Morgunblaðið - 29.09.2001, Side 8

8 D LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Sonurinn: Guðmundur Jónsson
Það var ekki gjörhugsuðákvörðun hjá mér þegar égskráði mig í sagnfræði í há-
skólanum. Ég var forvitinn og
áhugasamur um þjóðfélagsmál eins
og margir af minni kynslóð,“ segir
Guðmundur Jónsson sagnfræðing-
ur og háskólakennari. Hann er
fæddur árið 1955 og á mótunarár-
unum, um og eftir 1975, var áhugi á
þjóðfélagsmálum vaxandi á Íslandi.
Guðmundur stundaði nám bæði
í sagnfræði og þjóðfélagsfræði.
„Margir kennaranna voru ungir og
atorkusamir, tiltölulega nýir í starfi
enda var bæði sagnfræðin og fé-
lagsvísindadeild að þenjast út á
þessum árum.“ Mikil gróska var þá í
starfi stúdenta. Félag sagnfræði-
nema var stofnað
og fagrýni komst í
tísku, að taka inni-
hald náms til
gagnrýninnar
skoðunar. „Við
hófum útgáfu
blaðs sagnfræði-
nema sem við
nefndum í bríaríi
Hasarblaðið. Það
þótti ekki nógu
gott nafn síðar og
varð þá fyrir valinu öllu dauflegra
heiti, Sagnir. „Svo sneri ég mér meir
og meir að sagnfræðinni, og þar
varð fyrir valinu félags- og hagsaga á
19. og 20. öld. Áhugi minnar kyn-
slóðar á sjálfstæðisbaráttunni fór
dvínandi, en nútímasaga með áhrif-
um frá félagsvísindum höfðaði
mjög til mín,“ segir hann.
Það var ekki upphaflega ætlunin
hjá Guðmundi að leggja stund á
sagnfræði og háskólakennslu eins
og Jón Guðnason faðir hans og
Guðni Jónsson afi hans höfðu gert,
en sú varð samt raunin. Guðmund-
ur lauk B.A. prófi í sagnfræði árið
1979 og fjallaði lokaritgerð hans um
vinnuhjú á 19. öld, en á þessum ár-
um var mikill áhugi á sögu fé-
lagshópa og stétta samfélagsins
sem var greinilega mótvægi við svo-
kallaða stofnanasögu. Guðmundur
lagði sig eftir hagsögu og lauk cand.
mag. prófi árið 1983 með lokarit-
gerð um vaxandi ríkisafskipti af
efnahagsmálum á 20. öld.
„Á næstu árum kenndi ég í
Menntaskólanum í Reykjavík og
Menntaskólanum við Sund en síð-
an söðlaði ég um og fór í doktors-
nám í hagsögu 1987-1991 í London
School of Economics. Eftir heim-
komuna vann hann hjá Hagstofu
Íslands að útgáfu Hagskinnu. Sögu-
legra hagtalna um Ísland ásamt
Magnúsi S. Magnússyni, auk þess
sem hann stundaði stundakennslu í
Háskóla Íslands og Kennaraháskól-
anum. Guðmundur varð lektor í
sagnfræðiskor Háskóla Íslands árið
1998 og síðar dósent. „Sagnfræðin
óx hratt hér á landi eftir 1970, en að-
sókn hefur gengið í bylgjum á síð-
stliðnum áratug. Núna eru um 200
nemendur í skorinni og 11 fastráðn-
ir kennarar eða jafnmargir og voru í
öllum háskólanum árið 1911,“ segir
hann. Milli 50-60 stúdentar hefja
nám árlega í sagnfræði.
Faðirinn: Jón Guðnason
Ég var alinn upp við bækur,“segir Jón Guðnason, faðirGuðmundar, „sagnfræðirit og
sagnaþætti sem voru í bókahillum
föður míns.“ Jón og bróðir hans,
Bjarni Guðnason, hölluðust báðir
að bókum og lágu leiðir þeirra
beggja í háskólakennslu, Jóns í
sagnfræði og Bjarna í íslenskar bók-
menntir.
Jón er fæddur 1927, ólst upp á
Vesturgötunni og gekk í Gagnfræða-
skóla Reykvíkinga sem Ágúst H.
Bjarnason heimspekingur stjórn-
aði. „Þar hafði ég afburðagóða
kennara, og lærði ég einna mest hjá
Knúti Arngríms-
syni,“ segir Jón,
„hann beitti
áhrifaríkri
kennsluaðferð,
kennda við yfir-
heyrslu. Nem-
endur þorðu
ekki annað en
að læra heima
og urðu tímanir
hjá honum afar
markvissir.“
Jón gekk í MR og hóf nám í ís-
lenskum fræðum um 1950. Kenn-
arar Jóns voru þjóðþekktir menn á
sínum tíma Alexander Jóhannes-
son, Halldór Halldórsson, Stein-
grímur J. Þorsteinsson og Einar Ól.
Sveinsson. „Námið var þó enn í
gamla farinu þegar ég byrjaði,“ segir
Jón og var fámennt í íslenskum
fræðum á þeim tíma. En HÍ stóð á
tímamótum eftir að hafa verið í
svipuðum sporum frá upphafi.
„Þjóðin var orðin vel stæð eftir stríð-
ið og á árunum 1946-1955 var allt
skólakerfið tekið til endurskoðun-
ar,“ segir Jón. Með nýrri reglugerð
frá 1951 var komið á B.A. námi í
mannkynsögu og var Jón með
fyrstu stúdentum til að útskrifast
með þá gráðu. Ólafur Hansson
menntaskólakennari byggði upp
námið í mannkynssögu. Aukagrein-
ar voru landafræði sem Ástvaldur
Eydal kenndi og uppeldisfræði hjá
Matthíasi Jónassyni. Jón lauk B.A.
prófi árið 1954 og hélt svo áfram í
cand. mag. nám í Íslandssögu sem
hann lauk 1957. Kennarar hans
voru Þorkell Jóhannesson og Jón Jó-
hannesson.
Kennarar Háskóla Íslands á þess-
um árum voru vandir að virðingu
sinni og var langt bil á milli þeirra
og stúdenta. „Lítið var um gaman-
mál á milli þeirra innan veggja há-
skólans, og þéringar í hávegum
hafðar,“ segir Jón.
Jón Guðnason byrjaði að kenna í
háskólanum í afleysingum, varð
lektor árið 1974, og síðar prófessor
til ársins 1990. „Það urðu miklar
breytingar í háskólanum eftir 1970,
bæði breyttist andinn og viðfangs-
efnin urðu fleiri og fjölbreyttari,“
segir Jón og rekur ástæðuna m.a. til
tíðarandans sem fylgdi 68 kynslóð-
inni. „Stúdentahópurinn breyttist
einnig, því meira bar á eldra fólki
sem oft var komið með fjölskyldu.“
Afinn: Guðni Jónsson
Feðgarnir Jón og Guðmundureru af Bergsætt, en þá ættar-tölu festi Guðni Jónsson faðir
Jóns á bók. Björn Þorsteinsson skrif-
ar um Guðna í tímaritið Sögu 1974,
bls. 5-11: „Guðni var fæddur á
Gamla-Hrauni á Eyrarbakka árið
1901, einn 17 barna Jóns Guð-
mundssonar bónda og sjósóknara
og konu hans Ingibjargar Gíslínu
Jónsdóttur. Guðni ólst upp til 12 ára
aldurs á Leirubakka á Landi hjá Sig-
urði bónda Magnússyni og Önnu
konu hans Magnúsardóttur.“ […]
„Eitt af stórvirkjum Guðna Jónsson-
ar var að gera íslenskar fornbók-
menntir aðgengilegar alþýðu
manna og þar með að kjarna í flest-
um heimilisbókasöfnum hér á
landi.“ […] „Eftir Guðna liggur m.a.
um 2.500 blaðsíðna þáttasafn: Ís-
lenskir sagnaþættir og þjóðsögur, 12
hefti, og Skyggnir, safn íslenskra al-
þýðufræða, 2. Hefti.“[…] „Enginn ís-
lenskur fræðimaður hefur gert fæð-
ingarstaðarsveit sinni önnur eins
skil og Guðni Jónsson. Eyrarbakki,
fæðingarstaður hans, var sam-
hrepptur Stokkseyri til 1897, en um
eyrina samdi hann eins konar trí-
lógíu, þriggja binda verk, 1085 bls.
samtals.“
„Guðni, faðir minn elst upp á
Leirubakka og verður snemma bók-
fús,“ segir Jón og vísar til þess að
Guðni hafi eignast Sæmundar-Eddu
á unglingsárunum og hafi legið yfir
Edduskýringum vetrarlangt öllum
frjálsum stundum. „Hann aflaði sér
peninga með kaupavinnu og heldur
til náms í Flensborg í Hafnarfirði ár-
in 1919-1921 og lýkur þar gagn-
fræðaprófi,“ segir hann, „næst fer
hann í Menntaskólann í Reykjavík
og vinnur á sumrin í kaupavinnu.
Hann er vel lesinn og fær einnig
styrki eða ölmusu eins og það hét
þá.“
Sveitapilturinn Guðni Jónsson
braust til mennta og innritaðist í
guðfræðideild Háskóla Íslands árið
1924. Á þessum tíma var háskólinn
embættismannaskóli og og réð af-
komuöryggi miklu um námsval. Svo
var um Guðna. „En árið 1927 snerist
honum hugur og hann innritar sig í
íslensk fræði eftir að hafa spurt kon-
una sína leyfis,“ segir Jón.
Á háskólaárunum fékkst hann við
tímakennslu og ýmisleg ritstörf. Árið
1928 réð Morgunblaðið hann til að
þýða greinar, ritdæma bækur og um
tíma var hann leikdómari. Síðustu
tvo veturna í háskólanum veitti
heimspekideild honum hæstu
námsstyrki deildarinnar. Á þessum
árum var sagnfræðin ekki sjálfstæð
námsgrein heldur hluti íslenskra
fræða ásamt íslenskri málfræði og
íslenskum bókmenntum. Mann-
kynssaga var nánast engin og aðeins
kennd Íslandssaga fyrri alda.
Guðni ræður sig sem kennara við
Gagnfræðiskóla Reykvíkinga árið
1933 og varð síðar skólastjóri hans.
Um þetta leyti fer hann að leggja
meiri rækt við áhugamál sitt, bækur,
sem hann safnar af ástríðu. Eftir lát
Guðna færðu ekkja og börn hans
Sagnfræðistofnun Háskóla Íslands
bókasafnið að gjöf og lagði það
grunninn að rannsóknarstofu í
sagnfræði sem nú nefnist Guðna-
stofa.
Guðni var prófessor við Háskóla
Íslands 1958-1967. Hann skrifaði
m.a. Sögu Háskóla Íslands eftir að
hafa verið falið verkið af háskólaráði
í janúar 1961 með þeim skilmálum
að bókin ætti að koma út á 50 ára af-
mælinu í október. Guðni lagði nótt
við dag og lauk við verkið á tilsettum
tíma.
Sagnfræðirannsóknir urðu ævi-
starf Guðna, en hann hafði óþrjót-
andi áhuga á hinum gamla menn-
ingararfi Íslendinga og bjó t.d.
Íslendingasögurnar til útgáfu handa
almenningi. „Hann var sveitamaður
sem stekkur inn í nútímann með
fornbókmenntirnar sem sitt vega-
nesti,“ segir Jón.
„Áhuga hans á ættfræði má
kannski líka skýra á persónulegan
hátt,“ segir Guðmundur Jónsson.
„Ættfræðirannsóknir eru á vissan
hátt leit að sjálfum sér. Guðni ólst
ekki upp hjá fjölskyldu sinni og fer
að leita að ættmönnum sínum þeg-
ar hann kemur á fullorðinsár. Hann
skrifaði svo Bergsættina eftir margra
ára söfnun. „Hann tengir sagnfræð-
ina við ættfræði og sagnahefð al-
þýðu og stendur að því leyti nær ís-
lenskum alþýðusagnfræðingum fyrr
og síðar heldur en háskólasagn-
fræðinni.“
Jón Guðnason og Guðmundur
Jónsson segjast ekki vita hvort
sagnfræðiáhuginn gangi í erfðir eða
hvert erfðaefnið er. Upphafið felst
þó í fræðaþorsta vinnupiltsins
Guðna Jónssonar í Rangárþingi sem
marglas Sæmundar-Eddu og skrif-
aði hana alla upp aðeins hálftvítug-
ur. Hann skrifaði 30 árum síðar þeg-
ar hann gaf út Eddulykla: „Hreinn
andvari norrænnar heiðni og hetju-
aldar hafði leikið um hug minn og
feykt burtu öðrum og hættulegri
misskilingi. Þennan vetur fann ég
sjálfan mig.“
Morgunblaðið/Ásdís
FEÐGAR: „Ég var alinn upp við bækur,“ segir Jón Guðnason, faðir Guðmundar,
„sagnfræðirit og sagnaþættir sem voru í bókahillum föður míns, Guðna Jónssonar.“
Háskólakennsla í þrjá ættliði
Það var ekki upphaflega ætlunin hjá Guð-
mundi Jónssyni að leggja stund á sagn-
fræði og háskólakennslu eins og Jón
Guðnason faðir hans og Guðni Jónsson afi
hans höfðu gert, en sú varð samt raunin.
Allir hafa þeir einnig verið kennarar við
Háskóla Íslands. Ferill þeirra þriggja gefur
bæði innsýn í þróun háskólans og sagn-
fræðinnar á Íslandi.
AFINN: Guðni Jónsson flutti
oft sagnaþætti í Útvarpinu
GUÐNI JÓNSSON

Bergsætt. Niðjatal Bergs hrepp-
stjóra Sturlaugssonar í Brattsholti
(1932, aukin og endurbætt 1966).
Íslenzkir sagnaþættir og
þjóðsögur I–XII (1940–57).
Bólstaðir og búendur í Stokkseyr-
arhreppi (doktorsrit, 1952).
Saga Hraunshverfis
á Eyrarbakka (1958).
Stokkseyringa saga I–II
(1960–61).
Útgáfur:
Íslendinga sögur I–XII
(1946–47)
Byskupa sögur, Sturlunga
og Annálar I–VII (1948)
Eddukvæði I–II og
Snorra-Edda (1949)
Fornaldarsögur Norðurlanda
I–IV (1950)
Þiðrekssaga af Bern I–II (1951)
Konungasögur I–IV (1957)
Ritstjóri Blöndu, tímarits Sögu-
félags 1940–48.
JÓN GUÐNASON

Bækur og ritgerðir:
Mannkynssaga 1789–1848. (1960)
Verkfræðingafélag Íslands 1912–
1962 (1962)
Skúli Thoroddsen I–II. (1968,
1974).
Verkmenning Íslendinga
1–5 (1974–75)
„Stjórnarmyndun og deilur
um þingræði 1911“, Saga XVI
(1978).
„Greiðsla verkkaups í peningum“,
Saga XXIII (1985),
bls. 7–57.
„Um munnlegar heimildir“, Saga
XXVII (1989), 7–28.
Umbylting við Patreksfjörð 1870–
1970 (1993).
Skráning:
Einar Olgeirsson: Ísland í skugga
heimsvaldastefnunnar (1980).
Einar Olgeirsson: Kraftaverk
einnar kynslóðar (1983).
Ritstjóri Sögu, tímarits Sögu-
félags 1979–83.
GUÐMUNDUR JÓNSSON

Vinnuhjú á 19. öld (1981).
„Baráttan um Landsverslun
1914–1927“, Landshagir.
Þættir úr íslenzkri atvinnusögu
(1986).
„Institutional Change in Ice-
landic Agriculture, 1780–1940“,
Scandinavian Economic History
Review (1993).
„Þjóðernisstefna, hagþróun og
sjálfstæðisbarátta“, Skírnir 169.
ár (vor 1995).
Hagskinna. Sögulegar hagtölur
um Ísland. Ritstj. ásamt Magnúsi
S. Magnússyni (1997).
Hagvöxtur og iðnvæðing. Þjóð-
arframleiðsla á Íslandi 1870–
1945 (1999).
„The Icelandic Welfare State in
the Twentieth Century“, Scand-
inavian Journal
of History (2001).
Ritstjóri Sögu og Nýrrar sögu.
Helstu rit Guðna, Jóns og Guðmundar
11 fastráðnir kenn-
arar eru í sagn-
fræðiskor
eða jafnmargir og
voru í öllum há-
skólanum árið 1911