Morgunblaðið - 29.09.2001, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2001 D 15
Ég fæst við grunnrannsókn-ir í kennilegri eðlisfræði,einkum á sviði öreinda-
fræði og þyngdarfræði, en hef
líka unnið að verkefnum sem
tengjast öðrum greinum eðlis-
fræðinnar eins og þéttefnisfræði
og stjarneðlisfræði. Þrátt fyrir
síaukna sérhæfingu meðal
hinna ýmsu sérgreina er oft
styttra á milli fræðasviða en
virðist við fyrstu sýn. Það koma
oft upp sambærileg stærðfræði-
leg viðfangsefni þegar fengist er við verkefni af ólíkum toga
og þegar slík samsvörun milli tveggja ólíkra greina er sett
fram á skýran hátt geta báðar greinarnar notið góðs af.
Sú rannsóknaraðferð sem hefur gefist mér hvað best við
... eins og þéttefnis-
og stjarneðlisfræði
Nafn: Lárus Thorlacius
Starfsheiti: Prófessor
Fæðingard. og ár: 27. janúar 1964
Ættaður frá: Fæddur og uppalinn í Reykjavík
Stúdentspróf: Menntaskólinn við Hamrahlíð 1981
Háskólapróf, eftir gráðum: BS í eðlisfræði, Háskóli Íslands,
1984; PhD í eðlisfræði, Princeton University, 1989
Núverandi starf/staða: Prófessor í eðlisfræði við HÍ
Rannsóknarsvið: Kennileg eðlisfræði
Mínar rannsóknirum þessarmundir hafa
það markmið að segja
eitthvað nýtt um íslensk
handrit frá miðöldum.
Þau eru þjóðarstolt og út-
lenskt hefðarfólk fær ekki
að yfirgefa landið án þess
að sjá þau gegnum gler,
en við vitum nánast ekk-
ert um það hvernig þau
urðu til. Rannsóknir til
þessa hafa fyrst og fremst
beinst að textum hand-
rita: Íslendingasögur,
heilagramannasögur, konungasögur, Grágás, Jónsbók og
svo framvegis. Nokkuð er reyndar til af mjög vönduðum
athugunum á skriftarlagi og stafsetningu, en útlit hand-
rita og uppsetning hafa ekki náð athygli fræðimanna.
Rannver Hannesson efnagreindi fyrir nokkrum árum
búta úr fáeinum skinnbréfum og komst að þeirri nið-
urstöðu að þau væru skrifuð á kálfskinn. Þessu þarf að
fylgja eftir með smásjárathugunum til að komast að því
hvort svo ólíklega vilji til að sauðskinn hafi alls ekki verið
notað hérlendis eða mjög lítið.
Óteljandi atriði önnur eru undir og liggja á kvarða sem
nær frá verkunaraðferðum til tölfræðiathugana á bók-
stöfum og skriftarlagi. Hvaða efni voru notuð til að verka
skinn? Hver voru gæði skinns sem notað var í handrit?
Hvernig voru húðir sem búið var að breyta í bókfell
brotnar saman? Hvað voru handrit stór og hvert var hlut-
fall hæðar og breiddar? Var tvinnum raðað saman í kver
með þeim hætti að í hverri opnu væru blaðsíður sömu
megin af skinninu? Á þessu er sjónarmunur og áferðar.
Hvernig var stungið og dregið fyrir línum, dálkum og
spássíum? Var uppsetning og nýting leturflatar svipuð og
í handritum erlendis? Breyttust þessi atriði hérlendis í
aldanna rás? Nemendur mínir hafa að undanförnu setið
við talningu og mælingar af þessu tagi, einkum á stærð
leturflatar, sem og línufjölda, orðafjölda, táknafjölda og
styttinga, að ógleymdri stærð bókstafsins o.
Allt þetta veitir upplýsingar um það hvernig hönnuðir
handrita á miðöldum hugsuðu, því að engar handbækur
um útlitsteikningu eru til frá þeim tíma. Ekki er tíma-
bært að greina frá niðurstöðum og athuganir eru fremur
skammt á veg komnar. Óhætt er samt að fullyrða að
talnaflóðið sem er í vændum á eftir að auka þekkingu
okkar og skilning á íslenskum miðöldum. Jafnframt er
viðbúið að margt komi fram sem getur orðið til hjálpar
við aldursgreiningu handrita og annað slíkt sem fræði-
menn hafa fengist við lengi með öðrum aðferðum.
Útlit handrita
og uppsetning
Nafn: Már Jónsson
Starfsheiti: Sagnfræðingur
Fæðingard. og ár: 19. janúar 1959 í Reykjavík
Stúdentspróf: Ulrikke Pihls skole í Björgvin árið 1977
Háskólapróf, eftir gráðum:
BA-próf í sagnfræði og félagsfræði frá Háskóla Íslands árið
1980 og cand. mag.-próf í sagnfræði frá sama skóla fimm ár-
um síðar. Doktorsgráða í sagnfræði frá sömu stofnun árið
1993. Inni á milli var ég um hríð í námi við háskóla í Björg-
vin og París
Núverandi starf/staða: Dósent í sagnfræði
Rannsóknarsvið: Íslensk handrit
að nálgast flókin vandamál í eðlisfræðinni er að setja fram
einfalt líkan af því kerfi sem maður vill skoða, oft í einni
eða tveimur rúmvíddum, sem engu að síður felur í sér
ýmsa lykileiginleika upphaflega kerfisins. Stundum er hægt
að leysa jöfnurnar sem koma upp í tengslum við líkanið
meðan sambærilegir útreikningar fyrir hið „raunverulega“
kerfi eru óframkvæmanlegir . Slíkir líkanareikningar gefa
oft mikilvægar vísbendingar um hegðun upphaflega kerf-
isins þó að þeir nái auðvitað ekki að lýsa henni í smáat-
riðum. Þessi aðferð kemur að bestum notum þegar fengist
er við grundvallarspurningar um eðlisfræðilögmálin sjálf,
eins og t.d. hvort tímaþróun í þyngdarfræði, þar sem svart-
hol gufa upp við Hawking-geislun, geti samræmst grund-
vallarlögmálum skammtafræðinnar, eða hvort ákvarða
megi gildi heimsfastans með aðferðum þyngdarskammta-
fræðinnar, en hún á síður við þegar verkefnið snýst um að
bera fræðilega útreikninga saman við niðurstöður mælinga
á tilraunastofum, t.d. varðandi líftíma óstöðugra öreinda.
Núna í haust er ég að leggja síðustu hönd á verkefni í
strengjafræði í samvinnu við nemanda minn, Paul Shock-
lee, sem er að ljúka doktorsnámi við Princeton University í
Bandaríkjunum. Í strengjafræði er smæstu einingum efn-
isheimsins, öreindunum, lýst sem örsmáum strengjum
sem hafa áhrif hver á annan eftir ákveðnum lögmálum.
Strengjafræðin er jafnframt kenning um þyngdaraflið og
felur í sér almennu afstæðiskenningu Einsteins. Strengja-
fræðin býður þannig upp á sameinaða lýsingu allra
öreinda og krafta sem við þekkjum í náttúrunni og hún er
eina kenningin sem nokkur árangur hefur náðst með í þá
átt. Við Paul höfum kannað aflfræðilega eiginleika svo-
nefndra strengjaneta, en tilvist þeirra var uppgötvuð fyrir
nokkrum árum. Settar hafa verið fram hugmyndir um nýja
grundvallarframsetningu strengjafræðinnar þar sem slík
net gegna mikilvægu hlutverki og það er hugsanlegt að
okkar niðurstöður komi að notum þar. Auk þess má túlka
strengjanetin sem bundin kerfi þriggja eða fleiri öreinda og
útreikningar okkar varða ýmsa eiginleika slíkra kerfa.
Eins og oft vill verða í grunnrannsóknum fór þetta verk-
efni í annan farveg en við gerðum ráð fyrir í upphafi. Það
hefur snúist upp í leit að líkönum í skammtafræði, sem
tengjast strengjanetunum aðeins með óbeinum hætti, en
þurfa að hafa tiltekna rúmfræðilega eiginleika og uppfylla
ákveðin skilyrði um svonefnda ofursamhverfu. Engin slík
líkön eru þekkt í dag er en við erum vongóðir um að bæta
úr því á næstu vikum.
Flest rannsóknar-verkefni semrannsóknahóp-
ur minn vinnur að eru
á sviði sameinda-
erfðafræði og DNA
efnaskipta. Markmið
verkefna er annars
vegar grunnlíffræði
þ.e. að öðlast skilning
á erfðaefninu, bygg-
ingu þess og virkni. Hins vegar vinnur rannsóknarhópur minn
að þróun aðferða í sameindaerfðafræði sem hægt væri að nota
við vísindarannsóknir sem og greiningu og meðferð sjúkdóma.
Meðal rannsóknaverkefna má nefna að við erum að reyna
að skilgreina líffræði mæði-visnuveiru betur og nýta þá þekk-
ingu til að búa til genaferju sem byggist á þeirri veiru. Einnig
höfum við verið að þróa nýjar leiðir til að greina skemmdir í
DNA sem og erfðabreytileika. Önnur samstarfsverkefni eru t.d.
að rannsaka þætti sem hafa áhrif á járninnihald í líkamanum
og samspil fæðuefna og brjóstakrabbameins hjá einstakling-
um sem bera krabbameinsgen.
Ofangreint verkefni er hluti verkefna sem unnin eru á líf-
efna- og sameindalíffræðistofu í Læknagarði. Sú rannsókn-
arstofa hefur á síðustu árum orðið miðstöð fyrir lífefna- og
sameindalíffræðirannsóknir í grunnvísindum og læknisfræði.
Almenn áherslusvið eru efnaskipti kjarnsýra, genalækningar,
þroskunarlíffræði, næringarfræði og samspil erfða og um-
hverfis. Eitt sprotafyrirtæki, Lífeind ehf., var nýlega stofnað til
að þróa og markaðssetja nýjar aðferðir í sameindaerfðafræði
sem fundnar voru upp á rannsóknarstofunni.
Sprotafyrirtæki
vegna rann-
sóknanna
Nafn: Jón Jóhannes Jónsson
Starfsheiti: dósent og forstöðulæknir lífefnafræðasviðs
læknadeildar HÍ og meinefnafræðideildar Landspítala
Hringbraut.
F.dagur og ár: 21. júlí 1957.
Ættaður, frá hvaða stöðum/landshlutum: Fæddur og uppal-
inn í Reykjavík. Foreldrar dr. Jón Jóhannesson prófessor í sögu
við Háskóla Íslands (látinn). Hann var ættaður frá Hrísakoti,
Vatnsnesi við Húnaflóa. Móðir dr. Guðrún P. Helgadóttir,
fyrrrverandi skólastjóri Kvennaskólans í Reykjavík. Hún er
uppalin á Vífilsstöðum.
Stúdentspróf: Menntaskólinn í Reykjavík, stúdentspróf úr
náttúrufræðideild I, 1977.
Háskólapróf, eftir gráðum: Læknadeild Háskóla Íslands,
embættispróf í læknisfræði, 1983. Framhaldsnám í lækn-
ingarannsóknum, meinefnafræði og sameindaerfðafræði við
Minnesotaháskóla og læknisfræðilegri erfðafræði við Yale há-
skóla. University of Minnesota Graduate School, Ph.D., 1992,
American Board of Pathology 1990, American Board of Medi-
cal Genetics 1996.
Núverandi starf/staða: Annars vegar er ég dósent og for-
stöðumaður lífefnafræðasviðs læknadeildar Háskóla Íslands.
Á vegum lífefnafræðasviðs fer fram kennsla læknanema í líf-
efna- og sameindalíffræði og meinefnafræði. Á vegum líf-
efnafræðasviðs er einnig lífefna- og sameindalíffræðistofa. Á
henni fara fram vísindarannsóknir og þjálfun vísindamanna.
Jafnframt háskólastörfum er ég forstöðulæknir mein-
efnafræðideildar Landspítala Háskólasjúkrahúss við Hring-
braut. Á deildinni eru gerðar lífefna- og sameindalíffræði-
rannsóknir í lækningaskyni auk kennslu og rannsókna.
Líkanagerð er stórþáttur í hugbún-aðarþróun. Kröf-
ur sem gerðar eru til
hugbúnaðar eru það
miklar að nauðsynlegt
er að gera líkan fyrst til
að sjá fyrir sér hvernig er
best að framleiða bún-
aðinn. Hægt er að gera
frumgerð sem er raun-
líkan af hugbúnaðinum
en umfangsminni. Þá er
einhver einn þáttur
prófaður m.t.t. virkni,
afkasta, nytsemi eða ör-
yggis svo eitthvað sé
nefnt. Jafnframt því að
gera frumgerð er oftast gert greiningarlíkan og síðar hönn-
unarlíkan af hugbúnaðinum. Í stað þess að líkanið sé keyrslu-
hæft eins og frumgerðin er það gjarnan í formi rita sem tákna
hluti, eiginleika þeirra, aðgerðir, gagnaflæði, stýriflæði, gagn-
virkni og stöður í hugbúnaðinum. Slík líkanagerð í hönnun
smærri og stærri hluta á sér margar hliðstæður og er að verða
æ algengari.
Um samskipti
manns og tölvu
Nafn: Ebba Þóra Hvannberg
Starfsheiti: Dósent í tölvunarfræði
Fæðingard. og ár: 16. ágúst 1957,
fædd í Reykjavík
Stúdentspróf: Menntaskólinn í Reykjavík
Háskólapróf: Ph.D í tölvunarfræði, Rensselaer Polytechnic
Institute, Troy, New York, MS í tölvunarfræði, einnig frá
Rensselaer, BS í tölvunarfræði frá Háskóla Íslands
Rannsóknarsvið: Formlegar aðferðir í hugbúnaðargerð,
samskipti manns og tölvu, hugbúnaðarferli
Líkanagerð í hugbúnaðarþróun er frekar ung fræðigrein og
margir nýta sér hana ekki, heldur forrita strax. Algengust er lík-
anagerð með ritamáli svo sem Unified Modeling Language
(UML) sem notað er við hlutbundna hugbúnaðarþróun. Að
búa til líkan með stærðfræðilegu máli eins og Z málinu hefur
verið gert í nokkra áratugi en hefur ekki náð nógu mikilli út-
breiðslu. Engu að síður hefur Z málið verið notað í stórum
verkefnum. Báðar aðferðirnar hafa styrk- og veikleika og vega
hvor aðra upp. Styrkur ritamálsins (UML) er myndræn fram-
setning og nytsemi. Styrkur stærðfræðimálsins (Z) er ná-
kvæmni og ótvíræð skilgreining.
Nýleg rannsókn miðar að því að nota rit og stærðfræðilegt
mál til að gera líkan af hugbúnaði. Í verkefnum með nem-
endum hef ég gert tilraunir til að bera aðferðirnar saman með
það að markmiði að nota þær báðar í hugbúnaðarferlinu. Í
rannsókninni var byrjað á að greina hvaða eiginleika líkana-
mál þarf að hafa. Líkanamálið verður að gera okkur kleift að
lýsa sem best raunbúnaðinum, en líkanagerðin má ekki vera
of dýr. Líkanið á að hjálpa okkur við að hugsa um stærstu út-
línur viðfangsefnisins fyrst en tæknilegu smáatriðin seinna.
Einnig þurfum við að geta brotið hugbúnaðinn niður í und-
irkerfi svo að við getum skipt með okkur verkum eða tekist á
við lítil afmörkuð vandamál í einu. Önnur markmið má nefna
eins og prófanleika líkansins og nytsemi.
Rannsóknin hefur lagt ríka áherslu á að tengja notkunina á Z
og UML við hugbúnaðarferlið. Reynslan sýnir að það er til lítils
að finna upp mál til líkanagerðar án þess að gefa skýrar leið-
beiningar um það hvernig á að nota það við greiningu, hönn-
un, prófun og forritun. Oft hefur verið sett fram líkanamál án
þess að sýna hvernig á að beita því í hugbúnaðarferlinu. Á
þann hátt gagnast málið hvorki til kennslu í hefðbundnu námi
né á hagnýtan hátt í iðnaði. Í rannsókninni er búið að gera
grunntengingar á milli málanna tveggja, Z og UML, og setja í
samhengi við hugbúnaðarferlið. Næsta skref er að sannreyna
hve vel hentar að blanda saman ritamáli og stærðfræðimáli á
hinum ýmsu stigum þróunarferlisins. Þetta verður gert með
því að prófa aðferðina í raunverulegum verkefnum.
Meginmarkmið verkefnisins er að þróa hugbúnað og
nýjar aðferðir til að besta hönnun varmaorkuvera.
Þetta er gert með því að nýta nýja og fullkomna tækni
við lausn og bestun flókinna reiknilíkana.
BIRNA PÁLA KRISTINSDÓTTIR
Eitt sprotafyrirtæki, Lífeind ehf., var nýlega stofnað til
að þróa og markaðssetja nýjar aðferðir í sameindaerfða-
fræði sem fundnar voru upp á rannsóknarstofunni.
JÓN JÓHANNES JÓNSSON
Í strengjafræði er smæstu einingum efnisheimsins,
öreindunum, lýst sem örsmáum strengjum sem hafa
áhrif hver á annan eftir ákveðnum lögmálum.
LÁRUS THORLACIUS
Litningagreining á bjarkartegundum, s.s. birki og
fjalldrapa, hefur sýnt fram á að í náttúrunni víða um
landið er til þrílitna birki.
KESARA MARGRÉT ANAMTHAWAT-JÓNSSON