhald á bls. 15.
i